|
Αυξάνονται και πληθύνονται οι πιστοί
Ποτέ ώς τώρα δεν είχε ο παγκόσμιος πληθυσμός τόσο υψηλό μορφωτικό επίπεδο, τόσο καλό βιοτικό επίπεδο και τόσες πολιτικές ελευθερίες. Ούτε και είχε ποτέ ώς τώρα επικρατήσει η δημοκρατία σε τόσες χώρες. Σύμφωνα με στοιχεία που έδωσε προσφάτως ο αμερικανικός οργανισμός Freedom House, ο αριθμός των «ελεύθερων» ή «μερικώς ελεύθερων» χωρών εκτινάχθηκε από 93 σε 147 μέσα στην τριακονταετία 1975 - 2005. Σε ό,τι αφορά το μορφωτικό επίπεδο, η UNESCO εκτιμά πως στην τριακονταετία 1970 - 2000 διπλασιάσθηκε το ποσοστό των ενηλίκων που γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση στην υποσαχάρια Αφρική, στον αραβικό κόσμο και στη νοτιοανατολική Ασία. Η Παγκόσμια Τράπεζα εκτιμά πως το ποσοστό των κατοίκων αναπτυσσόμενων χωρών που ζουν με λιγότερο από ένα δολάριο την ημέρα υποχώρησε από 28% το 1990, σε 22% το 2002. Τα στοιχεία αυτά παραθέτει σε εκτεταμένο άρθρο του το αμερικανικό περιοδικό Foreign Policy που έπειτα από διεξοδική έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα πως η ευημερία, η γνώση και η δημοκρατία δεν έχουν οδηγήσει, όπως θα περίμενε κανείς, σε υποχώρηση του θρησκευτικού αισθήματος. Αντιθέτως, στη διάρκεια των 30 - 40 τελευταίων ετών που εντατικοποιήθηκε η διαδικασία του οικονομικού και πολιτικού εκσυγχρονισμού, σημειώθηκε ανάκαμψη του θρησκευτικού αισθήματος σε όλον τον κόσμο. Σύμφωνα με την World Christian Encyclopedia, το 2000 οι πιστοί των δύο επικρατέστερων κλάδων του χριστιανισμού, καθολικισμού και προτεσταντισμού, και των άλλων δύο μεγάλων θρησκειών, ισλάμ και ινδουισμού, αντιπροσώπευαν πολύ μεγαλύτερο ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού σε σύγκριση με έναν αιώνα νωρίτερα: στις αρχές του 20ού αιώνα, το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού ανήκε σε μία από τις θρησκείες αυτές ενώ στις αρχές του 21ου αιώνα το ποσοστό αυτό έφθανε στο 64% και ενδέχεται να εκτιναχθεί στο 70% το 2025. Η ανάκαμψη του θρησκευτικού αισθήματος αφορά, όμως, και την ένταση της πίστης. Αυτό καταδεικνύουν δημοσκοπήσεις που διεξήγαγε η World Values Survey σε περισσότερες από 80 χώρες, που αντιπροσωπεύουν ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού μεγαλύτερο του 85%. Στο χρονικό διάστημα 1990 - 2001 στις χώρες με τη μεγαλύτερη δημογραφική αύξηση, Βραζιλία, Κίνα, Νιγηρία, Ρωσία, Νότιο Αφρική και ΗΠΑ παρατηρήθηκε στροφή στη βαθιά θρησκευτική πίστη. Ερευνες των Times Mirror Center και Pew Research Center κατέδειξαν ότι τη δεκαετία 1987 - 1997 αυξήθηκε κατά τουλάχιστον 10% το ποσοστό των Αμερικανών που δηλώνουν πεπεισμένοι ότι υπάρχει Θεός που κάνει θαύματα, ότι θα κληθούν να λογοδοτήσουν ενώπιόν του για τις αμαρτίες τους και ότι η προσευχή αποτελεί σημαντικό στοιχείο της καθημερινής τους ζωής. Ακόμη και στην Ευρώπη, τον προμαχώνα του κοσμικού κράτους, παρατηρείται πραγματική επέλαση του θρησκευτικού αισθήματος.
Ποιες οι αιτίες της ανάκαμψης Η ανάκαμψη της θρησκείας ενδέχεται να οφείλεται εν μέρει στη διεύρυνση των ελευθεριών. Στο χρονικό διάστημα από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990 σημειώθηκε το λεγόμενο «τρίτο κύμα» εκδημοκρατισμού και τα μικρότερης σημασίας κύματα που ακολούθησαν σε πολλές χώρες. Το αποτέλεσμα ήταν να αποκτήσουν οι λαοί των χωρών αυτών πολιτικές ελευθερίες αδιανόητες στη διάρκεια των δεκαετιών 1950 και 1960 και να αρχίσουν να αμφισβητούν τον κοσμικό χαρακτήρα που είχε επιβάλει η πρώτη γενιά εκσυγχρονιστών. Στις πρώην κομμουνιστικές χώρες, για παράδειγμα, η αποχή από τη θρησκεία επεβλήθη διά της βίας. Σε άλλες χώρες, στην Τουρκία του Ατατούρκ, την Ινδία του Νεχρού ή την Αίγυπτο του Νάσερ, ο κοσμικός χαρακτήρας του κράτους έτυχε μεγάλης αποδοχής επειδή οι διάφορες ελίτ τον θεώρησαν παράγοντα εθνικής ενοποίησης και εκσυγχρονισμού. Οι δικτατορίες της Λατινικής Αμερικής, αντιθέτως, συνεργάστηκαν με την Καθολική Εκκλησία επιβάλλοντας αυστηρούς περιορισμούς στα λαϊκά θρησκευτικά κινήματα και κυρίως στη «θεολογία της απελευθέρωσης». Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 η επιρροή της θρησκείας στην πολιτική ενισχύθηκε σημαντικά σε χώρες όπως η Ινδία, το Μεξικό, η Νιγηρία, η Τουρκία και η Ινδονησία. Στις ΗΠΑ, αυξήθηκε η επιρροή των Ευαγγελιστών στο Ρεπουμπλικανικό κόμμα τις δεκαετίες 1980 και 1990. Πολλοί παρατηρητές θεωρούν πως η άνοδος αυτή της θρησκείας στη σφαίρα της πολιτικής οφείλεται στη χειραγώγηση ιερών συμβόλων από τις ελίτ που θέλουν να κινητοποιήσουν τις μάζες. Οι άνθρωποι, πάντως, υποστηρίζουν την εφαρμογή της θρησκείας στην πολιτική. Ερευνα που διεξήγαγε το 2002 το κέντρο Pew Global Attitudes Project, φέρει το 91% των κατοίκων της Νιγηρίας και το 76% του Μπαγκλαντές να επιθυμεί μεγαλύτερη συμμετοχή της θρησκευτικής ιεραρχίας στην πολιτική. Παρόμοια έρευνα σε έξι αραβικές χώρες τον Ιούνιο του 2004 κατέδειξε ότι η πλειονότητα των ερωτηθέντων θα ήθελε να δει την εκκλησιαστική ιεραρχία να παίζει ρόλο στην πολιτική. Στην ίδια έρευνα, η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων στο Μαρόκο, τη Σαουδική Αραβία, την Ιορδανία και τα Αραβικά Εμιράτα ανέφεραν το ισλάμ ως πρώτο στοιχείο της ταυτότητάς τους. Η κατάρρευση του σχεδόν κοσμικού καθεστώτος που είχε επιβάλει το κόμμα του Μπάαθ στο Ιράκ έδωσε την ευκαιρία να εκφραστούν θρησκευτικές και εθνικές τάσεις και επέτρεψε στο ισλάμ να παίξει κεντρικό ρόλο στην πολιτική ζωή της χώρας. Παρομοίως, μετά την κατάρρευση των δικτατοριών της Λατινικής Αμερικής, οι Ευαγγελιστές ανεδείχθησαν σε καθοριστική εκλογική δύναμη σε Βραζιλία, Γουατεμάλα και Νικαράγουα.
Θρησκευτικά πολιτικοποιημένα κινήματα Αντί να απεμπολήσει τη θρησκεία, ο εκσυγχρονισμός καλλιέργησε μια νέα γενιά θρησκευτικών κινημάτων, όπως οι Ευαγγελιστές στις ΗΠΑ, οι σαλαφίτες και ουαχαβίτες στη Μέση Ανατολή, η εκκλησία της Πεντηκοστής στην Αφρική και τη Λατινική Αμερική και το Opus Dei στους κόλπους της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Δεν πρόκειται τόσο για επιστροφή στην ορθοδοξία όσο για ανάδυση νέων ειδών ορθοδοξιών. Κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των νέων θρησκευτικών κινημάτων είναι η επιδεξιότητα και η οξεία πολιτική αντίληψη. Ανάμεσα στις οργανώσεις αυτού του είδους στον μουσουλμανικό κόσμο είναι η Μουσουλμανική Αδελφότητα στην Αίγυπτο και την Ιορδανία, η Χαμάς στα Παλαιστινιακά εδάφη και η Χεζμπολάχ στο Λίβανο. Στη Βραζιλία, η Εκκλησία της Πεντηκοστής έχει τη δική της κοινοβουλευτική ομάδα που αντιπροσωπεύει το 10% των βουλευτών. Ολες τους κάνουν αποτελεσματική χρήση των μέσων που τους διαθέτει ο σύγχρονος κόσμος. Είναι, ωστόσο, αμφίβολο κατά πόσον είναι συμβατές με τη σύγχρονη δημοκρατία. Οι εξτρεμιστικές θρησκευτικές οργανώσεις μπορούν να παρακάμψουν τις δημοκρατικές διαδικασίες αν σφετεριστούν την εξουσία. Η πολιτικοποίηση της θρησκείας εγκυμονεί, άλλωστε, τον κίνδυνο εμφυλίων πολέμων. Είναι ενδεικτικό ότι το 43% των εμφυλίων μετά το 2000 είχε θρησκευτικό χαρακτήρα. Τις δεκαετίες 1940 και 1950 το αντίστοιχο ποσοστό ήταν περίπου 25%. Εξάλλου, ο θρησκευτικός εξτρεμισμός είναι συχνά ο μοχλός που κινεί τις περισσότερες τρομοκρατικές επιθέσεις. Ο τελικός απολογισμός, όμως, δεν είναι αρνητικός. Η θρησκεία υπήρξε σε πολλές περιπτώσεις η κινητήριος δύναμη που εξώθησε εκατομμύρια ανθρώπους να στραφούν εναντίον ολοκληρωτικών καθεστώτων, να προωθήσουν διαδικασίες εκδημοκρατισμού, να υπερασπιστούν τα ανθρώπινα δικαιώματα και να προσφέρουν ανακούφιση στα δεινά άλλων ανθρώπων. Τον εικοστό αιώνα τα θρησκευτικά κινήματα βοήθησαν λαούς της Λατινικής Αμερικής, της Ανατολικής Ευρώπης, της υποσαχάριας Αφρικής και της Ασίας να αποτινάξουν τα αποικιοκρατικά καθεστώτα. Η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία διεδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην ανατροπή απολυταρχικών καθεστώτων. Δεν μπορούμε να ξέρουμε αν τα σύγχρονα θρησκευτικά κινήματα θα αποδειχθούν εξίσου αποτελεσματικά στην προώθηση ελευθεριών. Το ισλάμ και η εκκλησία της Πεντηκοστής δεν διαθέτουν αρχηγό ή δόγμα που να τους επιτρέπει να ανταποκριθούν στις ραγδαίες κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις. Η πορεία του σιίτη κληρικού Μοκτάντα αλ Σαντρ στο Ιράκ δεν αποτελεί εξαίρεση. Η απουσία ανώτατης θρησκευτικής αρχής μπορεί να εξηγήσει γιατί το ισλάμ έχει παίξει ρόλο στους 34 από τους 42 εμφυλίους θρησκευτικού προσανατολισμού που έγιναν μετά το 1940 και σε εννέα από αυτούς συγκρούονταν μουσουλμάνοι μεταξύ τους. Αρκεί να κοιτάξουμε το σημερινό Ιράκ για να δούμε τις θρησκευτικές αρχές να αψηφούν τις κοσμικές εξουσίες αλλά και να συγκρούονται βίαια μεταξύ τους. |
