Εισαγωγικά

Στη σημερινή ανάρτηση θα επικεντρωθούμε σε όσα ισχυρίστηκε ο Αντώνης Καλδέλλης προκειμένου να απορρίψει μια μεσοβυζαντινή μαρτυρία σύνδεσης/ταύτισης βυζαντινών ρωμαίων και Ελλήνων.

Ασφαλώς, όταν γράφαμε για την Αποκάλυψη του ψευδο-Μεθοδίου (7^ος-8^ος αι.) θεωρήσαμε ότι η εικονογραφημένη απάντησή μας που έδειχνε πως ο βυζαντινός μεταφραστής δεν είχε εξάρτηση από το συριακό πρωτότυπο, αρκούσε για τέτοιες δικαιολογίες (βλ. ΕΔΩ). Όμως, καλό είναι να επανέλθουμε με περισσότερες λεπτομέρειες.

 

Ο Αντώνης Καλδέλλης λοιπόν, στο βιβλίο του «Hellenism in Byzantium» (σελ. 63, σημ. 67) είχε διαφωνήσει με την ερμηνεία της βυζαντινολόγου Vasilka Tapkova-Zaimova η οποία θεώρησε τα εδάφια του ψευδο-Μεθοδίου ως μαρτυρία σύνδεσης ελληνισμού και Βυζαντίου:

 

[ Vasilka Tapkova-Zaimova, «L’emploi des ethnica et les problemes de la communication a Byzance», στο: «Η επικοινωνία στο Βυζάντιο» ΙΒΕ-ΕΙΕ, Αθήνα 1993, σελ. 708 ]

 

Όπως είναι φυσικό, μόλις ο Καλδέλλης διάβασε για «ελληνική ουσία του Βυζαντίου» έπαθε… αλλεργικό σοκ. Διότι, ξέρουμε από το βιβλίο του «Ο βυζαντινός Παρθενώνας» ότι μόνο για τους κατοίκους των προαιώνια ελλαδικών εδαφών και αποικιών αποδέχεται επιβίωση ισχυρών στοιχείων ελληνικής ταυτότητας, και συγκεκριμένα, συνείδηση προγονικής σχέσης με τους αρχαίους, (βλ. ΕΔΩ και ΕΔΩ).

(Παρεμπιπτόντως, να πούμε ότι η επιβίωση αισθήματος προγονικής σύνδεσης με τους αρχαίους Έλληνες στα ελλαδικά εδάφη, επιβεβαιώνει την ιστορική συνέχεια του ελληνισμού στο Βυζάντιο με το παραπάνω…).

 

Πάντως, όταν πρόκειται για τους Βυζαντινούς συνολικά, ο Καλδέλλης προσπαθεί να αρνηθεί με κάθε τρόπο διαπιστώσεις σαν της Zaimova, και όπως βλέπουμε στο εικονογραφημένο παράθεμα που ακολουθεί, αποφασίζει να εκμεταλλευτεί τις έννοιες ‘ητικός’- ‘ημικός’ (δείτε ΕΔΩ τι σημαίνει αυτό).

Μας λέει λοιπόν ότι το αρχικό κείμενο αναφερόταν στους βυζαντινούς χρησιμοποιώντας τη συριακή λέξη που σημαίνει «Έλληνες». Ισχυρίζεται έτσι ο Καλδέλλης ότι αυτό το «Έλληνες» είναι ‘ητικό’, των Σύριων και απλά ο βυζαντινός μεταφραστής έφτιαξε επεξηγηματικές προτάσεις όπως π.χ. «Ελλήνων τουτέστι Ρωμαίων», εννοώντας όχι ότι «οι βυζαντινοί ρωμαίοι είναι Έλληνες», αλλά για να δείξει ότι η συριακή λέξη «Έλληνες» σημαίνει «ρωμαίοι».

Ιδού και το αγγλικό κείμενο με τη δικαιολογία (σημειώσαμε σε κύκλο την επίκληση του Alexander από τον Καλδέλλη και προσέχουμε ότι τα εισαγωγικά κλείνουν πριν το «in short…»).

 

[ Kaldellis Anthony, «Hellenism in Byzantium», Cambridge University Press, New York 2008, σελ. 63 ]

 

Απάντηση 1^η: Η προβληματική επίκληση του Alexander

Όπως ξέρουμε, οι πρώτες εκδόσεις της βυζαντινής ελληνικής μετάφρασης του ψευδο-Μεθοδίου, ήταν η παλαιά του Istrin (“Otkrovenie Mefodiia Patarskago”, Moskva 1897) και αργότερα η κριτική έκδοση του Anastasios Lolos (“Die Apokalypse des Ps.-Methodios”, 1976).

Έχει όμως σημασία το γεγονός ότι ο Paul Alexander πέθανε το 1977[1] και όπως σημειώνει η Dorothy de Ferranti Abrahamse που επιμελήθηκε το βιβλίο με τα κείμενα του, το κριτικό κείμενο του Anastasios Lolos, «appeared too late for detailed criticism or use by the author»[2]. Και όπως γράφει η επιμελήτρια, τις παραπομπές στον Lolos που υπάρχουν σε παρενθέσεις στο βιβλίο, τις έβαλε η ίδια και όχι φυσικά ο Alexander.

 

Ο Καλδέλλης λοιπόν που γνωρίζει… ανάγνωση, ξέρει ότι ο Alexander βασίζεται μόνο στο κείμενο του Istrin, η έκδοση όμως αυτή δεν περιλαμβάνει τα «Έλλην» και «Ρωμαίος» μόνο με τη σειρά που βολεύει τον Καλδέλλη (δηλ. Hellenes namely Romans) αλλά περιέχει και το αντίστροφο σχήμα:

 

[ Istrin V. M., «Otkrovenie Mefodiia Patarskago …», Moskva 1897, σελ. 27.1-2 και 22.10-12 ]

 

Είναι φανερό ότι για την έκδοση του Istrin, η δικαιολογία περί «επεξηγήσεων» του Καλδέλλη είναι άκυρη, αφού δεν επαρκεί για να ερμηνεύσει το αντίστροφο σχήμα, «Ρωμαίων δηλαδή Ελλήνων».

Γιατί λοιπόν ενώ τα γνωρίζει αυτά ο Καλδέλλης προσπαθεί να μας πείσει ότι οι δικαιολογίες του πηγάζουν από τον Alexander;! Είναι προφανές ότι ο Καλδέλλης με τις προσθήκες από το «in short, the Byzantine translator believed…» και μετά, παρερμηνεύει τον Alexander, ο οποίος διάβαζε στον Istrin άλλα από αυτά που ισχυρίζεται ο Καλδέλλης…

 

Να προσθέσουμε εδώ ότι η συγκεκριμένη γραφή που στον παλαιότερο Istrin εισάγεται στο τελικό κείμενο, στην έκδοση του Lolos τίθεται στο κριτικό υπόμνημα. Πάντως σε κάθε περίπτωση η γραφή «Ρωμαίων ήγουν Ελλήνων» τεκμηριώνεται σαφώς στην παράδοση του κειμένου.

Άλλωστε, δεν είδε ο Καλδέλλης τη μεταφρασμένη παράθεση του Alexander από το αρχικό συριακό κείμενο, όπου φαίνεται και εκεί ένα αντίστροφο σχήμα (σε διαφορετικό σημείο βέβαια από την ελληνική μετάφραση);

 

[Alexander Paul, «The Byzantine apocalyptic tradition», University of California Press 1985, σελ. 55, σημ. 10]

 

Ο Καλδέλλης λοιπόν, που εμπιστεύεται τον Alexander, θα έπρεπε να λάβει υπόψη του τη μετάφραση αυτή που δείχνει ότι και το συριακό κείμενο ταυτίζει βασίλειο Ελλήνων και Ρώμης.

 Σε κάθε περίπτωση, οι προσθήκες και οι ερμηνείες του Καλδέλλη στα σχόλια του Alexander μοιάζουν αυθαίρετες. Δυστυχώς ο Καλδέλλης, μερικές φορές που σχολιάζει κείμενα που ανατρέπουν την ιδεολογία του, δεν εμπνέει εμπιστοσύνη (βλ. επίσης ΕΔΩ και ΕΔΩ την ατυχή ανάλυση για τον Ψελλό).

 

Απάντηση 2^η: «Ρωμαίοι και Έλληνες συνήφθησαν»

Όπως ξέρουμε, η σύνδεση των ονομάτων Έλληνας/Γραικός και Ρωμαίος αποτυπώνεται με διάφορους τρόπους στις πηγές.

Για παράδειγμα, είχαμε παραθέσει μια σαφέστατη ‘ημική’ περιγραφή της εθνικής ταυτότητας των βυζαντινών, σε επίσημο κείμενο συλλογικής έκφρασης το οποίο έλεγε ότι «εμείς οι Βυζαντινοί είμαστε Έλληνες το γένος και χρησιμοποιούμε το ‘ρωμαίοι’, μια «παρωνυμία» που πηγάζει από τη νέα Ρώμη» (βλ. ΕΔΩ). Φυσικά το «παρωνυμία» δεν σημαίνει το νεοελληνικό… «παρατσούκλι» (το είδαμε κι αυτό!), αλλά περιγράφει ένα όνομα που δεν αντιστοιχεί κατά γράμμα σε όλα όσα είμαστε.

Κάτι παρόμοιο βλέπουμε και στη μαρτυρία του Λιουτπράνδου στα μέσα του 10^ου αιώνα (βλ. ΕΔΩ), ο οποίος μας βεβαιώνει και πάλι για την «παρωνυμία» των Βυζαντινών, αφού το «ρωμαίος» προσδιορίζει τον νόμιμο κληρονόμο της ρωμαϊκής εξουσίας, εμπεριέχει όμως και μια πλήρη γραικική πολιτισμική ταυτότητα.

 

Υπάρχουν και άλλες παρόμοιες αναφορές ή και το σχήμα «Ρωμέλληνες» (θα τα παρουσιάσουμε αναλυτικά σε άλλο άρθρο) που βλέπουμε π.χ. στον Κωνσταντίνο Δούκα (11^ος αι.)[3], στον Ιωάννη Δούκα Βατάτζη (13^ος αι.), στον Γρηγόριο Κύπριο (13^ος αι.), τον Μανουήλ Χρυσολωρά (14^ος αι.), τον Μανουήλ Παλαιολόγο (14^ος αι.), τον Ισίδωρο Κιέβου (αρχές 15^ου αι.).

 

Αναφερθήκαμε λοιπόν στα παραπάνω, για να κατανοήσουμε ότι στο Βυζάντιο το σχήμα αυτό που συνδέει Ρωμαίους και Έλληνες είναι υπαρκτό και μια πρώιμη μορφή του βλέπουμε και στην «Αποκάλυψη» του ψευδο-Μεθοδίου, όπως π.χ. εδώ:

 

Κατά συνέπεια, όταν η πηγή καταγράφει ότι «Ρωμαίοι και Έλληνες συνήφθησαν» υπάρχει μια πιο προφανής εξήγηση για τη δημιουργία του σχήματος «Ελλήνων δηλαδή Ρωμαίων» ή «Ρωμαίων δηλαδή Ελλήνων». Δεν είναι δυνατόν να αποσιωπούνται αυτά και να υποβιβάζεται το όλο ζήτημα σε μια δήθεν επιθυμία του βυζαντινού μεταφραστή να κάνει… «επεξηγήσεις»!

 

Απάντηση 3^η: Ο βυζαντινός μεταφραστής διασκευάζει το συριακό κείμενο

Εξαιρετικά σημαντικό όμως απέναντι στη δικαιολογία των «επεξηγήσεων», είναι και αυτό που κατ’ επανάληψη και με έμφαση σημειώνει ο Alexander:

 

[ Alexander Paul, «The Byzantine apocalyptic tradition», University of California Press 1985, σελ. 54,56 ]

 

Νομίζουμε πως τα παραπάνω απαντούν ικανοποιητικά στον Καλδέλλη. Απαντούν βεβαίως και σε κάτι που γράφτηκε στο blog του σμερδιάκωφ:

 

Καταρχάς γιατί να υπάρχει η αίσθηση ότι βλάπτεται η ιερότητα, όταν ένα κείμενο λέει στα αγγλικά «Γιες» και κάποιος μεταφράζει… «Ναι». Έτσι θα μπορούσε να μεταφραστεί απευθείας το συριακό «Έλληνες» σε «Ρωμαίοι». Κι όμως, ο μεταφραστής μετέφερε στην ελληνική γλώσσα το συριακό «Έλληνες» και το άφησε… «Έλληνες», βάζοντας το παρέα με το «Ρωμαίοι»!

Όμως, η ουσία του ζητήματος, βρίσκεται σ’ αυτό που γράφει ο Alexander: ο μεταφραστής έχει στόχο να παρουσιάσει μια Αποκάλυψη που είναι πλήρως αποδεκτή από τους Βυζαντινούς.

Ο βυζαντινός δεν είναι απλά μεταφραστής, αλλά εν μέρει και διασκευαστής της συριακής Αποκάλυψης, αδιαφορεί για την ακεραιότητα του αρχικού κειμένου και προσθέτει, αφαιρεί ή διορθώνει ακόμα και τα ουσιώδη, άρα δεν τίθεται θέμα «ιερότητας» με την έννοια αυτή.

Κατά συνέπεια, αν το βυζαντινό ακροατήριο πάθαινε με τους Έλληνες την ίδια αλλεργία που παθαίνει και ο Καλδέλλης, ο συγκεκριμένος μεταφραστής που έκανε ήδη τόσες τροποποιήσεις στο αρχικό κείμενο, δεν θα έβαζε τις ενοχλητικές -υποτίθεται- συνδέσεις και συνάφειες Ελλήνων και Ρωμαίων, αλλά θα έγραφε απευθείας το σκέτο «ρωμαίος» που είχε νόημα για τους ακροατές του.

Εφόσον λοιπόν ο μεταφραστής μεταβάλλει το κείμενο συνειδητά στοχεύοντας στο βυζαντινό κοινό, καταδεικνύεται ότι και ο ρόλος του Μ. Αλεξάνδρου, και το σχήμα «Έλληνες δηλαδή Ρωμαίοι», και το «Ρωμαίοι και Έλληνες συνήφθησαν», αποτελούσαν αποδεκτές αντιλήψεις που συνέδεαν Έλληνες και Βυζαντινούς…

 

Άλλωστε η σκέψη του Καλδέλλη για ανάγκη ύπαρξης «επεξηγήσεων» μοιάζει ακατανόητη και για άλλους λόγους. Το ελληνικό κείμενο, ο μεταφραστής το κυκλοφόρησε ψευδεπίγραφο, στο όνομα του αγίου Μεθοδίου (άγιος του 4^ου αιώνα ο οποίος έγραψε στα ελληνικά) ως Αποκάλυψη από τον Θεό. Σε μια Αποκάλυψη λοιπόν που κάνει υποτίθεται ο Θεός απευθείας στον άγιο για να τη δώσει στους Βυζαντινούς, γιατί να βάλει μεταφραστικές «επεξηγήσεις», λες και ο Θεός που φωτίζει τον άγιο, δεν ξέρει να του πει να γράψει σκέτο «ρωμαίοι»;…

 

Το μόνο σίγουρο είναι ότι οι δικαιολογίες του Καλδέλλη αφήνουν ανεξέταστα πλήθος ζητημάτων και απέχουν πολύ από το να είναι «πειστικές»…

 

Επίλογος και ο Ατταλειάτης ξανά…

Κλείνοντας θέλουμε να θυμίσουμε το τέχνασμα με τον Ατταλειάτη το οποίο αποκαλύψαμε. Είναι η περίπτωση όπου ο σμερδιάκωφ πήγε να εφεύρει την ύπαρξη κάποιας σκέτης «ρωμαϊκής κουλτούρας», όμως τον διέψευσε ο Συνεχιστής Σκυλίτζη.

Αυτό που μας έκανε όμως εντύπωση, είναι η ευκολία με την οποία αλλάζει θέσεις:

 

Δυστυχώς, αυτή είναι η κατάσταση…

Επίσης, μας έκανε αρνητική εντύπωση και το εξής που αναφέρθηκε στο blog:

 

Αν δεν κάνουμε λάθος (και δεν κάνουμε) στο blog του ο σμερδιάκωφ έχει γράψει ήδη κατεβατά ολόκληρα για το Γραικός. Αυτά δεν… ισχύουν τώρα; Μήπως τελικά «αναμένουμε» κάτι ανάλογο με τον Ατταλειάτη, να διαβάσει πάλι όσα έγραψε και άμα δεν τον βολεύουν να αλλάξει… γνώμη;

 

Σημειώσεις

---