Αν και από το ξεκίνημα τού Θετικισμού έχουν περάσει 2 αιώνες, υπάρχουν ακόμα και σήμερα, στον 21ο αιώνα Αθεϊστές, που εξακολουθούν να παπαγαλίζουν παρωχημένες ιδέες του. Είναι τόσο απληροφόρητοι, που δύο αιώνες μετά, δεν έμαθαν ότι ο Θετικισμός αυτο-αναιρέθηκε, ακόμα και από τους δικούς του οπαδούς!

1. Η διατύπωση τού Θετικισμού από τον Αύγουστο Κοντ

Ο όρος "Positivismus" (Θετικισμός), γεννήθηκε από τον Γάλο Φιλόσοφο Αύγουστο Κοντ το 1830. Πρόκειται για μια Δυτική φιλοσοφική θεωρία, που όπως και οι υπόλοιπες φιλοσοφικές Δυτικές θεωρίες, βολόδερνε να βρει μια άκρη στα Δυτικά σκοτάδια τού Παπισμού, Προτεσταντισμού και Διαφωτισμού, αγνοώντας το φως τής Ορθόδοξης πίστης στην Ανατολή. Και είναι αστείο, ότι δύο αιώνες μετά, ενώ ακόμα και οι ίδιοι οι Δυτικοί Θετικιστές, έχουν πλέον απορρίψει αυτή την αντιφατική φιλοσοφική προσέγγιση ως παράλογη, υπάρχουν σήμερα Έλληνες Αθεϊστές, που καταφεύγουν σε επιχειρήματα στηριγμένα σε αυτή τη θεωρία! Άνθρωποι που όχι μόνο έχουν βαθύ σκοτάδι για τα Θεολογικά και Φιλοσοφικά ύψη τής Ορθόδοξης χώρας τους, αλλά που αγνοούν ακόμα και την κατάρρευση τής Δυτικόφερτης και παρωχημένης αυτής θεωρίας, την οποία ακόμα πιθηκίζουν!

Σύμφωνα με τον Πρωτογενή Θετικισμό μόνο η επιστήμη μπορεί να δώσει βέβαιη και αποδεδειγμένη γνώση. Είναι η μόνη μέθοδος προκειμένου να φτάσουμε στην απόλυτη βεβαιότητα. Οι επιστημονικές θεωρίες κτίζονται με βάση τέτοιες ατομικές και καθολικές προτάσεις. Σύμφωνα με τον Θετικισμό ξεκινάμε από το μερικό, δηλαδή τις ατομικές προτάσεις που καταγράφουν παρατηρήσεις, και καταλήγουμε στο γενικό δηλαδή στις καθολικές προτάσεις, που αποτελούν και τους νόμους της επιστήμης.

Για τον Θετικισμό κάθε γνώση που αφορά γεγονότα βασίζεται στα «θετικά» (καταφατικά) στοιχεία της εμπειρίας και εκτός απ' αυτό, μόνο τα καθαρά μαθηματικά παρέχουν λογική συνέπεια. Γι' αυτό και κάθε μεταφυσική προσέγγιση απορρίπτεται ως εσφαλμένη.

Ο Λογικός Ποζιτιβισμός (Θετικισμός) όμως, ο οποίος ως έσχατο θεμέλιο της επιχειρηματολογίας του παραδέχεται ένα «Positum», ένα «τεθειμένο», ένα «δεδομένο» στην εμπειρία των αισθήσεων, δεν θέλει πλέον να παραδεχθεί την εμπειρία αυτή ως αφετηρία και μοναδικό περιεχόμενο, όπως  το παραδεχόταν ο Κοντ. Αλλά πρέπει βεβαίως η εμπειρία των αισθήσεων να είναι το κριτήριο του ελέγχου για την ορθότητα όλων των ισχυρισμών, εφόσον μιλάμε για λογικό Νεοθετικισμό ή Εμπειρισμό.

Βεβαίως το ενδιαφέρον είναι ότι παρά την αντι-μεταφυσική του κατεύθυνση, και τον εμπειρισμό του, τελικά ο Κοντ, δημιούργησε ο ίδιος μια θρησκεία!

2. Ο Γκέντελ και ο Πόπερ

Ο Βρετανός Καρλ Πόπερ (γεννημένος το 1902 στη Βιέννη, αποθανών το 1994), ήταν από το 1946 καθηγητής της Λογικής και της Θεωρίας της Επιστήμης στη Σχολή Οικονομικών του Λονδίνου (London School of Economics).

Ο Πόπερ στη νεότητά του ήταν κοντά σ' εκείνον τον ποζιτιβιστικό [θετικιστικό] Κύκλο της Βιέννης, που συγκέντρωσε φιλοσόφους, μαθηματικούς και θεράποντες των Φυσικών Επιστημών γύρω από τον Moritz Schlick ¹, που ήταν μαθητής του Μαξ Πλανκ. (Στον κύκλο αυτό ανήκε επίσης ο Κουρτ Γκέντελ, που αργότερα απέδειξε το θεώρημα τής μη πληρότητας, καταρρίπτοντας κάθε έννοια "φυσικής πληρότητας τής εμπειρίας"). Ο κύκλος αυτός, το έτος 1922 δημοσίευσε ένα μανιφέστο για την Επιστημονική περί κόσμου αντίληψη (Wissenschaflliche Weltauffassung) ², στο οποίο διαβάζουμε: "Μόνον οι προτάσεις των Μαθηματικών και της Λογικής, οι οποίες μάλιστα είναι καθαρά τυπικές προτάσεις χωρίς εμπειρικό περιεχόμενο, καθώς και προτάσεις των εμπειρικών επιστημών, οι οποίες έχουν εξ ολοκλήρου ελεγχθεί ή μπορούν να ελεγχθούν εμπειρικά, θα ήταν δυνατό να είναι προτάσεις λογικές". Όλες οι μεταεμπειρικές μεταφυσικές προτάσεις είναι λοιπόν παράλογες!;

 Οι νεοθετικιστές, βαθιά επηρεασμένοι από την «αντικειμενική», «ακριβή», «επακριβώς ορισμένη» Φυσική Επιστήμη και από τα Μαθηματικά, εκατό χρόνια μετά τον Κοντ απαιτούσαν και από τη Φιλοσοφία εμπειρικό έλεγχο και «επαλήθευση» όλων των διδασκαλιών της. Μόνον ό,τι εκφράζει μίαν κατάσταση των πραγμάτων, που υπόκειται σε άμεση παρατήρηση ή μπορεί να ελέγχεται με πειράματα, πρέπει να ισχύει ως πραγματικό και πλήρες νοήματος. Είναι φανερό ότι σε μια τέτοια Φυσική Επιστήμη και Φιλοσοφία δεν υπάρχει σκέψη για το εξω-εμπειρικό στοιχείο, για Θρησκεία, για Θεό. Η Φιλοσοφία παρουσιάζεται συρρικνωμένη σε Λογική και Ανάλυση της γλώσσας, η Μεταφυσική φαίνεται να έχει νικηθεί οριστικά, η Θεολογία είναι εκ των προτέρων χωρίς νόημα.

Όμως η θετικιστική «γνώση» ότι τα μεταφυσικά προβλήματα είναι μόνο φαινομενικά προβλήματα χωρίς νόημα, δεν αποτελεί άραγε γέννημα επιθυμίας; Αυτό ακριβώς ήταν ήδη από ενωρίς, η ένσταση του Πόπερ: «Αυτή η επιθυμία... είναι φυσικά πάντοτε πραγματοποιήσιμη· τίποτε δεν είναι ευκολότερο από το να θεωρείς ένα ερώτημα ως "φαινομενικό πρόβλημα χωρίς νόημα": είναι αρκετό να χρησιμοποιήσουμε πολύ στενά την έννοια του "νοήματος", για να μπορούμε από όλα τα δύσκολα προβλήματα να δίνουμε την εξήγηση, ότι κανένα νόημα δεν μπορούμε να βρούμε. Και εφόσον αναγνωρίζει κάποιος ως έλλογα προβλήματα, ως προβλήματα που έχουν νόημα, μόνο τα προβλήματα των εμπειρικών επιστημών, κάθε συζήτηση για την έννοια του νοήματος είναι παράλογη. Αν κάποτε αυτή η έννοια περί νοήματος ενθρονισθεί, τότε αυτό το δόγμα περί "άθικτου και οριστικού νοήματος" (Βιτγκενστάιν) ξεφεύγει από κάθε επίθεση» ³.

Εντούτοις η αισιόδοξη ελπίδα των Moritz Schlick, Ρούντολφ Κάρναπ και άλλων από τον Κύκλο της Βιέννης ότι το μέλλον θα ανήκει στο φρόνημα που πάντοτε επιδιώκει τη σαφήνεια, καταστρέφεται τελείως από το ναζισμό και το φασισμό. Ήδη το 1935 μεταναστεύει ο Κάρναπ στις ΗΠΑ, και το 1936 δολοφονείται με πυροβολισμό από ένα πρώην μαθητή του. Το 1937 μεταναστεύει ο Πόπερ στη Νέα Ζηλανδία, και το 1938 τα υπόλοιπά μέλη του ευρύτατα Ιουδαϊκού (και γι' αυτό απαγορευμένου τότε Κύκλου της Βιέννης) εγκαταλείπουν κι αυτά για πάντα την Αυστρία. Έτσι εξαπλώνεται τώρα ο Λογικός Θετικισμός στην αγγλοσαξωνική περιοχή.

3. Είναι τα μη εμπειρικά και μη μετρήσιμα, "άνευ νοήματος φαινομενικά προβλήματα";

Τα εσωτερικά λογικά αδιέξοδα ήταν εκείνα που οδήγησαν το πρόγραμμα του Λογικού Θετικισμού στην κρίση, όπως στο τέλος οι ίδιοι οι εκπρόσωποι του χρειάστηκε να αναγνωρίσουν. Είναι πολυάριθμες οι αντιρρήσεις εναντίον της επιστημονικής πίστης: Άραγε οι θεμελιώδεις έννοιες της Φυσικής Επιστήμης, όπως π.χ. το άτομο, είναι δυνατό να ορισθούν κατά μονοσήμαντο τρόπο; Δεν εξαρτώνται πολύ περισσότερο από τη σταθερά μεταβαλλόμενη έρευνα, έτσι ώστε να επιδιώκεται μία σημασία των εννοιών, η οποία όμως δεν επιτυγχάνεται; Δεν έχει ήδη αποκηρυχθεί από την έρευνα η λέξη «άτομο» (= το αδιαίρετο); Άραγε στη μαθηματική φυσικο-επιστημονική γνώση και έρευνα αποκλείονται πλήρως τα υποκείμενα, δηλαδή υποκειμενικές προϋποθέσεις, απόψεις και προοπτικές, προς χάρη μιας καθαρής αντικειμενικότητας; Άραγε πρέπει πραγματικά κάθε επιστήμη να δέχεται τη μαθηματική φυσικο-επιστημονική μεθοδολογία ως τη μόνη νόμιμη κατευθύνουσα ιδέα; Η τότε επιδιωχθείσα ενιαία επιστημονική γλώσσα και ενιαία επιστήμη δεν αποδείχθηκε καθαρά εν τω μεταξύ ως αυταπάτη;

Όμως θα πρέπει (ακόμη θεμελιωδέστερα), να ρωτάμε για το λογικό νόημα και την έλλειψη λογικού νοήματος: Είναι νόμιμο να αποκλείουμε εκ τών προτέρων μερικά προβλήματα ως «στερούμενα λογικού νοήματος», όταν δεν μπορούμε να ορίσουμε καθόλου, με εμπειρικό και μαθηματικό τρόπο, τι είναι γενικώς «λογικό νόημα»;

Με ποιο δικαίωμα καθιστούμε την εμπειρική γνώση των αισθήσεων ως το κριτήριο του λογικού νοήματος; Δεν καθορίζουμε έτσι μάλιστα οι ίδιοι μία πρόταση «μεταφυσική» και επομένως «χωρίς λογικό νόημα», ενώ συγχρόνως απορρίπτουμε ως «άνευ λογικού νοήματος» δύο χιλιάδες χρόνια κριτικής σκέψης στη Μεταφυσική; Άραγε επιτυγχάνουμε μ' ένα τέτοιο τέχνασμα μια γενική «υπερνίκηση της Μεταφυσικής με τη λογική ανάλυση της γλώσσας» (Κάρναπ); Είναι κάθε Μεταφυσική πραγματικά τίποτε άλλο παρά ποιητική επινόηση εννοιών; Άραγε οι μεταφυσικές προτάσεις είναι πραγματικά μόνο φαινομενικές προτάσεις; Έννοιες όπως το Απόλυτο, το Απροϋπόθετο, το Είναι του όντος, το Εγώ είναι μόνο απατηλές έννοιες; Η λέξη «Θεός» δεν διακρίνεται πραγματικά από μία χωρίς νόημα λέξη, για την οποία κανένα κριτήριο σημασίας δεν πρέπει να χρησιμοποιείται; Η διάκριση μεταξύ Θεϊσμού, Αθεϊσμού και Αγνωστικισμού είναι άραγε χωρίς νόημα; Ένεκα των επιτυχιών των Μαθηματικών και της Φυσικής Επιστήμης πρέπει πράγματι να μιλάμε για το «θάνατο του Θεού»;

Για να τα υποστηρίξει όλα αυτά ο Θετικισμός, θα όφειλε πρώτα απ' όλα, να μπορέσει να προσδιορίσει εμπειρικά - επιστημονικά και μαθηματικά τις έννοιες τής λογικής και τού νοήματος. Διαφορετικά, δεν μπορεί καν να ασχολείται με αυτές τις έννοιες, εφ' όσον κατά τις εξαγγελίες του, ανήκουν στο μη προσδιορίσιμο, άρα στο μη έχον νόημα.

4. Η επαλήθευση όλων τών προτάσεων είναι αδύνατη

Ήδη το 1935 ο Καρλ Πόπερ στο πλούσιο σε επιδράσεις βιβλίο του "Λογική της έρευνας" είχε αναλύσει με οξυδέρκεια τους κανόνες του παιχνιδιού για την εξαγωγή και διατύπωση φυσικο-επιστημονικών υποθέσεων και θεωριών και είχε επισημάνει τα όρια της επαγωγικής μεθόδου στις εμπειρικές επιστήμες. Το ερώτημα του ήταν: Πώς ένας ερευνητής φθάνει κυρίως από επιμέρους εμπειρικές προτάσεις σ' ένα θεωρητικό σύστημα; Πώς γενικά φθάνει σε νέες επιστημονικές γνώσεις; Η απάντηση του Πόπερ, που προκαλεί κατάπληξη ήταν: Ακριβώς όχι με την επαλήθευση, αλλά με τη διάψευση, με την αντίκρουση.

Η κεντρική αρχή της επαλήθευσης τού Λογικού Θετικισμού, δηλαδή η ριζική απαίτηση για το επαληθεύσιμο όλων των ανθρώπινων απόψεων στην εμπειρία, δεν θα παραμέριζε μόνο μεταεμπειρικές εκφράσεις απόψεων. Οχι! Συγχρόνως θα καταργούσε τις εμπειρικές υποθέσεις και μαζί μ' αυτές ολόκληρη τη φυσικοεπιστημονική γνώση: «Ο Θετικιστικός ριζοσπαστισμός καταργεί μαζί με τη Μεταφυσική και τη Φυσική Επιστήμη!» ⁴ Γιατί; Διότι επίσης οι πλείστες ψυσικοεπιστημονικές προτάσεις δεν είναι εμπειρικά επαληθεύσιμες και έτσι θα έπρεπε να απορριφθούν ως απατηλές γνώμες. «Επίσης οι φυσικοί νόμοι δεν είναι δυνατό να αναχθούν λογικώς σε στοιχειώδεις προτάσεις της εμπειρίας». Ένα παράδειγμα: Εάν έπρεπε η πρόταση «Κάθε χαλκός είναι αγωγός του ηλεκτρισμού» να επαληθευθεί στην εμπειρία, θα έπρεπε κάθε χαλκός μέσα σε ολόκληρο το σύμπαν να εξετασθεί για την ιδιότητα αυτή, πράγμα που αυτονοήτως είναι αδύνατο. Επομένως καμία θεωρία δεν μπορεί να είναι τόσο αξιόπιστη όσο το πείραμα, στο οποίο αυτή στηρίζεται με τη γενίκευση της.

Η αντίθετη θέση του Πόπερ είναι ότι: Οι νόμοι της φύσεως, οι οποίοι μάλιστα κάνουν αποφασιστικά δυνατές προβλέψεις για το μέλλον, δεν είναι επαληθεύσιμοι, είναι μόνο διαψεύσιμοι και αντικρούονται με μια μέθοδο δοκιμαστικής προσπάθειας και λάθους [the method of trial and error]. Πάλι ένα παράδειγμα: Η πρόταση «Όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί» δεν μπορεί να επαληθευθεί, διότι κανένας άνθρωπος δεν γνωρίζει όλους τους κύκνους του κόσμου τούτου. Εντούτοις ένας μοναδικός μαύρος κύκνος, που ανακαλύφθηκε στην Αυστραλία, ήταν ήδη αρκετός για να διαψεύσει την πρόταση «Όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί». Αυτό δημιουργεί μετριοφροσύνη: Το «παλαιό ιδεώδες της επιστήμης, η απόλυτη εξασφαλισμένη γνώση» «αποδείχθηκε ως ένα είδωλο» ή για να το πούμε θετικά: Κάθε επιστημονική πρόταση είναι «προσωρινή· μπορεί κάλλιστα να επαληθεύεται  αλλά κάθε επαλήθευση είναι σχετική»⁵.

Στην αρχή της γνώσης μας βρίσκονται λοιπόν πάντοτε μόνον «conjectures», δηλαδή εικασίες, μοντέλα, υποθέσεις, που υπόκεινται στην εξέταση. Ότι υπάρχει μία τελική θεμελίωση επιστημονικών προτάσεων, η οποία δεν υπόκειται πλέον σε κριτική, αυτό είναι για τον Πόπερ πίστη, η οποία καταλήγει σ' ένα αδιέξοδο τρίλημμα, όπως αυτό εκτενώς αναπτύχθηκε από τον φιλόσοφο Jakob Friedrich Fries (1773-1843): Είτε έχουμε έναν απλό δογματισμό, που προβάλλεται με ισχυρισμούς, είτε έχουμε  μία χωρίς τέλος καταδικασμένη στάση αναζήτησης, για πάντοτε νέα θεμελίωση που καταλήγει στο άπειρο, είτε έχουμε έναν ψυχολογισμό, που γενικεύει επιμέρους βιώματα ⁶. Επομένως δεν υπάρχουν βατοί δρόμοι.

Και τι σημαίνει το κριτήριο για την επαλήθευση; Ένα τέτοιο κριτήριο δεν πρέπει να χρησιμοποιείται ως θετικιστικό κριτήριο λογικού νοήματος: όχι ως κανόνας προς διάκριση μεταξύ προτάσεων, που καθεαυτές είναι λογικές [με νόημα] και προτάσεων, που είναι παράλογες [χωρίς νόημα]. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνον ως λογικό κριτήριο οριοθετήσεως: προς διάκριση μεταξύ λογικο-μαθηματικώς και εμπειρικο-επιστημονικώς επιτρεπτών και ανεπίτρεπτων προτάσεων. Αυτό σημαίνει θετικώς: Ένα τέτοιο λογικό, αλλ' όχι θετικιστικό κριτήριο οριοθέτησης αφήνει επίσης χώρο για λογικές με νόημα «όχι φυσικές», «μετα-εμπειρικές», με την ευρύτατη έννοια «μεταφυσικές» προτάσεις, επομένως προτάσεις, οι οποίες εξέρχονται από την περιοχή της Φυσικής Επιστήμης. Το συμπέρασμα του Πόπερ είναι: Μία λογική ανάλυση μεταφυσικών nροβλημάτων είναι θεμελιωδώς δυνατή. Αυτό ισχύει προπάντων για «το πρόβλημα της κοσμολογίας», που «ενδιαφέρει όλους τους σκεπτόμενους ανθρώπους», «το πρόβλημα, να κατανοήσουμε τον κόσμο  επίσης εμάς τους ίδιους, που ανήκουμε σ' αυτόν τον κόσμο, και τη γνώση μας» ⁷.

Με κανένα τρόπον, κατά τον Πόπερ, δεν επιτρέπεται ν' αρνηθούμε, «ότι υπάρχουν καθαρά μεταφυσικές ιδέες -και επομένως φιλοσοφικές ιδέες- μεγάλης σπουδαιότητας για την ιστορική ανάπτυξη της κοσμολογίας»: «Από τον Θαλή έως τον Αϊνστάιν, από τους Έλληνες Ατομικούς έως τις θεωρίες του Ντεκάρτ για την ύλη, από τις θεωρίες για τις δυνάμεις των Gilbert, Νεύτωνα, Λάιμπνιτς και Boscovics έως εκείνες (τις απόψεις) των Faraday και Αϊνστάιν για τα πεδία των δυνάμεων ήταν μεταφυσικές ιδέες που έδειχναν το δρόμο» ⁸ .

5. Συμπέρασμα

Κάποιοι Αθεϊστές λοιπόν, στηριζόμενοι στις θέσεις τού Ludwig Wittgenstein (στην Αναλυτική Φιλοσοφία και τη Γλωσσανάλυση), μας λένε: "Η έννοια του «θεού» και όλες οι έννοιες που παράγονται από αυτήν είναι ψευδοέννοιες και ως εκ τούτου κάθε συζήτηση περί αυτών είναι στερημένη νοήματος και δεν οδηγεί σε κανένα συμπέρασμα. Άρα έχουμε να κάνουμε με ανόητη συζήτηση". Και προσπαθώντας να υπεκφύγουν από μια δυσμενή (για τις απόψεις τους), κατάληξη μιας συζήτησης με έναν πιστό, καταλήγουν: "Αν δεν έχει περιεχόμενο η λέξη: "θεός", αν είναι "ψευδοέννοια", τότε δεν είμαστε υποχρεωμένοι να τη συζητήσουμε"!

Οι άνθρωποι αυτοί καταφανώς, δεν έχουν ακόμα αντιληφθεί, ότι η Θετικιστική βάση πάνω στην οποία έχουν στηριχθεί τέτοιες παρωχημένες σοφιστείες, περί δήθεν "μη νοήματος" για τη λέξη: "Θεός", έχουν προ πολλού καταρριφθεί από τους ίδιους τους πρωτεργάτες τού Θετικισμού, ως παράλογες και αντιφατικές!

Αθεϊστές που κρύβουν την άγνοιά τους και την αντιφατικότητά τους πίσω από ιδεοληψίες τού 19ου αιώνα, αποτελούν κατάλοιπα μιας αθεϊστικής εμμονής που ήδη έχει παρέλθει από την ιστορία ανεπιστρεπτί. Και κάποτε θα πρέπει να μορφωθούν και να εκσυγχρονισθούν, σύμφωνα με τον 21ο αιώνα που έχει ήδη προ πολλού ανατείλει, φέρνοντας στον κόσμο περισσότερη πίστη, επιστήμη και λογίκευση.

Σημειώσεις

1. Πρβλ. Μ. Schlick, Gesammelte Aufsatze 1926-1936, Wien 1938. Για τη σύνθετη (όχι τελείως αντι-μεταφυσική) προσωπικότητα του Schlick πρβλ. την ομιλία  του Friedrich Waismann που δημοσιεύθηκε ως Πρόλογος στη μνήμη του. Ο Schlick το 1930 διακήρυξε «τη στροφή της Φιλοσοφίας», επικαλούμενος τους Λάιμπνιτς, Φρέγκε, Ράσελ και ιδιαιτέρως τον Βιτγκενστάιν.

2. Στον Κύκλο της Βιέννης ανήκουν δίπλα στους Μοritz, Schlick, Κουρτ Γκέντελκαι Ρούντολφ Κάρναπ προπαντός οι Herbert Feigl, Philipp Frank, Hans Hahn, Victor Kraft, Karl Menger, Otto Neurath, Friedrich Waismann (με σύνδεση προς τον Hans Reichenback στο Βερολίνο).

3. Κ. R. Popper, Logik der Forschung (1934), 6η βελτιωμένη έκδοση, Tubingen 1976, σ. 24.

4. K. R. Popper, Logik der Forschung, σ. 11.

5. K. R. Popper, Logik der Forschung, σ. 224.

6. Πρβλ. Η. Albert, Traktat ϋber kritische Vermunft, Tϋbingen ³1975, σσ. 13-15. Παραλλάσσει αυτό το σχήμα στο «Τρίλημμα Mϋnchhausen»: Προσφυγή στο άπειρο - Φαύλος κύκλος: Διακοπή της διαδικασίας ή Δογματισμός.

7. Κ. R. Popper, Logik der Forschung, σ. XIV.

8. Κ. R. Popper, Logik der Forschung, σ. ΧΙΧ.