Επί τού όρους, ή επί τού πεδινού ομιλία;

Τι έχουν πει γι' αυτό το θέμα Ορθόδοξοι ερμηνευτές και άγιοι Πατέρες;

• 1. Από βιβλίο τής Αποστολικής Διακονίας

• 2.  "Η επί τού όρους ομιλία" τού Αγουρίδη

• 3. Ο Στέργιος Σάκκος

• 4. Το υπόμνημα τού Π. Τρεμπέλλα

• 5. Ο Ιωήλ Γιαννακόπουλος

Ακολουθεί μία καταγραφή κειμένων, από Ορθοδόξους ερμηνευτές, που παραπέμπουν στα προβλήματα που παρουσιάζουν οι διαφορές και οι ομοιότητες τών δύο διηγήσεων τού Ματθαίου και τού Λουκά, όσον αφορά τούς Μακαρισμούς. Εμείς απλώς τα παρουσιάζουμε, και αφήνουμε τον αναγνώστη να σχηματίσει τη δική του άποψη, για το ποια από τις πολλές ερμηνευτικές προσεγγίσεις θα αποδεχθεί.

Εμείς θα τονίσουμε μόνο εδώ, ότι στην πραγματικότητα, όποια ερμηνεία και αν δεχθούμε, το αναντίρρητο γεγονός, (όπως θα δούμε πιο κάτω), είναι ότι ο Ματθαίος ΔΕΝ κάνει ιστορική καταγραφή τών λόγων τού Κυρίου, αλλά ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΓΚΡΟΥΠΑΡΙΣΜΑ. Και αυτό σημαίνει ότι το να αναζητάει κάποιος κατ' ανάγκην ιστορική ταύτιση τών δύο αυτών Ευαγγελιστών, στον τόπο και τον χρόνο τής επί τού Όρους (ή τού πεδινού, ή τού οροπεδίου) ομιλίας, αποκαλύπτει όχι μόνο προτεσταντίζουσα νοοτροπία, αλλά και την έλλειψη βασικών γνώσεων για τέτοιου είδους ερμηνευτικά εγχειρήματα από μέρους του.

1. Από βιβλίο τής Αποστολικής Διακονίας

Οι Μακαρισμοί αναφέρονται από τούς Ευαγγελιστές Ματθαίο (κεφ. 5: 3-12) και Λουκά (κεφ. 6: 20-26), που διέσωσαν και την επί τού Όρους Ομιλία τού Κυρίου. Διαφέρουν όμως ως προς τον αριθμό και τη θέση που έχουν μέσα στα έργα τους.

Ο Ματθαίος αναφέρει 9 μακαρισμούς, ενώ ο Λουκάς 4. Ο Λουκάς όμως αναφέρει και 4 ταλανισμούς, στους οποίους διατυπώνει αρνητικά το περιεχόμενο τών μακαρισμών. Π.χ.: "Ουαί οι γελώντες νυν, ότι πενθήσετε και κλαύσετε" (6: 25).

Διαφορά παρατηρείται επίσης και από πλευράς θεματικού περιεχομένου. Το μακαρισμό τών πενθούντων π.χ., ο Ματθαίος τον τοποθετεί δεύτερο, ενώ ο Λουκάς τρίτο.

Μια άλλη διαφορά παρατηρείται ως προς τις συνθήκες και το χώρο, όπου έγινε η διδασκαλία τών μακαρισμών. Σύμφωνα με το Ματθαίο ο Ιησούς "ιδών τούς όχλους ανέβη εις το όρος... εδίδασκεν αυτούς λέγων..." (5: 1-2). Κατά το Λουκά "έστη επί τόπου πεδινού.. και αυτός επάρας τούς οφθαλμούς αυτού προς τούς μαθητάς αυτού έλεγε..." (6: 17,20).

Η ύπαρξη αυτών τών διαφορών έγινε ενωρίτατα αντιληπτή από τούς Πατέρες, οι οποίοι και θέλησαν να δώσουν τη σωστή ερμηνεία αυτού τού φαινομένου. Μεταξύ αυτών υπάρχουν αρκετοί που ερμηνεύουν τούς Μακαρισμούς και στο Ματθαίο και στο Λουκά σαν να επρόκειτο για ένα και το αυτό κείμενο. Αυτό συμβαίνει π.χ. με τον ιερό Χρυσόστομο (P.G. 57, Ομιλία 15).

Κατά παρόμοιο τρόπο ερμηνεύει τούς Μακαρισμούς στο Λουκά κι ο Καισαρείας Ευσέβιος (Β.Ε.Π. τ. 23, σελ. 259-260), καθώς επίσης κι ο Ταυρομενίου Θεοφάνης, ο Κεραμεύς, που παρατηρεί: "ουκ εναντιούνται αλλήλοις (ο Ματθαίος κι ο Λουκάς), αλλά και σφόδρα συνάδουσιν". Γιατί μπορεί να δεις και στη μέση τής πεδιάδας "όρος", επειδή έχει μεν κάποιο ύψος "και από τής γης διανάστημα", αλλά να μην είναι "οχθώδες και απόκρημνον".

Άλλωστε για ένα παρόμοιο όρος μιλάει κι ο Προφήτης: "Επ' όρους πεδινού άρατε σημείον" (Ησ. 13: 1). Και καταλήγει: "Δια μεν το από γης εις ύψος ανέχειν όρος" ονομάζεται από τον Ματθαίο, ενώ από το Λουκά λέγεται "τόπος πεδινός", δια την ενούσαν τω όρει υπτιότητα" (P.G. 132, 909-912).

Την αντίθεση στις αφηγήσεις τών Ευαγγελιστών αποκλείει κι ο Αλεξανδρείας Κύριλλος, που διακρίνει σ' αυτές τις διαφορές τους το συμπλήρωμα τού ενός θεόπνευστου συγγραφέα από τον άλλο. Έτσι στο Υπόμνημά του στον Ευαγγ. Λουκά γράφει: Στο κείμενο που διαβάζουμε, μακαρίζονται οι πτωχοί, χωρίς να υπάρχει ο προσδιορισμός "τω πνεύματι", που σημειώνει ο Ματθαίος. Αυτό όμως δε σημαίνει πως οι Ευαγγελιστές έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους. Απλώς διαμοιράζουν πολλές φορές τις διηγήσεις. Κι άλλοτε μεν ακολουθούν την ίδια σειρά, άλλοτε δε αυτό που παραλείπει ο ένας το παρεμβάλλει ο άλλος στα δικά του γραπτά. Κι αυτό συμβαίνει για να μην παραληφθεί κάτι από όσα είναι αναγκαία για την πνευματική ωφέλεια τών πιστών (P.G. 72, 589).

Αντίθετα, ο Μ. Βασίλειος θεωρεί διαφορετικές τις Ομιλίες στο Ματθαίο και στο Λουκά. "Εν δε τω κατά Λουκάν ευαγγελίω εν ετέρω καιρώ και τόπω, καθώς τα γεγραμμένα δηλοί, πάλιν μακαρισμούς εκτιθέμενός φησι: μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι..." (Β.Ε.Π. τ. 57, σελ. 73).

Η άποψη που επικρατεί σήμερα μεταξύ τών περισσοτέρων ερμηνευτών είναι ότι οι λόγοι τού Κυρίου, τούς οποίους διέσωσε ο Ματθαίος στα κεφ. 5-7 κι ο Λουκάς στο 6: 20-49, σχετίζονται προς τα ίδια περιστατικά τής δημόσιας δράσης του κι αντλούνται από την ίδια κοινή ελληνική πηγή τών Λογίων τού Ιησού (Σ. Αγουρίδη, Βιβλικά Μελετήματα, τ. Α΄, σελ. 121, Θεσ/νίκη 1966). (Αγ. Γρηγόριος Νύσσης, "Λόγοι εις τους Μακαρισμούς", 2η έκδ., Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1990, σελ. 20-25).

2. "Η επί τού όρους ομιλία" τού Αγουρίδη

Α. Και μια απλή μα προσεκτική ανάγνωσις τού κατά Ματθαίον δείχνει ότι, ο Ευαγγελιστής παραθέτει το αφηγηματικό και διδακτικό υλικό του καθ' ομάδας, on block, όπως λέμε. Βέβαια ο συγγραφεύς μάς δίνει ένα πορτραίτο τού Ιησού, τού υιού τού Δαυίδ, τού Μεσσίου και Σωτήρος τού Ισραήλ και όλου τού κόσμου, μέσα σ' ένα ιστορικό πλαίσιο, μέσα σε μια εξελισσόμενη ιστορική αφηγηματική πορεία που παίρνει από τον Μάρκο. Αυτό όμως δεν τον εμποδίζει στην κατάταξη τού υλικού του on block. Το γεγονός αυτό σημαίνει δυο πράγματα:

α) Δεν τον ενδιαφέρει ούτε η ιστορία καθ' εαυτήν, ούτε η ιστορική λεπτομέρεια· ό,τι θέλει να δώσει στους συγχρόνους του και σ' εμάς, είναι μια ερμηνεία, ένα πορτραίτο τού Ιησού.

β) Διηγείται πραγματικά γεγονότα απ' τη ζωή τού Ιησού, κι αληθινές διδασκαλίες του, συνθέτει όμως το υλικό αυτό ο Ευαγγελιστής κατά τέτοιο τρόπο, που να εξυπηρετούνται οι ιδιαίτεροι (απολογητικοί, κατηχητικοί, λειτουργικοί κ.ά.) σκοποί τής συγγραφής του.

Κι η Ο.Ο. (επί τού Όρους ομιλία) είναι σύνθεσις τού Ευαγγελιστού. Στο αφηγηματικό τμήμα (3:1 - 4:25) τού πρώτου μέρους τού Ευαγγελίου του, ο Ματθαίος, μετά την Βάπτιση τού Ιησού απ' τον Ιωάννη και τούς Πειρασμούς στην έρημο, αφηγείται το πρώτο στάδιο τής δραστηριότητος τού Ιησού στην Γαλιλαία, την εκλογή τών πρώτων Μαθητών, και κλείνει την αφήγησή του με μια γενικής φύσεως σημείωση περί τής φήμης τού Ιησού, ακόμη κι έξω απ' την Παλαιστίνη, σαν διδασκάλου και θεραπευτού, έτσι ώστε όχλοι πολλοί, από διάφορα μέρη τής Παλαιστίνης να τον ακολουθούν.

Στα κεφ. 5-7, δηλ. στο διδακτικό τμήμα τού πρώτου μέρους τού Ευαγγελίου του, παραθέτει ο Ματθαίος την Ο.Ο.

Ότι ο Ιησούς πολλές φορές εμίλησε προς τούς Μαθητές του και προς τούς όχλους επάνω σε λόφους τής Γαλιλαίας είναι περισσότερο από βέβαιο. Ότι ο Ευαγγελιστής ευρήκε ίσως στην πηγή τών Λογίων μια ειδική ομιλία τού Ιησού για την σχέση Νόμου και Ευαγγελίου επάνω σε κάποιο λόφο (όρος) τής Γαλιλαίας είναι πολύ πιθανό. Είναι όμως εντελώς απίθανο ότι ο Ιησούς μια φορά, επάνω σ' ένα λόφο, στο ίδιο ακροατήριο εδίδαξε στην σειρά, το ένα μετά το άλλο, όλα τα ποικίλα θέματα που περιέχει η επί τού Όρους Ομιλία.

Οποιοδήποτε κι αν ήταν ο βασικό υλικό μιας ομιλίας επάνω σ' ένα όρος (λόφο), που ευρήκε ο Ευαγγελιστής στην πηγή του τών Λογίων (πιθανώς το βασικό υλικό τού κεφ. 5), η σημερινή Ομιλία επάνω στο Όρος είναι σύνθεσις τού Ευαγγελιστού από λόγους ή λόγια τού Ιησού, που εδίδαξε σε δάφορες περιστάσεις. Αυτή είναι η πραγματικότης, όσο κι αν η διαπίστωσις αυτή δυσκολεύει το έργο τού ερμηνευτού στο να βρει την συγκεκριμένη αρχική ιστορική συνάφεια κάθε μιας επί μέρους ενότητος αυτών τών διδασκαλιών.

Δεν είναι καθόλου δύσκολο να δείξει κανείς τον συνθετικό χαρακτήρα τής επί τού Όρους Ομιλίας:

α) Είναι φανερός και στον απλό αναγνώστη, ο προγραμματικός χαρακτήρας τής ομιλίας αυτής. Είναι, θα ελέγαμε, η πιο χαρακτηριστική ανάμεσα σ' όλες τις ομιλίες που περιέχει το Ευαγγέλιο τού Ματθαίου. Μ' άλλα λόγια, με την ομιλία αυτή δίνει ο Ευαγγελιστής ένα δείγμα τής διδασκαλίας τού Ιησού εν γένει, κατ' αντίθεση προς την ερμηνεία τού θείου Νόμου από τούς Ιουδαίους Γραμματείς τής εποχής του.

β) Αυτό "το όρος", για το οποίο γίνεται κι αλλού λόγος απ' τον Ματθαίο (βλ. ιδιαίτερα 28:16 "εις το όρος, ού ετάξατο αυτοίς ο Ιησούς"), δεν είναι απλώς ένας γεωγραφικός αλλ' επίσης ένας θεολογικός τόπος. Στο Σινά επάνω εδόθηκε ο Νόμος στους Εβραίους· επάνω στο "όρος" ο Ιησούς, σαν ένας νέος Μωυσής πολύ ανώτερος εκείνου, έδωσε τον νέο Νόμο τής Χάριτος. Πιθανότατα, επάνω στο ίδιο "όρος" εμφανίσθηκε ο Αναστάς Κϋριος στους Μαθητές του, για να τούς εξαποστείλει προς πάντα τα έθνη να διδάξουν "πάντα όσα ενετειλάμην υμίν" (28,20). Έχομε δηλ. στο κείμενό μας όχι μια τυχαία, αλλά μια συστηματική θεολογική σύνθεση.

γ) Μια σύγκρισις τού διδακτικού υλικού τών κεφ. 5-7 με το αντίστοιχο υλικό, που έχει κι ο Λουκάς πάρει απ' την πηγή τών Λογίων κι έχει καταχωρήσει στο Ευαγγέλιό του, δείχνει αμέσως την διαφορετική χρονική και τοπική ακόμη και θεολογική συνάφεια, που χρησιμοποιεί σ' αρκετές περιπτώσεις ο Λουκάς το παράλληλο αυτό υλικό.

Αφήνομε εντελώς κατά μέρος το μεγάλο πρόβλημα τής σχέσεως τής Ο.Ο. κατά το Ευαγγέλιο τού Ματθαίου (κεφ. 5-7) προς την ομιλία τού Ιησού "επί τόπου πεδινού" στο κατά Λουκάν (κεφ. 6:17 - 49), όπου αναμφισβήτητα έχομε παράλληλο διδακτικό υλικό. Το πρόβλημα αυτό εξετάζομε σ' άλλη μελέτη (Βλ. Οι Μακαρισμοί,στα "Βιβλικά Μελετήματα", Θεσσαλονίκη, 1966, σελ. 112-209) και προτιμάμε εκεί την άποψη πως πρόκειται για δυο διαφορετικές ομιλίες, που έγιναν σε διαφορετικές περιστάσεις, για διαφορετικούς σκοπούς, κι ότι το υλικό τής ομιλίας επί τόπου πεδινού στον Λουκά είναι προϊόν τής πηγής τών Λογίων και μιας ιδιαίτερης ιδικής του πηγής (L ή Λ). Ας σημειωθεί όμως πως οι περισσότεροι από τους αρχαίους ερμηνευτές τής Εκκλησίας καθώς κι απ' τούς συγχρόνους, προτεστάντες ή ρωμαιοκαθολικούς, δέχονται πως πρόκειται για την ίδια ομιλία τού Ιησού και στις δύο περιπτώσεις. Αφήνομε εδώ κατά μέρος το πρόβλημα αυτό, γιατί είναι δύσκολο, και δεν ενδιαφέρει τον κοινό αναγνώστη αλλά τούς ειδικούς.

Εδώ θα είναι αρκετό, αν παραθέσωμε ορισμένα παραδείγματα, συγκρίνοντας από άποψη συναφείας διδασκαλίες τής Ο.Ο. με παράλληλες διδασκαλίες στον Λουκά, για να βγει άμεσα και απλά σαν συμπέρασμα ο συνθετικός χαρακτήρας τής Ο.Ο. Να μερικά παραδείγματα:

1) το χωρίο 5:13 για το άλας, το βρίσκομε σ' εντελώς άλλη συνάφεια στον Μάρκο (9:50) και σε άλλη, σχετικώς παράλληλη στον Λουκά (14:34). Το ίδιο συμβαίνει στον στίχο 5:14 με την παραβολή τού λύχνου. Σ' άλλη συνάφεια βρίσκομε το λόγιο αυτό στον Μάρκο, (4:21) και σ' άλλη συνάφεια στον Λουκά (8:16 και 11:34). Επίσης, το ίδιο με την παραβολή τού εξευμενισμού τού αντιδίκου στον Ματθαίο 5: 25 -26 και στον Λουκά 12: 58,59. Είναι σαφώς διαφορετική η συνάφεια τών λογίων αυτών.

2) Ας προσέξει, επίσης, ο αναγνώστης κάτι πολύ χαρακτηριστικό γι' αυτό που θέλουμε να δείξωμε: Ο Ματθαίος, στο κεφ. 6: 19-21 έχει το λόγιο περί θησαυρισμού, που ο Λουκάς το παραθέτει σε συνοπτική μορφή σαν κατακλείδα τής παραβολής τού Άφρονος Πλουσίου (κεφ. 12: 16-21), για να συνεχίσει στο ίδιο κεφάλαιο στίχους 22-331 με τα λόγια περί αποφυγής τής μερίμνης, που ο Ματθαίος, παραθέτει στο 6: 25-34, σε εντελώς δηλαδή διαφορετική συνάφεια.

Αλλά και το λόγιο περί τού υγιούς ή άρρωστου οφθαλμού, που ο Ματθαίος παραθέτει αμέσως μετά τα περί θησαυρισμού, κεφ. 6: 22,23, ο Λουκάς τοποθετεί στην συνάφεια τών περί αμετανοησίας και καταδίκης τής γενεάς τού Ιησού, κεφάλαιο 11: 34. Το λόγιο επίσης, το οποίο ο Ματθαίος παραθέτει στο 6: 24, περί τού αδυνάτου να δουλεύει κανείς δύο κυρίους, ο Λουκάς θέτει στην συνάφεια τής πολεμικής τού Ιησού κατά τής φιλαργυρίας τών Φαρισαίων στο 16: 13. Στη σειρά αυτή τών παραλλήλων κειμένων, βλέπει κανείς α) ότι ο Ματθαίος παρατάσσει τα λόγια τού Ιησού, χωρίς να ενδιαφέρεται για την συγκεκριμένη ιστορική κατάσταση ή συνάφεια, στα πλαίσια τής οποίας ο Ιησούς τα διετύπωσε, και β) ότι ο Λουκάς δίνει τα λόγια αυτά σε συγκεκριμένη συνάφεια.

3) Ένα τρίτο και τελευταίο παράδειγμα, πιο χτυπητό ίσως απ' όλα τ' άλλα, τουλάχιστον για τον όχι πολύ μεμυημένο στα κείμενα: Πρόκειται για την Κυριακή Προσευχή, το "Πάτερ ημών". Ο Λουκάς στο κεφ. 11:1 και εξής, δίνει το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ο Ιησούς εδίδαξε τούς Μαθητές του την προσευχή, που ονομάζομε "Κυριακή", δηλαδή προσευχή που εδίδαξε ο Κύριος.

Μόλις είχε τελειώσει ο Ιησούς κάπου προσευχόμενος, ένας απ' τούς Μαθητές, τού εζήτησε να τούς διδάξει να προσεύχονται, όπως είχε κάνει κι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής με τούς ιδικούς του Μαθητές. Έτσι εδόθηκε η αφορμή κι εδίδαξε ο Ιησούς την Κυριακή προσευχή.

Στον Ματθαίο όμως τα πράγματα έχουν αλλοιώτικα. Στο κεφάλαιο 6: 1-18 ο Ιησούς αντιδιαστέλλει την "δικαιοσύνη" τών Φαρισαίων, - ελεημοσύνη, προσευχή, νηστεία, που γίνονται "εν τω φανερώ" και "όπως φανώσι τοις ανθρώποις" προς την Χριστιανική δικαιοσύνη, που γίνεται "εν τω κρυπτώ".

Οι τρεις αντιθέσεις αρχίζουν με χρονική - υποθετική πρόταση, στους στίχους 2,5 και 16 (όταν ουν ποιής ελεημοσύνην...", "και όταν προσεύχησθε...", "όταν δε νηστεύητε..."), τελειώνουν δε και οι τρεις με το ίδιο ακριβώς refrain: "και ο πατήρ σου ο βλέπωνεν τω κρυπτώ αποδώσει σοι" (στίχοι 4,6 και 18).

Η περικοπή στίχοι 7-15 (περί μη βαττολογίας στην προσευχή, περί τού ότι ο Θεός γνωρίζει τις ανάγκες μας, το Πάτερ ημών, και το τελικό σχόλιο περί αφέσεως) είναι άσχετη με την όλη συνάφεια. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς μεμυημένος στην φιλολογία για να αναγνωρίσει αυτό το πράγμα. Αρκεί να τού το υποδείξει κανείς κι αμέσως γίνεται φανερό.

Η περίπτωσις αυτή είναι κλασσική για τον τρόπο που σκέπτεται ο Ευαγγελιστής κατά την σύνθεση τών μεγάλων λόγων τού Ιησού: Είχε εμπρός το λόγιο σχετικά με την προσευχή "εν τω φανερώ" και "εν τω κρυπτώ". Εθεώρησε, λοιπόν, χρήσιμο κοντά στα περί προσευχής "εν τω κρυπτώ" να πει και μερικά άλλα χαρακτηριστικά τής προσευχής τού Χριστιανού, ιδίως τα σχετικά με το περιεχόμενό της. Γι' αυτό παρέθεσε σ' αυτήν την συνάφεια την Κυριακή Προσευχή. Βλέπει κανείς καθαρά την αδιαφορία του για την συγκεκριμένη ιστορική συνάφεια από την μια μεριά, και το γενικά έντονο κατηχητικό του ενδιαφέρον από την άλλη.

Νομίζω πως τα παραπάνω είναι αρκετά για να δείξουν τον συνθετικό φιλολογικό, έντονα κατηχητικό χαρακτήρα τής ομιλίας τού Ιησού επάνω στο Όρος κατά τον Ευαγγελιστή Ματθαίο. Άλλωστε, σε μια σύντομη μελέτη, σαν αυτή εδώ, δεν επιτρέπεται να εκταθούμε περισσότερο. Για τον προγραμματισμένο, συνθετικό χαρακτήρα τέτοιων συλλογών σαν την Ο.Ο. δεν είναι δυνατόν να διατυπωθεί καμιά αμφιβολία...

Το συμπέρασμα, λοιπόν, που βγαίνει από την σύντομη αυτή εξέταση τού φιλολογικού προβλήματος τής Ο.Ο. είναι ότι η ομιλία αυτή αποτελείται μεν από διδασκαλίες τού Ιησού, στην μορφή όμως που την έχομε, αποτελεί σύνθεση τού Ευαγγελιστού, κι έχει προγραμματικό χαρακτήρα για την εικόνα τού Ιησού ως τού Διδασκάλου τής νέας δικαιοσύνης, σε σχέση με την παλαιά. Όπως στο κατά Λουκάν, το κήρυγμα τού Ιησού στην Ναζαρέτ (4:16 και εξής) έχει προγραμματικό χαρακτήρα και δίνει το leitmtif τού όλου Ευαγγελίου, έτσι κι η Ο.Ο. στο κατά Ματθαίον. Υπάρχει σαφής αντιστοιχία μεταξύ τών δύο αυτών λόγων. (Αγουρίδης Σάββας, 'Η επί του Όρους ομιλία του Ιησού' (εισαγωγικά - σύντομο υπόμνημα), Αθήνα 1975, σελ. 3-8).

3. Ο Στέργιος Σάκκος

Οι ευαγγελιστές Ματθαίος και Λουκάς παραθέτουν στα Ευαγγέλιά τους μία ομιλία, την οποία εκφώνησε ο Ιησούς κατά το πρώτο διάστημα τής κηρυκτικής δράσεώς του κοντά στην Καπερναούμ (β. Ματθ. κεφ. 5-7. Λουκάς 6: 20-49). Η ομιλία αυτή έγινε "εις το όρος" (Ματθ. 5: 1), όπως την εκθέτει ο ευαγγελιστής Ματθαίος. Το ίδιο θέμα ανέπτυξε ο Κύριος και άλλες φορές, σε διάφορα μέρη, με διαφορετική έκταση κάθε φορά. Μία τέτοια ομιλία διασώζει ο Λουκάς. Είναι η ομιλία "επί τόπου πεδινού" (Λουκάς 6: 17). Δηλαδή, η ομιλία σε τόπο πεδινό, την οποία διαβάζουμε στο κατά Λουκάν, δεν είναι συντόμευση ή επεξεργασία τής επί τού όρους ομιλίας τού Ματθαίου. Είναι μία άλλη ομιλία, που έγινε με το ίδιο θέμα, σε άλλο χώρο. Την παρακολούθησαν πολλοί από εκείνους που είχαν ακούσει την επί τού όρους ομιλία αλλά και πολλοί άλλοι. (Στεργίου Ν. Σάκκου; "Ερμηνεία στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο" σελ. 264).

4. Το υπόμνημα τού Π. Τρεμπέλλα

17. (1) Περιστοιχούμενος υπό τών δώδεκα και υπό τού κύκλου τών μαθητών, από τού οποίου είχεν εκλέξει τούς δώδεκα, ο Ιησούς κατέβη από τής κορυφής τού όρους (g).

(2) Τούτο δύναται να σημαίνει οροπέδιόν τι κάτωθι τής κορυφής τού όρους. Εν συνδυασμώ όμως προς το καταβάς αγόμεθα να δεχθώμεν, ότι πρόκειται μάλλον περί πεδιάδος τινός εις τούς πρόποδας τού όρους. Εκεί παρουσιάζεται πιθανώτερον ότι συνήχθησαν τα πλήθη, περί ών γίνεται ενταύθα λόγος και έφεραν τούς ασθενείς των, τούθ' όπερ θα ήτο δυσκολότερον να πραγματοποιηθή, εάν επρόκειτο περί οροπεδίου, κειμένου εις το ύψος τού όρους (p). Και εις τούς πρόποδας τού όρους ήτο δυνατόν να υπάρχη υψηλότερόν τι μέρος, εφ' ού ο Σωτήρ έστη εν αρχή και ετέλεσε θαύματα, μεθ' ό καθίσας ήρξατο τής ομιλίας αυτού (δ). Το έστη λοιπόν δεν αποτελεί απόδειξιν, ότι ιστάμενος όρθιος εδίδαξεν ο Κύριος, διότι εν τω μεταξύ παρενέπεσαν οι ιάσεις (p).

(3) Τρεις τάξεις προσώπων περιστοιχούν ήδη τον Κύριον: οι από πάσης τής περιχώρου πασδραμόντες ακροαταί· ο ευρύς κύκλος τών μαθητών και οι Απόστολοι. Οι πρώτοι εκπροσωπούν τον λαόν ως κεκλημένον εις την βασιλείαν τού Θεού· οι δεύτεροι το σύνολον τών πιστευόντων, την εκκλησίαν και οι τρίτοι τον εν τη εκκλησία διακονούντα κλήρον (g).

Καίτοι η Ιερουσαλήμ ευρίσκετο εις αρκετήν απόστασιν από τού τόπου τούτου· καίτοι εις την Ιερουσαλήμ υπήρχον πολοί περίφημοι ραββίνοι, εν τούτοις ήλθον εξ Ιεροσολύμων να ακούσουν τον Ιησούν...

2. Η επί τού οροπεδίου ομιλία στ. 20-49.

20. (1). Η επακολουθούσα ομιλία εκλήθη ομιλία τής πεδιάδος, ουχί εξ ολοκλήρου δεδικαιολογημένως, διότι δεν είναι βέβαιον, ότι ο τόπος ο πεδινός υπήρξε πεδιάς παρά τούς πρόποδας τού όρους.

Τις η σχέσις αυτής προς την επί τού όρους ομιλίαν;

Παραθέτομεν ακολούθως τας κυρίας υποθέσεις, αίτινες διετυπώθησαν προς εξήγησιν τών ομοιοτήτων και διαφορών, αίτινες μεταξύ τών δύο τούτων ομιλιών παρατηρούνται:

α) Οι δύο ούτοι λόγοι εξεφωνήθησαν κατά διαφόρους τόπους και χρόνους και δέον να διακρίνωνται απ' αλλήλων.

β) Είναι δύο λόγοι, εκφωνηθέντες όμως κατά την αυτήν ημέραν και ο μεν Ματθαίος διέσωσεν εις ημάς την προς τούς μαθητάς ιδιατέραν ομιλίαν, την γενομένην εις το όρος, ο δε Λουκάς την προς τα πλήθη μετά τινάς ώρας γενομένην. Την γνώμην ταύτην εισηγήθη πρώτος ο Αυγουστίνος.

γ) Είναι δύο διάφοροι περιλήψεις μετά παρεμβολών και αποσιωπήσεων ενός και τού αυτού λόγου (Schleiermacher).

δ) Είναι αναθεωρήσεις μιας και τής αυτής περιλήψεως, εις την οποίαν ο μεν Ματθαίος προσέθεσε και άλλο υλικόν εξ άλλων πηγών, ο δε Λουκάς ίσως αποσωπά απ' αυτής τμήματά τινα.

ε) Ο Ματθαίος παρέχει συστηματικήν έκθεσιν λόγων τού Κυρίου λεχθέντων κατά διαφόρους περιστάσεις, μερικών δε εκ τών περιστάσεων τούτων τούς λόγους αναφέρει ο Λουκάς.

Πλήθος άλλο ερμηνευτών μεταξύ τών οποίων οι Χρυσόστομος, Ωριγένης, b., Λούθηρος κλπ. υπεστήριξαν, ότι τα κύρια τμήματα τών δύο αυτών ομιλιών τών υπό τού Ματθαίου και Λουκά εκτιθεμένων, προέρχονται εκ μιας και τής αυτής ομιλίας (p).

(2) Το "επάρας" τούς οφθαλμούς συνδετέον μετά τού "εις τούς μαθητάς αυτού". "Εις αυτούς τούς οφθαλμούς επήρε και προ τού λόγου τω ιλαρώ βλέμματι προς την ακρόασιν αυτούς εφελκόμενος" (Ευσέβιος Καισαρείας).

(3) Κυρίως προς τούς μαθητάς απευθύνει τους λόγους του, ει και βαθμηδόν ο ορίζων τού λόγου διευρύνεται, χωρίς ο Λουκάς να λαμβάνη πρόνοιαν εν τω μεταξύ, όπως δηλώση πότε γίνεται τούτο. Φυσικόν είναι να εκλάβωμεν, ότι η διεύρυνσις αύτη γίνεται εν στοίχω 24, όπου δια τών ουαί περιλαμβάνονται και άλλα πρόωπα (L).  Πάντως οι μακαρισμοί τού Λουκά δεν θα ήσαν αληθείς εάν απηυθύνοντο εις μικτόν πλήθος. Δια τούς πιστούς και αφωσιωμένους Χριστιανούς η πτωχεία, η πείνα, η λύπη και οι διωγμοί είναι πραγματικαί ευλογίαι. Δια τούς άλλους δύνανται να είναι απλώς στείρα και άκαρπα παθήματα (p).

"Μετά το χειροτονήσαι τούς μαθητάς ρυθμίζει αυτούς δια τε τών μακαρισμών και τής διδασκαλίας εις πνευματικωτέραν κατάστασιν" (Θεοφύλακτος).

(4) Το σύνολον τών μακαρισμών, ως και κατωτέρω τών ταλανισμών τού Λουκά, καταδεικνύει ότι εισίν οι αυτοί μακαρισμοί τού Κυρίου, ους ο Ματθαίος αναφέρει, σωματικώτερον νοηθέντες υπό τών Γαλιλαίων μαθητών, ων τη παραδόσει ο Λουκάς ηκολούθησεν.

Αληθεύουσι δε και ούτοι, καθ' ότι εισίν η εξωτερική μορφή τής εσωτερικής καταστάσεως, ην οι παρά τω Ματθαίω μακαρισμοί προϋποθέτουσι (δ).

Όταν λάβωμεν υπ' όψει, ότι και ο Ματθαίος και ο Λουκάς ιδίας περιλήψεις τής ομιλίας τού Κυρίου διέσωσαν εις ημάς, εξηγούνται οι διαφοραί αύται πλήρως και δεν παρίσταται ανάγκη να υποθέσωμεν, ότι "έτεροί εισιν οι μακαρισμοί ούτοι παρά τούς αναγεγραμμένους εν τω κατά Ματθαίον" (Ζιγαβηνός). Αλλ' "ούτω φασίν οι ευαγγελισταί, ουκ αλλήλοις εναντιούμενοι, αλλά μεριζόμενοι πολλάκις τα διηγήματα· και ποτέ μεν δια τών αυτών βαδίσουσι κεφαλαίων, ποτέ δε το τω ενί παραλειφθέν έτερος ταις ιδίαις εντίθησι συγγραφαίς· ίνα μηδέν τών αναγκαίων λαθείν δυνηθή τούς πιστεύοντας εις Χριστόν" (Κύριλλος Αλεξανδρείας). (Π. Ν. Τρεμπέλα: "Υπομνήματα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιο" σελ. 200-202).

 5. Ο Ιωήλ Γιαννακόπουλος

Γιαννακόπουλος Ιωήλ (Αρχιμανδρίτης): Οι Μακαρισμοί (Ματθαίου κεφ. 5. Λουκά 6)

Ο Κύριος μετά την εκλογήν των Αποστόλων του «καταβάς μετ' αυτών έστη επί τόπου πεδινού». Ο πεδινός ούτος τόπος, όπου κατέβη ο Κύριος μετά την εις υψηλότερον τούτου μέρος εκλογήν των Αποστόλων του, είναι οροπέδιον η πλάτωμά τι επί του αυτού όρους, όπου εξέλεξε τους μαθητάς του.

(Γιαννακόπουλος Ιωήλ (Αρχιμανδρίτης), Η Ζωή του Χριστού (τόμος τρίτος, τεύχος Α), 1996).