Επίλογος

Τελικά ένα ερώτημα που μπορεί να παραμένει αιωρούμενο σε ορισμένους αναγνώστες αυτής της εργασίας είναι: Ήταν όντως ο Παπουλάκος άγιος ή μήπως ένας απλός κοινωνικός επαναστάτης ή μήπως ακόμα και ένας λαοπλάνος αγύρτης;

Οι απλοϊκοί χωρικοί της εποχής, στην συντριπτική τους πλειονότητα, πίστεψαν ότι ήταν άγιος. Ο λόγος του τους συνέπαιρνε, μιλούσε κατ' ουσίαν την «γλώσσα» που μπορούσαν να καταλάβουν και η ευθύτητα του χαρακτήρα του, σε συνδυασμό με την σεβάσμια φυσιογνωμία του, τους έδινε αυτό που αποζητούσαν στο «ράσο», την ελπίδα της σωτηρίας που πηγάζει από την πίστη στον Χριστό. Επίσης, είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο ότι υπέδειξε «ανυπακοή» απέναντι στην Ιερά Σύνοδο και στην εξουσία του κράτους, παροτρύνοντας προς τούτο και τους πιστούς, με αποτέλεσμα οι χωρικοί να φτάσουν τα όρια της ένοπλης στάσης. Όλα αυτά στην συγχυσμένη, πονηρή και συμφεροντολογική εποχή μας, δημιουργούν αρκετές αμφιβολίες, αλλά, πριν καταλήξουμε στο συμπέρασμά μας, θα πρέπει να προσπαθήσουμε να εξακριβώσουμε τα εσωτερικά υποκειμενικά στοιχεία που τον οδήγησαν σε αυτήν την, φαινομενικά παράδοξη για μοναχό, εξωτερική συμπεριφορά.

Η Ιερά Σύνοδος (γέννημα και αυτή «ανυπακοής» απέναντι στην μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης) και η κρατική εξουσία της εποχής είναι δεδομένο ότι δεν βάδιζαν σύμφωνα με την Ορθόδοξη παράδοση. Η δεύτερη είχε υποτάξει την πρώτη στα κοσμικά της συμφέροντα και, σε συνδυασμό με τον απαράδεκτο τρόπο που έγιναν οι αναγκαίες θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις, δικαιολογούν την αντίδραση του Παπουλάκου, τόσο κοινωνικά όσο και θεολογικά. Επομένως δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή η θολή γενική άποψη που εξάγεται από τα «Ιστορικά Σημειώματα» του Μπάμπη Αννίνου, ότι ήταν ένας επικίνδυνος λαοπλάνος αγύρτης και η έπαρση από την οποία διακατείχετο τον οδηγούσε στο να πλανά, με εξαιρετικά ανόητο τρόπο, τους ευκολόπιστους και «απολίτιστους» χωρικούς.¹²¹

Περαιτέρω, ο αγώνας του δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι ήταν αποκύημα έπαρσης, εφόσον ήταν δίκαιος και επιπλέον οι «απολίτιστοι» χωρικοί δεν πίστεψαν στον Παπουλάκο ανόητα, χωρίς λογική, αφού τους έδωσε ξανά ένα ευαγγελικό νόημα ζωής. Από τα κηρύγματά του προκύπτει η μεγάλη ηθική και λατρευτική Ορθόδοξη καλλιέργεια του λαού σε χρόνια δύσκολα, λαμβάνοντας υπόψη ότι είχαν αρχίσει να χάνουν κάθε ελπίδα και πίστη, συνεπεία των αλλεπάλληλων συμφορών που ακολούθησαν την επανάσταση του 1821.

Ο ανεπιτήδευτος λόγος του, η ασκητικότητά του και οι αδιαμφισβήτητες ελεημοσύνες του, του δίνουν ακεραιότητα και ευθύτητα χαρακτήρα. Η αποδεκάτιση του κλήρου με την μη χειροτονία επισκόπων για δεκαετίες στον ελλαδικό χώρο, το κλείσιμο των Ορθοδόξων μοναστηριών, η εισβολή των προτεσταντικών και παπικών θεολογικών πλανών, περισσότερο συστηματικά μέσω των δυτικομορφωμένων λογίων, του πανεπιστημίου και των δημοσίων σχολείων, καθώς επίσης και η διάδοση των διαφόρων αθεϊστικών ιδεολογιών του διαφωτισμού, φανερώνουν έναν ύπουλο συστηματικό διωγμό της Ορθοδοξίας. Έτσι ο αγώνας του Παπουλάκου για προάσπιση της Ορθόδοξης πίστης στις καρδιές των απλών ανθρώπων ήταν το δίχως άλλο δίκαιος και, μπορούμε να πούμε, άκρως αναγκαίος.

Επίσης, με τον τρόπο που προχώρησε στην όλη δράση του δεν διαφαίνεται να οργανώθηκε για μία μυστική ανατροπή του καθεστώτος. Παρ' όλες τις σχέσεις του με τους Φιλορθοδόξους, είχε ανεξάρτητη δική του πορεία. Ο στόχος του ήταν οι απλοϊκοί άνθρωποι και οι συνειδήσεις τους. Ίσως να ήταν ατόπημα η «εκστρατεία» του στην Καλαμάτα και η ομαδική δράση ενόπλων ακολούθων του, αλλά είναι εξαιρετικά αμφίβολο κατά πόσο μπορούσε να ελέγξει απόλυτα τους σκληροτράχηλους Μανιάτες και γενικότερα τους λοιπούς χωρικούς που τον ακολουθούσαν και διέδιδαν διάφορες φήμες γύρω από το πρόσωπό του.

Εάν λοιπόν είναι μαρτυρημένο από πάντες, ακόμα και από τους διώκτες του, ότι τα κηρύγματά του, πέραν της αντίδρασης εναντίον της κοσμικής εξουσίας (το μοναδικό έγκλημα για το οποίο κατηγορήθηκε αξιόπιστα), είχαν εξαιρετικά αγαθά αποτελέσματα σε ηθικό επίπεδο, σε συνδυασμό με την στέρεα πίστη του στα δόγματα της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας του Ιησού Χριστού, τα οποία δίδασκε απλοϊκά, θεμελιώνεται η πεποίθηση ότι πρόκειται περί οσίου ανδρός με θαυμαστό ήθος και κοινωνική δράση σε πολύ δύσκολα χρόνια.

Τολμούμε να πούμε ότι το ιεραποστολικό έργο του έχει αντιστοιχίες με αυτό του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού. Μάλιστα οι διώκτες του ήταν πολύ πιο ύπουλοι, με αγαθό και χριστιανικό προσωπείο, καθώς το νεοελληνικό κράτος εισερχόταν στην αυγή της νέας εποχής, ενώ του Αγίου Κοσμά (οι διώκτες) ήταν οι, ξεκάθαρα και χοντροκομμένα, δυσσεβείς Αγαρηνοί-Οθωμανοί.

Σημείωση

121. Βέβαια το έργο του ανωτέρω ιστοριογράφου είναι σημαντικό γιατί την έρευνά του την έκανε πριν το 1889 (ΑΝΝΙΝΟΥ Μπ., Ιστορικά Σημειώματα, Αθήναι 1925, σ. 481), αρκετά κοντά στα γεγονότα. Το πρόβλημα όμως είναι ότι ήταν επηρεασμένος από τις «διαφωτισμένες» ιδεοληψίες της εποχής και τις αναφορές των διωκτών του Παπουλάκου, που είχε στην κατοχή του από τα κρατικά αρχεία, τα οποία προφανώς απετέλεσαν την βασική πηγή πληροφοριών του.