Ας δούμε γιατί η αντίληψη πως η επιστήμη μπορεί να αποδείξει το οτιδήποτε είναι λαθεμένη και τίποτα άλλο πέρα από μια επίμονη παρανόηση.

Συχνά, οι πιο θεμελιώδεις έννοιες της επιστήμης είναι και οι πιο παρεξηγημένες. Αυτό ισχύει σίγουρα και για την έννοια της απόδειξης. Πολλοί θεωρούν πως σκοπός της επιστήμης είναι να αποδεικνύει πράγματα και γι' αυτό συχνά θα ακούσετε ή θα διαβάσετε - από ειδησεογραφικές σελίδες χωρίς επιστημονικά καταρτισμένους δημοσιογράφους - ισχυρισμούς όπως «Επιστήμονες απέδειξαν το Χ» ή άλλους, εξίσου υπεραπλουστευμένους ή, ακόμα χειρότερα, υπερδραματοποιημένους τίτλους.

Στην πραγματικότητα, η επιστημονική διαδικασία είναι εγγενώς ανίκανη να αποδείξει το οτιδήποτε. Αυτό, επιχειρώντας να παραφράσω την αγγλική φράση "It's not a bug, it's a feature" και προσπαθώντας να προλάβω τα σχόλια του τύπου «Αν η επιστήμη δεν αποδεικνύει τίποτα, τότε είναι αναξιόπιστη και δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε τίποτα απ' όσα λέει!», είναι ένα πλεονέκτημα, όχι μειονέκτημα.

Η επιστήμη ασχολείται με πιθανότητες, όχι με αποδείξεις, γιατί η επιστήμη δεν είναι μαθηματικά - αν και τα μαθηματικά συνήθως λογίζονται ως επιστήμη, όμως ας μην περιπλέξουμε την κουβέντα. Οι λόγοι γι' αυτό έχουν να κάνουν με τη φιλοσοφία της επιστήμης, για την οποία δε μαθαίνουμε σχεδόν τίποτε κατά τα χρόνια της σχολικής μας (ή ακόμα και πανεπιστημιακής) εκπαίδευσης. Ο καλύτερος τρόπος, θεωρώ, με τον οποίο οφείλουμε να αντιμετωπίζουμε την επιστήμη, είναι ως ένα σώμα γνώσης που μας καταδεικνύει τι είναι πιθανότερο να ισχύει με βάση τα τρέχοντα στοιχεία. Ως μια τέτοια πρακτική είναι ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο, και πολύ καλύτερη από τις εναλλακτικές επιλογές, όμως σίγουρα δεν είναι τέλεια.

Όταν λέμε πως η επιστήμη δεν μπορεί να αποδείξει τίποτα, εννοούμε ότι δεν μπορεί να αποδείξει πως κάτι είναι απολύτως, σίγουρα και αδιαμφισβήτητα αληθινό. Για παράδειγμα, μπορούμε να πούμε με πολύ μεγάλη αυτοπεποίθηση πως αν αφήσω ένα αντικείμενο από κάποιο ύψος, θα πέσει προς το κέντρο της Γης λόγω του βαρυτικού πεδίου που αυτή δημιουργεί. Όμως, δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε απολύτως, 100% σίγουροι πως την επόμενη φορά που θα αφήσω ένα αντικείμενο να πέσει, αύριο, μεθαύριο, ή σε 1 δισεκατομμύριο χρόνια από τώρα, τα πράγματα θα εξελιχθούν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Κάποια μέρα μπορεί η βαρύτητα από ελκτική δύναμη να μετατραπεί σε απωστική και τα αντικείμενα αντί να πέφτουν προς το κέντρο της Γης να απομακρύνονται από αυτό. Έχουμε κάποιον βάσιμο λόγο να πιστεύουμε πως κάτι τέτοιο πρόκειται να συμβεί; Όχι. Μπορούμε να το αποδείξουμε με το ίδιο επίπεδο σιγουριάς που τα μαθηματικά αποδεικνύουν πως το άθροισμα των γωνιών οποιουδήποτε τριγώνου ισούται με 180 μοίρες; Επίσης όχι. Έτσι, αυτό που λέμε είναι πως «με βάση τα στοιχεία και τα δεδομένα που έχουμε καταφέρει να συλλέξουμε μέχρι στιγμής, μπορούμε να υποθέσουμε, για κάθε πρακτικό και θεωρητικό σκοπό, πως ένα αντικείμενο που αφήνεται να πέσει, θα κινηθεί προς το κέντρο της Γης, εφόσον δεν ασκούνται πάνω του άλλες δυνάμεις». Όχι τόσο σέξι όσο το «Επιστήμονες αποδεικνύουν γιατί τα πράγματα πέφτουν», όμως σίγουρα πιο σωστό.

Παραγωγική Λογική

Σε αντιδιαστολή, ας δούμε το παρακάτω παράδειγμα από τον θεωρητικό κόσμο των μαθηματικών:

Προκείμενη 1: Το άθροισμα των γωνιών οποιουδήποτε τριγώνου ισούται με 180 μοίρες.

Προκείμενη 2: Έστω τρίγωνο ΑΒΓ του οποίου η γωνία Α είναι 90 μοίρες.

Προκείμενη 3: Έστω η γωνία Β είναι 45 μοίρες.

Συμπέρασμα: Για το τρίγωνο ΑΒΓ, η γωνία Γ είναι 45 μοίρες.

Αυτό είναι ένα παράδειγμα παραγωγικής λογικής. Αν οι προκείμενες είναι αληθείς, τότε το συμπέρασμα πρέπει να είναι αληθές. Μπορούμε να αποδείξουμε σχετικά εύκολα μέσω των μαθηματικών πως η Προκείμενη 1 ισχύει (αν και, αν αναλύσεις σε βάθος τις αποδείξεις των μαθηματικών όλες τελικά πηγάζουν από αξιώματα), επομένως αν ισχύουν οι Προκείμενες 2 και 3, το συμπέρασμα είναι αληθές με απόλυτη βεβαιότητα.

Η φιλοσοφία και η επιστήμη χρησιμοποιούν επίσης την παραγωγική συλλογιστική, όμως, στη δική τους περίπτωση, δεν μπορούμε να είμαστε ποτέ απολύτως σίγουροι για την αλήθεια των προκείμενων προτάσεων. Πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορούμε να είμαστε ποτέ απολύτως σίγουροι για το συμπέρασμα. Οι απόλυτες αποδείξεις είναι ανέφικτες στον πραγματικό κόσμο.

Αναμφίβολα έχετε ακούσει την περίφημη φράση του Ντεκάρτ "Σκέφτομαι, άρα υπάρχω". Ο Ντεκάρτ ξεκίνησε αμφισβητώντας τα πάντα (ακόμα και την ίδια του την ύπαρξη) με σκοπό να καταλήξει σε κάτι για το οποίο θα μπορούσε να είναι απόλυτα σίγουρος. Συνειδητοποίησε πως όσα γνωρίζουμε, ή νομίζουμε ότι γνωρίζουμε, βασίζονται σε παρατηρήσεις που κάνουν τα αισθητηριακά μας όργανα - και τα όργανά μας είναι περίφημα ελαττωματικά και αναξιόπιστα. Δεν μπορούμε, για παράδειγμα, να είμαστε ποτέ 100% σίγουροι ότι δεν έχουμε παραισθήσεις ή, όπως το έθεσε ο Ντεκάρτ, ότι κάποιος διαβολικός δαίμονας με ασύγκριτη ισχύ και πονηριά δε χρησιμοποιεί όλες του τις δυνάμεις προκειμένου να μας εξαπατήσει, προβάλλοντας στα μάτια μας μια ψευδή πραγματικότητα.

Θα νομίζω ότι ο ουρανός, ο αέρας, η γη, τα χρώματα, τα σχήματα, οι ήχοι και όλα τα εξωτερικά πράγματα είναι απλώς οι αυταπάτες των ονείρων που έχει επινοήσει για να παγιδεύσει την κρίση μου. Θα θεωρώ ότι δεν έχω χέρια ή μάτια, ή σάρκα, ή αίμα ή αισθήσεις, αλλά ότι ψευδώς πιστεύω ότι έχω όλα αυτά τα πράγματα.

Τραβηγμένο και λιγάκι δραματικό, αλλά κάνει σίγουρα σαφές το νόημα της πρότασης. Αφού εξέτασε επιχειρήματα όπως αυτά, ο Ντεκάρτ κατέληξε στο συμπέρασμα πως το μόνο πράγμα για το οποίο μπορούσε να είναι σίγουρος ήταν ότι σκεφτόταν, πράγμα που σήμαινε ότι πρέπει να υπάρχει κάτι που μπορεί να σκέφτεται, επομένως πρέπει να υπάρχει σε κάποια μορφή (ακόμη και ως ένας εγκέφαλος στο κενό που ονειρεύεται πως είναι άνθρωπος).

Τα έγραψα όλα αυτά για να επισημάνω δύο σημαντικά σημεία. Πρώτον, η επιστήμη εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό (ή απόλυτα, σύμφωνα με κάποιους) από τις παρατηρήσεις, αλλά εφόσον δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε 100% σίγουροι ότι οι παρατηρήσεις μας αντιπροσωπεύουν με ακρίβεια την πραγματικότητα, δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε 100% σίγουροι για τα συμπεράσματα που βασίζονται σε αυτές. Με άλλα λόγια, παρόλο που όλες οι παρατηρήσεις μας λένε ότι τα αντικείμενα πέφτουν προς το κέντρο της Γης, δεν μπορούμε να είμαστε 100% σίγουροι πως τα αντικείμενα ή η Γη υπάρχουν πραγματικά και δεν είναι απλώς μέρη μιας προσομοίωσης ή μιας φαντασίωσης.

Δεύτερον, δεν πρέπει να συγχέουμε αυτήν τη θεωρητική αβεβαιότητα με την πρακτική. Η πλειονότητα των επιστημόνων και φιλοσόφων δεν πιστεύουν πραγματικά πως είμαστε εγκέφαλοι στο κενό ή ότι κάποιο υπερφυσικό ον παίζει παιχνίδια εις βάρος μας για τη σαδιστική του απόλαυση. Απλά, δεν μπορούν να την αποκλείσουν σαν πιθανότητα. Το σύνολο της επιστήμης βασίζεται στη σιωπηρή παραδοχή πως βρισκόμαστε πράγματι μέσα σε ένα φυσικό σύμπαν και ότι αυτό το σύμπαν μπορεί να μελετηθεί μέσω της εμπειρίας και της λογικής. Θα ήταν μάλλον παρανοϊκό να πούμε πως "Η επιστήμη υποστηρίζει πως τα αντικείμενα πέφτουν προς το κέντρο της Γης, όμως δεν μπορώ να είμαι σίγουρος πως η Γη, ή ακόμα κι εγώ, υπάρχουμε πραγματικά και δεν είναι κάτι που ονειρεύεται ένας εγκέφαλος στο κενό, επομένως θα απορρίψω την επιστήμη και θα επιβάλω τη δική μου άποψη για την πραγματικότητα". Αν μου δείξετε ένα τρίγωνο και μου πείτε ότι μετρήσατε τη γωνία Α ως 90 μοίρες και τη γωνία Β ως 45 μοίρες, θα δεχτώ ότι η γωνία Γ είναι επίσης 45 μοίρες, εκτός αν έχω έναν καλό λόγο να μην το κάνω - αν μου πείτε, για παράδειγμα, ότι υπολογίσατε τις γωνίες με το μάτι ή δω προσεκτικά το τρίγωνο και καταλάβω πως στην πραγματικότητα δεν είναι ορθογώνιο αλλά σκαληνό ή είναι σαφές ότι δε μιλάμε για την ευκλείδεια, αλλά για κάποια άλλη γεωμετρία όπου δεν ισχύει το αξίωμα των παραλλήλων. Αναγνωρίζω, δηλαδή, την πιθανότητα οι μετρήσεις σας να ήταν ανακριβείς ή ακόμα και ότι ένας σκανταλιάρης δαίμονας παίζει με τις αισθήσεις μου και με κάνει να βλέπω ένα διαφορετικό τρίγωνο απ' αυτό που βλέπετε εσείς. Το κάθε ενδεχόμενο με ελαφρώς διαφορετική πιθανότητα (αλλά και χρησιμότητα).

Αυτά όσον αφορά τη φιλοσοφία και την παραγωγική λογική. Υπάρχουν κι άλλοι λόγοι που δεν είναι δουλειά της επιστήμης να αποδεικνύει πράγματα, και αυτοί έχουν να κάνουν με τον άλλο τύπο συλλογιστικής που χρησιμοποιεί: την επαγωγική λογική. Γι’ αυτή, για την έννοια της διαψευσιμότητας και γιατί τελικά το γεγονός πως η επιστήμη δεν πραγματεύεται απολυτότητες λειτουργεί προς όφελός μας, θα συζητήσουμε στο επόμενο γράμμα.

Η επιστήμη δεν μπορεί να αποδείξει τίποτα. Μέρος 2ο: Παραγωγική, επαγωγική λογική και διαψευσιμότητα