Όταν ο Μέγας Βασίλειος προσευχόταν «παύσον τα σχίσματα τών Εκκλησιών» εννοούσε την προσωρινή διακοπή εκκλησιαστικής κοινωνίας μεταξύ τών Εκκλησιών για ζητήματα ιάσιμα, ενώ για τις αιρέσεις προσεύχεται διαφορετικά.

Στην αναφορά τής θείας Λειτουργίας τού Μεγάλου Βασιλείου γίνεται λόγος για τα «σχίσματα τών Εκκλησιών». Ο Μέγας Βασίλειος μεταξύ τών άλλων προσεύχεται στον Θεό: «Παύσον τα σχίσματα τών Εκκλησιών».

Μερικοί σύγχρονοι θεολόγοι, για να δικαιολογήσουν τον όρο Εκκλησία και για τους ετεροδόξους, επικαλούνται και την φράση αυτή και ισχυρίζονται ότι ο Μέγας Βασίλειος ονομάζει Εκκλησίες και τις κοινότητες τών αιρετικών, οπότε αυτό, όπως ισχυρίζονται, δίδει το δικαίωμα να ονομάζουν όλους τους Χριστιανούς εκτός τής Ορθοδόξου Εκκλησίας, η οποία είναι η Μία, Αγία, Καθολική και Αποστολική Εκκλησία, ότι ανήκουν σε Εκκλησίες.

Αυτό εκ πρώτης όψεως είναι λογικοφανές, αλλά εάν αναλύση κανείς το θέμα θα διαπιστώση ότι τέτοιες ερμηνευτικές αποδόσεις στον Μέγα Βασίλειο είναι εσφαλμένες.

Κατ’ αρχάς αμέσως μετά την προσευχή «παύσον τα σχίσματα τών Εκκλησιών» ακολουθεί η προσευχή: «τας τών αιρέσεων επαναστάσεις ταχέως κατάλυσον τη δυνάμει τού αγίου σου Πνεύματος». Αυτό σημαίνει ότι εδώ γίνεται διάκριση μεταξύ τών σχισμάτων, που πρέπει να παύσουν να υπάρχουν, και τών επαναστάσεων τών αιρέσεων που πρέπει να καταλυθούν με την δύναμη τού Αγίου Πνεύματος. Και αυτό γιατί οι αιρέσεις είναι προϊόντα τού πονηρού πνεύματος, τών δαιμονικών δυνάμεων.

Έπειτα, στην ίδια ευχή τής αναφοράς προσεύχεται: «τους εσκορπισμένους επισυνάγαγε∙ τους πεπλανημένους επανάγαγε και σύναψον τη αγία σου καθολική και αποστολική Εκκλησία». Έτσι, υπάρχει η Μία, Αγία, Αποστολική και Καθολική Εκκλησία και «οι πεπλανημένοι» που έχουν απομακρυνθή από αυτή και πρέπει να επιστρέψουν σε αυτήν.

Όποιος δεν μπορεί να κάνη την διάκριση μεταξύ σχισμάτων και αιρέσεων, δεν μπορεί να καταλάβη τον λόγο τού Μεγάλου Βασιλείου και κατά τον τρόπο αυτό τον παρερμηνεύει και τον αδικεί.

Το ότι ο Μέγας Βασίλειος κάνει διάκριση μεταξύ τών σχισμάτων και τών αιρέσεων φαίνεται στον 1ο Κανόνα του, ο οποίος έγινε αποδεκτός από την Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδο και επομένως έχει καθολική ισχύ.

Στον σημαντικό αυτόν κανόνα ο Μέγας Βασίλειος κάνει την διάκριση μεταξύ αιρέσεων, σχισμάτων και παρασυγαγωγών. Αναλύοντας αυτό το θέμα γράφει, κατά την μετάφραση τού χωρίου: «αιρέσεις (οι παλαιοί Πατέρες) ονόμασαν αυτούς που είχαν αποσχιστεί τελείως και είχαν αποξενωθεί από την ίδια την πίστη, ενώ σχίσματα αυτούς που φιλονίκησαν μεταξύ τους για κάποιες αιτίες εκκλησιαστικές και για ζητήματα που μπορούν να διευθετηθούν∙ και παρασυγαγωγές τις συγκεντρώσεις που έκαναν ανυπότακτοι πρεσβύτεροι ή επίσκοποι και αγράμματοι άνθρωποι». Δίνει δε μερικά παραδείγματα από την τότε πραγματικότητα για να γίνη κατανοητό.

Κάνοντας αυτήν την διάκριση σαφώς γράφει ότι οι Πατέρες οι παλαιοί καθόρισαν «το μεν τών αιρετικών (βάπτισμα), παντελώς αθετήσαι», το δε βάπτισμα τών σχισματικών να το δεχθούν, επειδή «ως έτι εκ τής εκκλησίας αυτών», αφού αποσχίσθηκαν από την Εκκλησία για «ζητήματα ιάσιμα», όχι τής πίστεως, και το βάπτισμα αυτών που ανήκουν στις παρασυναγωγές «αν βελτιωθούν με αξιόλογη μετάνοια και επιστροφή, να ενώνονται  ξανά με την Εκκλησία, ώστε πολλές φορές να γίνονται δεκτοί στην ίδια την τάξη, όταν μετανοήσουν, και αυτοί που έφυγαν μαζί με τους απειθάρχητους και που είχαν κάποιον ιερατικό βαθμό».

Ο Μέγας Βασίλειος αιτιολογεί θεολογικώς γιατί οι αιρετικοί δεν ανήκουν στην Εκκλησία, και γιατί δεν μπορεί να γίνη αποδεκτό το βάπτισμά τους. Γράφει: «οι δε τής εκκλησίας αποστάντες, ουκ έτι έσχον την χάριν τού αγίου Πνεύματος εφ’ εαυτούς∙ επέλιπε γαρ η μετάδοσις τω διακοπείναι την ακολουθίαν», δηλαδή «αυτοί όμως που αποστάτησαν από την εκκλησία δεν έχουν πια την χάρη τού Αγίου Πνεύματος επάνω τους∙ γιατί σταμάτησε η μετάδοση, επειδή διακόπηκε η συνέχεια».

Αυτό σημαίνει ότι όσες κοινότητες χριστιανικές δέχονταν την αίρεση, δεν είχαν αποστολική διαδοχή, και δεν έχουν έγκυρα μυστήρια, αφού τους εγκατέλειψε η Χάρη τού Αγίου Πνεύματος.

Η εποχή στην οποία έζησε ο Μέγας Βασίλειος ήταν μια ταραχώδης εποχή. Είχε προηγηθή η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος, αλλά σχεδόν αμέσως μετά την Σύνοδο αυτή δημιουργήθηκαν έριδες. Γίνονταν μεγάλες συζητήσεις για τον όρο τού ομοουσίου και άλλους όρους σχετικά με την θεότητα τού Υιού και Λόγου τού Θεού, αλλά και την θεότητα τού Αγίου Πνεύματος. Έτσι, άλλες χριστιανικές κοινότητες είχαν απομακρυνθή από την Εκκλησία ως αιρετικές, λόγω τού ότι ο Επίσκοπος είχε προσχωρήσει στην αίρεση, άλλες ήταν σχισματικές για λόγους προσωπικούς και διοικητικούς, αφού δεν είχε επικρατήσει ακόμη το διοικητικό σύστημα, που υπάρχει σήμερα, και άλλες ήταν παρασυναγωγές. Όλα αυτά ρυθμίστηκαν με την Β΄  Οικουμενική Σύνοδο, η οποία συνήλθε το 381 μ.Χ. δύο χρόνια μετά την κοίμηση τού Μεγάλου Βασιλείου. Η δε Σύνοδος αυτή δεν ανήρεσε αυτήν την διάκριση τού Μεγάλου Βασιλείου, αλλά την διατήρησε, γιατί θέτει ουσιαστικούς και κανονικούς όρους για να δεχθή το βάπτισμα αυτών που έφυγαν από την Εκκλησία.

Έτσι η διάκριση μεταξύ αιρέσεως, σχίσματος και παρασυναγωγής υφίσταται σήμερα. Αιρετικοί  είναι όσοι έχουν εισάγει αιρετικές αποκλίσεις από την πίστη τών Πατέρων. Το filioque, το actus purus, το analogia entis, το analogia fidei είναι  αιρέσεις και αυτές έχουν εγκολπωθή οι δυτικοί Χριστιανοί. Ο μονοφυσιτισμός και ο μονοθελητισμός είναι αιρέσεις και αυτές έχουν εγκολπωθή οι ανατολικοί Χριστιανοί. Εκτός αυτών, υπάρχουν και Εκκλησίες για διοικητικούς λόγους, που δεν έχουν εκκλησιαστική κοινωνία, όπως το Πατριαρχείο Αντιοχείας διέκοψε την εκκλησιαστική κοινωνία με το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων.

Επομένως, όταν ο Μέγας Βασίλειος προσευχόταν «παύσον τα σχίσματα τών Εκκλησιών» εννοούσε την προσωρινή διακοπή εκκλησιαστικής κοινωνίας μεταξύ τών Εκκλησιών για ζητήματα ιάσιμα, ενώ για τις αιρέσεις προσεύχεται διαφορετικά, ήτοι «τας τών αιρέσεων επαναστάσεις ταχέως κατάλυσον τη δυνάμει τού Αγίου σου Πνεύματος» και «τους πεπλανημένους επανάγαγε και σύναψον τη αγία σου καθολική και αποστολική εκκλησία».

Μέσα στην προοπτική αυτή πρέπει να ερμηνεύση κανείς τις επιστολές που απέστειλε ο Μέγας Βασίλειος για την ειρήνη στην Εκκλησία.

Πρέπει να σταματήση αυτή η παρερμηνεία τής διδασκαλίας τού Μεγάλου Βασιλείου. Όσοι έχουν διαφορετικές απόψεις, έχουν το δικαίωμα να τις εκφράζουν, αλλά οπωσδήποτε ας σταματήσουν να παρερμηνεύουν τον μεγάλο μας Πατέρα, τον Αρχιεπίσκοπο Καισαρείας τής Καππαδοκίας και ουρανοφάντορα Βασίλειο.–