Στα τέλη της δεκαετίας του 1600 στην αποικιακή Βοστώνη, ήταν παράνομος ο εορτασμός των Χριστουγέννων. Μάλιστα, όποιος αναδείκνυε το «πνεύμα των Χριστουγέννων» θα μπορούσε να υποστεί πέντε σελίνια πρόστιμο. Στις αρχές του 1800, τα Χριστούγεννα ήσαν πιο γνωστά ως εποχή για οχλαγωγίες στους δρόμους, καθώς και αναταραχές πολιτών. Ωστόσο, στα μέσα του 1800 κάποια ενδιαφέροντα πράγματα άλλαξαν την πολιτισμική ανταπόκριση στην εορτή και, το 1870, τα Χριστούγεννα ανακηρύχθηκαν ομοσπονδιακή αργία (που σημαίνει ότι πριν από το 1870, τα Χριστούγεννα ΔΕΝ ήταν ημέρα αργίας στην Αμερική). Τι συνέβη;

Τα αμερικανικά Χριστούγεννα καταδεικνύουν την εκπληκτική επιρροή της λογοτεχνίας σε ένα πολιτισμό. Το πρώτο σημαντικό βιβλίο ήταν από τον συγγραφέα, Washington Irving (των φημισμένων ιστοριών «Sleepy Hollow» και «Rip Van Winkle»):

Το 1819, ο συγγραφέας βιβλίων «μπεστ-σέλλερ» Washington Irving έγραψε το «The Sketchbook του Geoffrey Crayon», μια  σειρά από ιστορίες για τον εορτασμό των Χριστουγέννων σε ένα αρχοντικό της Αγγλίας. Τα «Σκίτσα» έχουν ως κεντρικό πρόσωπο έναν ευγενή που κάλεσε τους χωριάτες στο σπίτι του για την γιορτή. Σε αντίθεση με τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η κοινωνία η αμερικανική, οι δύο ομάδες ανθρώπων στο βιβλίο συγχρωτίσθηκαν αβίαστα. Στο μυαλό του Irving, τα Χριστούγεννα έπρεπε να είναι μια ειρηνική, εγκάρδια γιορτή που φέρνει κοντά τους ανθρώπους, ξεπερνώντας τους διαχωρισμούς λόγω πλούτου ή κοινωνικής θέσης. Οι φανταστικοί θρησκευτικοί λειτουργοί του Irving απολάμβαναν «αρχαία έθιμα», συμπεριλαμβανομένης της στέψης του «Λόρδου της Αταξίας»**. Το βιβλίο του Irving, ωστόσο, δεν βασίστηκε σε κάποια γιορτή που είχε παρευρεθεί ο ίδιος - μάλιστα, πολλοί ιστορικοί λένε πως η αφήγηση του Irving στην πραγματικότητα ήταν «εφεύρεση» της παράδοσης αυτής, που υπαινισσόταν πως περιέγραφε αληθινά έθιμα της εορταστικής περιόδου.

Το δεύτερο όμως βιβλίο, άσκησε μια μακράν μεγαλύτερη επιρροή: το «A Christmas Carol » (Ένα Χριστουγεννιάτικο Κάλαντο) του Καρόλου Ντίκενς. Όταν ο Ντίκενς χρίσθηκε «ο άνθρωπος που εφηύρε τα Χριστούγεννα», δεν απέχει πολύ από την αλήθεια, διότι ο αμερικανικός πολιτισμικός εορτασμός των Χριστουγέννων ξεκίνησε ως επί το πλείστον χάρη στην δημοτικότητα της κλασικής αυτής ιστορίας του Ντίκενς. Ωστόσο, στο ίδιο αυτό γεγονός οφείλονται και πολλές από τις μη θρησκευτικές όψεις του αμερικανικού εορτασμού.

Το βιβλίο αυτό του Ντίκενς δεν παραβλέπει την Γέννηση του Χριστού. Διαφαίνονται οι θρησκευτικές πτυχές της εορτής, και η παρουσία της είναι εμφανώς συνυφασμένη, σε κάθε φάση της αφήγησης. Υπάρχει μια σύντομη αναφορά στο πρόσωπο του Μπομπ Κράτσετ και του γιου του, Μικρούλη Τιμ, και τον εκκλησιασμό τους εκείνη την ημέρα. Όμως αυτό δεν ήταν το μέρος της ιστορίας που συνάρπασε την λαϊκή φαντασία. Ήταν, τελικά, το «πνεύμα» των Χριστουγέννων μέσα στην ιστορία  αυτή που έπεισε την Αμερική για τη σημαντικότητα της ημέρας.

Ο Ντίκενς συνέγραφε μέσα στα βάθη της βικτοριανής εποχής – περίοδος που σημαδεύτηκε, τόσο στην Αγγλία όσο και στην Αμερική, από την άνοδο του ρομαντισμού, δηλαδή, την λαϊκή συναισθηματικότητα για «τα παλιά πράγματα», τις «παραδόσεις» και τα «έθιμα». Ο προηγούμενος αιώνας είχε κυριαρχηθεί από τον Διαφωτισμό, όταν κυβερνούσε κάθε τι ορθολογικό. Μάλιστα, δεν είναι λάθος να ιδωθεί ο συναισθηματισμός της βικτοριανής περιόδου ως μια αντίδραση στην ψυχρότητα του ορθολογισμού. Ήταν μια ταλάντευση του πολιτισμικού εκκρεμούς.

Η θρησκευτική ιστορία της Αμερικής ήταν εξ αρχής μια αντιμαχόμενη μείξη: οι αποικίες της Νέας Αγγλίας (από τις πρώτες) επανδρώθηκαν σε μεγάλο βαθμό από Πουριτανούς (τους διαφωνούντες με την Εκκλησία της Αγγλίας), οι οποίοι ήθελαν μια ριζική μεταρρύθμιση του Χριστιανισμού. Μη δυνάμενοι να επιτύχουν τις επιθυμίες τους στην Αγγλία, ήρθαν στην Αμερική και ίδρυσαν τις Εκκλησίες τους εδώ. Αντιτάσσονταν στα πανηγύρια της Εκκλησίας, και τις ελαφρόμυαλες εκδηλώσεις σχεδόν κάθε είδους. Η αυστηρή και κατηφής μορφή του Χριστιανισμού τους ελαττώθηκε με το πέρασμα του χρόνου, και μεταμορφώθηκε σε μια αρκετά μέτρια εκδοχή του γενικευμένου Προτεσταντισμού. Οι πιο κάτω αποικίες (της Βιρτζίνια και νοτιότερα) επανδρώθηκαν (επισήμως) από Αγγλικανούς πιστούς. Ωστόσο, οι μεταναστεύσεις γρήγορα επάνδρωσαν αυτές τις περιοχές με αντιφρονούντες - ιδιαίτερα από Σκωτσέζους-Ιρλανδούς που ήσαν σε μεγάλο βαθμό Πρεσβυτεριανοί - και με Βαπτιστές πιστούς. Οι Καθολικοί ήσαν μια πολύ μικρή μειοψηφία, περιορισμένη, ως επί το πλείστον, στην Πολιτεία Μέρυλαντ.

Οι Αγγλικές Εκκλησίες - εκτός της Καθολικής και Αγγλικανικής - ήταν μη-λειτουργικές. Η «εορτή» των Χριστουγέννων ήταν τόσο απούσα, όσο η «εορτή» για ο,τιδήποτε άλλο. Δεν ήταν μέρος της συναίσθησής τους. Έτσι, η άνθηση ενός δημοφιλούς εορτασμού των Χριστουγέννων στα μέσα έως τα τέλη του 19ου αιώνα πραγματοποιήθηκε «έξω από τα τείχη» της Εκκλησίας. Έγινε πολιτισμική γιορτή, με έμφαση στην οικογένεια και το σπίτι.

Παραδόξως, τα Χριστούγεννα ίσως να είναι πολύ περισσότερο μέρος της ζωής της Προτεσταντικής Εκκλησίας στην Αμερική σήμερα, από οποιαδήποτε άλλη στιγμή στην ιστορία των ΗΠΑ. Όμως οι απόηχοι των πολιτισμικών Χριστουγέννων παραμένουν δυνατοί. Όταν η Ημέρα των Χριστουγέννων πέφτει την Κυριακή, ο Χριστιανισμός στην Αμερική ξαναζεί το αντιμαχόμενο παρελθόν του. Δεν είναι ασυνήθιστο να βλέπουμε Εκκλησίες με περισσότερο Ευαγγελικό υπόβαθρο να ακυρώνουν τις Κυριακάτικες Λειτουργίες, αναβάλλοντας τα Χριστούγεννα ως δήθεν  μία «οικογενειακή» γιορτή. Για τις λειτουργικές Εκκλησίες (Καθολικές, Ορθόδοξες, Αγγλικανικές, Λουθηρανικές κ.λπ.) μια τέτοια πρακτική μοιάζει σκανδαλωδώς ακραία.

Θα μπορούσα να σημειώσω, ωστόσο, ότι η «δύναμη» των Χριστουγέννων ως γεγονός μέσα στον πολιτισμό μας, είναι μάλλον ριζωμένη μέσα στον πολιτισμό, παρά στην Εκκλησία. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία, τα Χριστούγεννα είναι μία από τις δώδεκα μεγάλες γιορτές. Αν αυτές οι γιορτές πέσουν οποιαδήποτε μέρα εκτός της Κυριακής, το παρών στον Ναό θα είναι σίγουρα αραιό. Και, παρ’ ότι τα Χριστούγεννα είναι μία από τις τρεις μεγαλύτερες εορτές από τις δώδεκα (Πάσχα, Χριστούγεννα, Θεοφάνεια), μόνο τα Χριστούγεννα και το Πάσχα (πάντα Κυριακή) χαίρουν μεγάλης προσοχής στην Αμερική. Όσοι λοιπόν αισθανόμαστε κάποια ανωτερότητα με τον εορτασμό των Χριστουγέννων από την Εκκλησία μας, καλό θα ήταν να συλλογισθούμε την παραμέλησή μας των άλλων εορτών.

Το παρόν άρθρο δεν είναι σχετικά με το τι «θα έπρεπε να είναι».  Οι πολιτισμοί είναι αυτό που είναι, και έγιναν έτσι από την ιδιαίτερη ιστορία τους. Εάν η Αμερική ήταν μια Ορθόδοξη ή Καθολική χώρα στο ξεκίνημά της, πιθανότατα πολλές από τις άλλες μεγάλες γιορτές να γίνονταν εθνικές αργίες και τα έθιμά τους ευρέως διαδεδομένα – κάτι που ισχύει, σε άλλα μέρη του κόσμου.

Υπάρχουν διαμαρτυρίες ενάντια στα εκκοσμικευμένα Χριστούγεννα, που φωνάζουν, «Βάλτε πάλι τον Χριστό μέσα στα Χριστού-γεννα!» Από μια Λειτουργική άποψη, θα ήθελα εγώ να προσθέσω, «…και μνημονεύστε πάλι την Γέννηση στα Χριστού-γεννα!» Στο κάτω-κάτω, είναι μια εορτή της Χριστιανικής Εκκλησίας. Ωστόσο, είναι πιθανό κανένα από αυτά να μη γίνει κυρίαρχο σε έναν πολιτισμό που κάποτε είχε ελάχιστα έως καθόλου Χριστούγεννα.

Μια άλλη σκέψη που θα μπορούσα να προτείνω είναι να «ξαναθυμηθούμε τον Ντίκενς μέσα στα Χριστούγεννα». Δεν θα μπορούσα να σκεφτώ κανένα καλύτερο φόρο τιμής για τον άνθρωπο που «δημιούργησε» τον σύγχρονο εορτασμό της ημέρας αυτής, από την ανάγνωση του υπέροχου βιβλίου του, «Ένα  Χριστουγεννιάτικο Κάλαντο». Αν δεν θέλετε να το διαβάσετε, υπάρχουν πολλές πιστές κινηματογραφικές εκδοχές του βιβλίου.

Περισσότερο όμως από αυτό, είναι το ηθικό δίδαγμα της ιστορίας του Ντίκενς: Τα Χριστούγεννα διατηρούνται στα σίγουρα, από μια ζωή γενναιοδωρίας και καλοσύνης. Αυτή η αγαπημένη ιστορία είναι μιας βαθιάς μετάνοιας, μιας θεραπείας σχέσεων και διόρθωσης αδικιών. Τα «Χριστούγεννα» του Ντίκενς ήταν συνώνυμα με μια ζωή βιωμένη σύμφωνα με το Ευαγγέλιο. Το είπε καλά ο συγγραφέας, στο τέλος της ιστορίας του:

Ο Μπομπ Κράτσετ έμεινε πάρα πολύ έκπληκτος, καθώς και πολλοί άλλοι άνθρωποι, που είδαν τον Σκρουτζ τόσο αλλαγμένο. Ο Σκρουτζ έγινε καλύτερος άνθρωπος. Για τον άρρωστο Μικρούλη Τιμ, που δεν πέθανε τελικά, έγινε δεύτερος πατέρας. Ο Σκρουτζ έγινε τόσο καλός φίλος, τόσο καλό αφεντικό, και τόσο καλός άνδρας, όπως τον ήξερε η καλή, παλιά πόλη – ή που θα μπορούσε να γνωρίσει οποιαδήποτε άλλη καλή παλιά πόλη ή κωμόπολη. Λέγεται πάντα για τον Σκρουτζ, ότι ήξερε πώς να διατηρήσει πιστά τα Χριστούγεννα. Είθε αυτό να ειπωθεί αληθινά και για εμάς, και για όλους μας!

Πιστεύω απόλυτα πως τα Χριστούγεννα πρέπει να είναι χρόνος για τους Χριστιανούς να συγκεντρωθούν μέσα στην Εκκλησία για να αναπέμψουν ευχαριστίες για τη Γέννηση του Χριστού· όμως, έξω από τις πόρτες της, κανείς από εμάς δεν θα μπορούσε να κάνει κάτι καλύτερο από αυτά που έκανε ο Σκρουτζ. Η πολυάσχολη περίοδος των Χριστουγέννων, καθώς και η επιχείρηση των Χριστουγέννων, καλό θα ήταν να ακούσουν καλά τα λόγια του συνεργάτη του Σκρουτζ, τον Τζέικομπ Μάρλεη - της βασανισμένης ψυχής που ήταν καταδικασμένη να περιπλανιέται στον κόσμο αλυσοδεμένη. Ο Σκρουτζ του επισήμαινε πως πάντα ήταν ένας καλός επιχειρηματίας. Ο Μάρλεη του απάντησε:

«Επιχείρηση;;!!»  φώναξε το Φάντασμα, συστρέφοντας πάλι τα αλυσοδεμένα χέρια του με απελπισία. «Η δική μου επιχείρηση ήταν για την ανθρωπότητα!  Η επιχείρησή μου ήταν για την ευημερία του κοινού!. Η επιχείρησή μου ήταν για την φιλανθρωπία, το έλεος, την ανεκτικότητα και την καλοσύνη… για όλα αυτά!  Οι συναλλαγές της δουλειάς μου δεν ήταν παρά μια σταγόνα νερού, μέσα στον ωκεανό της επιχείρησής μου!»

Μακάρι τέτοιου είδους «επιχείρηση» να ήταν τόσο δημοφιλής όσο τα λαμπερά στολίδια και τα στολισμένα δέντρα. Ευχαριστώ, Κάρολε Ντίκενς, που το είπες τόσο καλά.

** Ο Λόρδος της Αταξίας ήταν γενικά ένας χωρικός ή υποδιάκονος που τον επέλεγαν για υπεύθυνο στα Χριστουγεννιάτικα ξεφαντώματα, τα οποία συχνά συμπεριελάμβαναν το μεθύσι και άγρια πάρτυ.