Τα ακόλουθα στοιχεία προέρχονται από το: "Αρχαίοι Ελληνικοί Ναοί" του T. Spawforth, εκδ. Ελευθερουδάκη, 2006.

 

Ο συγγραφέας είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Newcastle-upon-Tyne, πρώην βοηθός διευθυντή της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα και έλαβε μέρος σε πολλές ανασκαφές στον ελληνικό χώρο.

 

Α. Κατεστραμμένοι ναοί, από ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΠΕΜΒΑΣΗ (ως λατομεία ή για άλλες χρήσεις) ή από ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ, ή από ΠΥΡΚΑΓΙΑ,  πριν από τον Χριστιανισμό ή μετά από τη βυζαντινή εποχή

Άραγε ποιοι άλλοι, (αν όχι οι ίδιοι οι Παγανιστές), είναι υπεύθυνοι για τις περισσότερες από τις ακόλουθες καταστροφές ειδωλολατρικών ναών; Αυτές οι καταστροφές γιατί δεν ενοχλούν τους Νεοπαγανιστές;

Στην Ποσειδωνία της Ιταλίας, ο ναός της Ήρας «τον 1^ο αιώνα π.Χ. είχε εγκαταλειφθεί και χρησιμοποιούνταν ως πηγή οικοδομικού υλικού» (σελ. 112).

Στην Ποσειδωνία (Φότσε ντελ Σέλε), το αγροτικό ιερό της Ήρας «επέζησε μέχρι τον 2^ο αιώνα μ.Χ.» (σελ. 115) και μετά εγκαταλείφθηκε.

Στο Ιππώνιο (Vibo Valenzia) της Ιταλίας, το οποίο επαναποικίστηκε από τη Ρώμη το 192 π.Χ., οι Ρωμαίοι άποικοι «χρησιμοποίησαν το ναό ως λατομείο» (σελ. 116).

Στην Κρίμισα της Ιταλίας, ο ναός του Απόλλωνα Αλαίου καταστράφηκε «κατά τις πολεμικές συρράξεις του 3^ου αι. π.Χ.» (σ. 119).

Στο Μεταπόντιο της Ιταλίας, τρεις ναοί «είχαν καταστραφεί ήδη από τον πρώιμο 3^ο αιώνα π.Χ.» (σ. 119). Ο ναός της Ήρας (Tavole Palatine) «ήταν ερειπωμένος τους ρωμαϊκούς χρόνους» (σ. 120).

Στις Συρακούσες της Σικελίας, ένας ιωνικός ναός «δεν ολοκληρώθηκε ποτέ» (σ. 122).

Στον Ακράγαντα της Σικελίας, ο ναός του Δία έμεινε ημιτελής «με την καταστροφή του 406 π.Χ.» (σ. 127).

Στον Σελινούντα της Σικελίας, ο ναός C καταστράφηκε από τους Καρχηδόνιους το 250 π.Χ. (σ. 128).

Στον Σελινούντα της Σικελίας, ο ναός D «είχε σταματήσει να χρησιμοποιείται ήδη από τον 3^ο αιώνα π.Χ.» (σ. 130).

Στην Έγεστα της Σικελίας, ο ναός έμεινε ημιτελής (σ. 132).

Στην Ιμέρα της Σικελίας, ο ναός καταστράφηκε από τους Συρακούσιους το 409 π.Χ. (σ. 132).

Στην Αγορά της Αθήνας, ο ναός του Άρη είχε γκρεμιστεί και μέλη του βρέθηκαν ενσωματωμένα στο τείχος της πόλης το οποίο χτίστηκε περίπου στα 280 μ.Χ. (σ. 136).

Στην Παλλήνη, η ανοδομή ενός ναού μεταφέρθηκε στην Αγορά για το κτίσιμο του ναού του Άρη (σ. 144).

Στο Σούνιο, ο εκεί ναός του Ποσειδώνα «ενδέχεται να περιλαμβάνεται σε εκείνους που κατέστρεψε ο Φίλιππος Ε’ της Μακεδονίας το 200 π.Χ.» (σ. 146).

Στο Σούνιο, ο ναός της Σουνιάδας Αθηνάς «πρέπει να καταστράφηκε από τον Φίλιππο Ε’ και κατόπιν να εγκαταλείφθηκε. Τον 1^ο ή τον 2^ο αιώνα μ.Χ. έξι κίονες του ναού μεταφέρθηκαν για δεύτερη χρήση στην αθηναϊκή Αγορά» (σ. 146).

Στο Θορικό της Αττικής, ένας δωρικός ναός του 425-400 π.Χ. έμεινε ημιτελής και «στους χρόνους της ρωμαϊκής κυριαρχίας έξι κίονες απέπλευσαν για να χρησιμοποιηθούν εκ νέου στην Αγορά της Αθήνας» (σ. 146).

Στο Άνω Μαζαράκι της Πελοποννήσου ο ναός της Άρτεμης «καταστράφηκε κατά τον 4^ο αιώνα π.Χ.» (σ. 150).

Στην αρχαία Ολυμπία, ο ναός της Ήρας «όταν η πόλη της Ολυμπίας οχυρώθηκε, γύρω στο 267 μ.Χ., το Ηραίο εγκαταλείφθηκε και η στέγη του κατέρρευσε μετά από σιεσμό λίγο πριν από το 400 μ.Χ.» (σ. 152).

Στην Αρχαία Ολυμπία, ο ναός της Μητρός (Μητρώον) «κατεδαφίστηκε, όταν η Ολυμπία οχυρώθηκε γύρω στο 267 μ.Χ.» (σ. 154).

Στη Γόρτυνα της Πελοποννήσου, η οικοδόμηση ενός ναού εγκαταλείφθηκε ίσως μετά το 362 π.Χ. (σ. 159).

Στη Νεμέα της Πελοποννήσου, υπήρχε το ιερό του Δία. «Τον 1^ο αιώνα π.Χ. όμως, η εορτή είχε μεταφερθεί στο Άργος και όταν ο Παυσανίας επισκέφθηκε το ιερό, ο ναός του Δία είχε μείνει αστέγαστος και το άγαλμα του θεού είχε εξαφανιστεί» (σ. 161).

Στην Ερέτρια της Εύβοιας ο ναός του Απόλλωνα «τον 1^ο αιώνα μ.Χ. είχε γίνει χώρος λατομείου» (σ. 166).

Στην Ερέτρια ο ναός του Διονύσου «υπέστη ζημιές κατά τη ρωμαϊκή δήωση της Ερέτριας το 198 π.Χ., αφού τρία από τα τρίγλυφά του χρησιμοποιήθηκαν εκ νέου στα τείχη της πόλης κατά την περίοδο εκείνη» (σ. 167).

Στη Λιβαδειά ένας ναός έμεινε ημιτελής, «είτε λόγω του μεγέθους είτε λόγω των διαδοχικών πολέμων», όπως λέει ο Παυσανίας (σ. 169).

Στην Καλυδώνα της Αιτωλίας, υπήρχε το ιερό της Άρτεμης Λαφρίας. Όταν η πόλη μεταφέρθηκε το 30 π.Χ. στην Πάτρα, «η ανωδομή του ναού ίσως αφαιρέθηκε ή μεταφέρθηκε κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους» (σ. 174).

Στην Στράτο της Ακαρνανίας, η οποία έπεσε σε παρακμή μετά το 30 π.Χ., υπήρχε ημιτελής ναός. «Το εσωτερικό πλακόστρωτο δάπεδο έχει υποστεί ζημιές από αρχαίο σεισμό» (σ. 175).

Στην Αμβρακία της Ηπείρου, η οποία παρήκμασε μετά το 30 π.Χ. υπήρχε ναός. Η θέση του «είχε ήδη μετατραπεί σε λατομείο κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους» (σ. 176).

Στη Πασσαρώνα της Ηπείρου υπήρχε ιερό του Άρειου Δία. «Κρίνοντας από ένα στρώμα θραυσμένων λίθων που επικάλυπτε τη θέση, ο ναός πρέπει να καταστράφηκε σκόπιμα, ίσως κατά τη ρωμαϊκή δήωση της Ηπείρου (167 π.Χ.)» (σ. 176).

Στην Τορώνη της Χαλκιδικής, «τον 2^ο ή τον 1^ο αιώνα π.Χ. πολλά θραύσματα από έναν πώρινο ναό του 6^ου αιώνα π.Χ. πετάχτηκαν μέσα σε μια αρχαία δεξαμενή στο ακρωτήριο της Ληκύθου, ίσως από το ναό της Αθηνάς» (σ. 179).

Στη Νάξο υπήρχε ναός του Απόλλωνα. «Η λατρεία εγκαταλείφθηκε τον 5^ο αιώνα π.Χ. Τα ερείπια μετασκευάστηκαν σε εκκλησία τον 5^ο ή τον 6^ο αιώνα μ.Χ.» (σ. 181).

Στη Σάμο υπήρχε ο ναός της Ήρας. «Τον 3^ο αιώνα μ.Χ. είχε ήδη ξεκινήσει η αφαίρεση λίθων από το ναό» (σ. 184).

Στη Σάμο, υπήρχε άγνωστης θεότητας ναός. «Στους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους ο ναός είχε ερειπωθεί, ενώ κατά την ύστερη αρχαιότητα οικοδομήθηκε στο ίδιο σημείο ένα είδος κατασκευής» (σ. 185).

Στην Πριήνη της Μ. Ασίας υπήρχε ναός της Αθηνάς. «Ένα στρώμα στάχτης δείχνει ότι τα ξύλινα μέρη του ναού κάηκαν, ίσως κατά τον ύστερο 3^ο αιώνα μ.Χ. Λίγο αργότερα η λίθινη ανωδομή κατέρρευσε από σεισμό» (σ. 203).

Στη Μίλητο υπήρχε ναός της Αθηνάς. «Η συστηματική λεηλασία του οικοδομικού υλικού ξεκίνησε από την καταστροφή της Μιλήτου από τους Πέρσες» (σ. 204).

Στα Μύλασα της Μ. Ασίας ο ναός της Ρώμης και του Αυγούστου «καταστράφηκε ολοσχερώς λίγο πριν από το 1765, προκειμένου να οικοδομηθεί ένα τζαμί» (σ. 210).

Στην Απολλωνία της Αφρικής υπήρχε ναός, ο οποίος «παρέμεινε σε χρήση μέχρι τον 2^ο αιώνα μ.Χ.» (σ. 227).

Σύνολο: 36 ναοί

 

 

 

Β. Ναοί που καταστράφηκαν από ΠΥΡΚΑΓΙΑ κατά ή μετά την Ύστερη Αρχαιότητα

Στην Κόρινθο, ο ναός Ε (αυτοκρατορική λατρεία) «καταστράφηκε από πυρκαγιά γύρω στο 350 μ.Χ.» (σ. 162).

Στην Εύρωμο της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Δία Λειψηνού, ημιτελής. «Η ξύλινη στέγη του κατέρρευσε μετά από πυρκαγιά που ξέσπασε κατά την ύστερη αρχαιότητα. Περεταίρω ζημιές έχουν προκαλέσει στο κτίσμα οι σεισμοί» (σ. 209).

Στη Λάβρανδα της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Δία. «Σε βυζαντινά κτίσματα έχουν χρησιμοποιηθεί λίθοι από το ναό, που ίσως καταστράφηκε από τη μεγάλη πυρκαγιά που έπληξε το ιερό τον 4^ο αιώνα μ.Χ.» (σ. 209).

Σύνολο: 3 ναοί

 

Γ. Ναοί που καταστράφηκαν στην Ύστερη Αρχαιότητα ΣΚΟΠΙΜΑ, για θρησκευτικούς ή μη θρησκευτικούς λόγους (εκτός από λατομεία)

Στο Ραμνούντα της Αττικής «ο ναός και το άγαλμα καταστράφηκαν σκόπιμα στην ύστερη αρχαιότητα» (σ. 147).

Στις Βάσσες της Πελοποννήσου, ο ναός του Απόλλωνα «στους πρώιμους μεσαιωνικούς χρόνους υπέστη βανδαλισμούς για την απόσπαση των μεταλλικών συνδέσμων του, με συνέπεια την πτώση της στέγης και των τοίχων» (σ. 158).

Στα Ίσθμια της Κορίνθου υπήρχε ναός του Ποσειδώνα, που «κατεδαφίστηκε πιθανόν τον 6^ο αιώνα μ.Χ., για να κτιστεί το κοντινό ιουστινιάνειο διίσθμιο τείχος» (σ. 162).

Στην Υάμπολη της Φωκίδας, όπου υπήρχε ναός, «ο χώρος και η λατρεία εγκαταλείφθηκαν κατά το 350-400 μ.Χ., όταν ο κυρίως ναός υπέστη σοβαρές ζημιές, πιθανόν από χριστιανούς. Από τότε η θέση επιβίωσε ως λατομείο έτοιμου οικοδομικού υλικού» (σ. 170).

Στη Χίο υπήρχε ο ναός του Απόλλωνα Φαναίου. «Ο ναός είχε καταστραφεί ήδη από τον 6^ο αιώνα μ.Χ., όταν μια τρίκλιτη βασιλική κτίστηκε στα θεμέλιά του. Η παρουσία στο χώρο ασβεστοκαμίνων αποκαλύπτει και την τύχη μεγάλου τμήματος της ανωδομής του» (σ. 186).

Στο Μέσσον της Λέσβου υπήρχε ναός των Δία, Διόνυσου και της αιολικής θεάς. «Μια ερειπωμένη σήμερα εκκλησία, στην οποία χρησιμοποιήθηκαν πολλοί αρχαίοι λίθοι, κτίστηκε επάνω από το ναό τον 5^ο- 7^ο αιώνα μ.Χ.» (σ. 186).

Στην Κλάρο της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Απόλλωνα. «Στην ύστερη αρχαιότητα κατέστρεψαν το ναό για να αποσπάσουν τα μάρμαρά του. Πολλοί λιθόπλινθοι μεταφέρθηκαν στην κοντινή ακτή, αλλά αρκετοί βρίσκονται στο χώρο» (σ. 197)

Στην Έφεσο υπήρχε κορινθιακός ναός. «Γύρω στο 400 μ.Χ. ο ναός καταστράφηκε, προφανώς από χριστιανούς ζηλωτές» (σ. 200).

Στην Ξάνθο της Μ. Ασίας, υπήρχε ναός του Απόλλωνα. «Οι κυνηγοί μετάλλων επιτάχυναν την καταστροφή του ναού» (σ. 215).

Στην Σίδη της Μ. Ασίας υπήρχαν ναοί της Αθηνάς και του Απόλλωνα. «Η καταστροφή ξεκίνησε κατά την ύστερη αρχαιότητα, όταν ο χώρος μετατράπηκε σε προαύλιο μιας μεγάλης εκκλησίας» (σ. 216).

Στην Ελεούσα-Σεβαστή της Μ. Ασίας υπήρχε ναός της Αφροδίτης. «Ένα εκκλησάκι κτίστηκε μέσα στο ναό γύρω στο 500 μ.Χ.» (σ. 217).

Στη Σέλγη της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Δία. «Μετά τον 4^ο αιώνα μ.Χ. μια παλαιοχριστιανική βασιλική κτίστηκε επάνω στην κρηπίδα του κατεστραμμένου ναού» (σ. 223).

Στη Σελεύκεια Πιερίας της Συρίας υπήρχε ναός που «λειτούργησε μέχρι το 150 μ.Χ. Μεγάλο μέρος του οικοδομικού υλικού χρησιμοποιήθηκε ξανά σε κοντινούς πύργους νεότερων χρόνων, ενώ ο ναός μετασκευάστηκε σε οχυρωματικό έργο» (σ. 224).

Στη Μεγάλη Ερμούπολη της Αιγύπτου υπήρχε ναός. «Φαίνεται ότι παρέμεινε σε χρήση μέχρι τη στιγμή που κατεδαφίστηκε για να οικοδομηθεί η βασιλική» (σ. 225).

Θρησκευτικοί λόγοι: 9 ναοί

Μη Θρησκευτικοί λόγοι: 4 ναοί

Σύνολο: 13 ναοί

 

Δ. Ναοί που καταστράφηκαν στην Ύστερη Αρχαιότητα ή το Μεσαίωνα ως ΛΑΤΟΜΕΙΑ

Στις Άκρες της Σικελίας δωρικός ναός «στην ύστερη αρχαιότητα είχε μετατραπεί σε λατομείο» (σ. 125).

Στην Αίγινα, ο ναός του Απόλλωνα «κατά το μεσαίωνα απογυμνώθηκε για την επαναχρησιμοποίηση των λίθων του. Η θεμελίωση αφαιρέθηκε τον 19^ο αιώνα, για να κτιστεί η προκυμαία της σύγχρονης πόλης της Αίγινας» (σ. 148).

Στις Πλαταιές, από το 307 μ.Χ. «από τότε και στο εξής ο ναός χρησίμευσε ως πηγή έτοιμου οικοδομικού υλικού» (σ. 168).

Στην Κέρκυρα, υπήρχε δωρικός ναός της Ακραίας Ήρας. «Στους μεσαιωνικούς και ενετικούς χρόνους ο ναός υπέστη συστηματική αφαίμαξη του οικοδομικού του υλικού» (σ. 177).

Στην Πέργαμο της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Δία και του Τραϊανού. «Από το τέλος της αρχαιότητας τα υλικά του οδηγήθηκαν στις ασβεστοκαμίνους» (σ. 192).

Στις Σάρδεις της Μ. Ασίας υπήρχε ναός της Άρτεμης. «Γύρω στο 600 μ.Χ. πολλοί λιθόπλινθοι θρυμματίστηκαν, για να πάρουν το δρόμο τους για τα καμίνια της περιοχής. Οι κατολισθήσεις που ακολούθησαν έθαψαν το μεγαλύτερο μέρος από ό,τι απέμεινε» (σ. 194).

Στην Έφεσο ο ναός των Ρωμαίων αυτοκρατόρων «καταληστεύτηκε ώς τα θεμέλια ήδη από την ύστερη αρχαιότητα» (σ. 200).

Σύνολο: 7 ναοί

 

 

Ε. Ναοί που απλώς εγκαταλείφθηκαν στην Ύστερη Αρχαιότητα ή το Μεσαίωνα

Στους Δελφούς, ο ναός του Απόλλωνα «αφού επέζησε και μετά την έλευση του Χριστιανισμού, εγκαταλείφθηκε τελικά κατά τη διάρκεια των σλαβικών επιδρομών (ύστερος 6^ος αιώνας μ.Χ.)» (σ. 171).

Σύνολο: 1 ναός

 

 

ΣΤ. Κατεστραμμένοι ναοί από ΣΕΙΣΜΟ, πριν ή μετά την χριστιανική επικράτηση

Στην Ιταλία, στη Ρώμη, ο ναός της Αφροδίτης «το 847-53 είχε καταστραφεί, πιθανόν από σεισμό» (σ. 120).

Στον Σελινούντα της Σικελίας, το ναό του Απόλλωνα (G) «ένας σεισμός τον μετέτρεψε σε χαοτικό σωρό λίθων» (σ. 131).

Στην Αρχαία Ολυμπία, στο ναό του Δία, «οι κίονες γκρεμίστηκαν από σεισμό κατά τη διάρκεια του 6^ου αιώνα μ.Χ.» (σ. 154).

Στο Μάκιστον της Πελοποννήσου, ο ναός της Αθηνάς μετά από καταστροφή από σεισμό μετατράπηκε σε λατομείο (σ. 154).

Στην Τεγέα της Πελοποννήσου υπήρχε ο ναός της Αθηνάς Αλέας. «Τον 6^ο αιώνα μ.Χ. ένας σεισμός κατεδάφισε το ναό και μια βυζαντινή εκκλησία ιδρύθηκε στα ερείπιά του» (σ. 160).

Στην Κόρινθο, ο ναός του Απόλλωνα «ίσως καταστράφηκε από σεισμό κατά τον 6^ο αιώνα μ.Χ. και κατόπιν ο χώρος μετατράπηκε σε λατομείο» (σ. 162).

Στην Επίδαυρο, ο ναός του Ασκληπιού «μάλλον κατέρρευσε από σεισμό τον 6^ο αιώνα μ.Χ.» (σ. 165).

Στα Δίδυμα της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Απόλλωνα. «Εκεί κτίστηκε μια επισκοπική εκκλησία τον 5^ο ή τον 6^ο αιώνα μ.Χ. και αργότερα μια δεύτερη. Το 1495 ένας μεγάλος σεισμός άφησε όρθιους μόνο τρεις κίονες» (σ. 207).

Στη Στρατονίκεια της Μ. Ασίας υπήρχε ναός της Εκάτης, ο οποίος «κατέρρευσε λόγω σεισμού» (σ. 212).

Στην Κάσταβο της Μ. Ασίας υπήρχε ναός της Ημιθέας. «Στις τελευταίες μέρες του ναού η ανωδομή κατέρρευσε από μόνη της» (σ. 214).

Στην Κυρήνη της Αφρικής υπήρχε ναός του Δία. «Πριν από την τελική καταστροφή του ναού από σεισμό (πιθανόν το 365 μ.Χ.) έγιναν περεταίρω επισκευές. Στην καταστροφή συνέβαλαν και εμπρηστές – προφανώς οι ντόπιοι χριστιανοί –, οι οποίοι έσπασαν τα αγάλματα» (σ. 226).

Σύνολο: 11 ναοί

 

 

Ζ. Ναοί που μετατράπηκαν σε ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ

Στην Ποσειδωνία της Ιταλίας, ο ναός της Αθηνάς μετατράπηκε σε εκκλησία (σ. 114).

Της Συρακούσες της Ιταλίας, ο ναός του Απόλλωνα «μετασκευάστηκε αργότερα σε νορμανδική εκκλησία» (σ. 122).

Της Συρακούσες της Σικελίας, ο ναός της Αθηνάς είχε μετασκευαστεί σε εκκλησία «γύρω στο 600 μ.Χ.» (σ. 123).

Στον Ακράγαντα της Σικελίας δωρικός ναός Ε είχε μετασκευαστεί σε εκκλησία (σ. 126).

Στον Ακράγαντα της Σικελίας, ο ναός της Ομόνοιας μετατράπηκε σε εκκλησία (σ. 126).

Στην Αθήνα ο ναός του Ηφαίστου μετατράπηκε σε εκκλησία (σ. 138).

Στην Ακρόπολη της Αθήνας, ο Παρθενώνας, μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 267 της «ποτέ δεν ανοικοδομήθηκε πλήρως. Αντί αυτού, μια νέα στέγη από πήλινα κεραμίδια (όχι πια μαρμάρινα) κάλυψε μόνο το σηκό» (σ. 142). Αργότερα μετατράπηκε σε εκκλησία.

Στην Ακρόπολη της Αθήνας, το Ερέχθειο μετατράπηκε σε εκκλησία (σ. 144).

Στη Σικυώνα της Πελοποννήσου, ο ιωνικού ρυθμού ναός «στην ύστερη αρχαιότητα μετασκευάστηκε σε εκκλησία» (σ. 164).

Στη Νύσα της Μ. Ασίας ο ναός του Πλούτωνα «μετασκευάστηκε αργότερα σε εκκλησία» (σ. 201).

Στην Αφροδισιάδα της Μ. Ασίας ο ναός της Αφροδίτης «μετατράπηκε πιθανόν τον 5^ο αιώνα σε μια επιβλητική καθεδρική εκκλησία» (σ. 208).

Στην Ξάνθο της Μ. Ασίας υπήρχε ναός της Λητούς. «Η καταστροφή του ναού ξεκίνησε από την κλοπή των χάλκινων συνδέσμων των κιόνων. Ο κύριος ναός παρέμεινε όρθιος και μάλλον μετατράπηκε σε εκκλησία» (σ. 215).

Στη Σελεύκεια Καλυκάνδου της Μ. Ασίας υπήρχε ναός κορινθιακού τύπου, που «μάλλον μετασκευάστηκε σε εκκλησία» (σ. 216).

Στη Διοκαισάρεια της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Δία, που μετατράπηκε σε παλαιοχριστιανική εκκλησία (σ. 217).

Στην Άγκυρα της Μ. Ασίας υπήρχε ναός των ρωμαίων αυτοκρατόρων. «Τον 5^ο αιώνα μ.Χ. μετασκευάστηκε σε εκκλησία» (σ. 218).

Στους Αιζανούς της Μ. Ασίας υπήρχε ναός του Δία. «Ό,τι είχε απομείνει από τον ήδη διαλυμένο ναό κατά τους πρώιμους χριστιανικούς χρόνους μετασκευάστηκε σε εκκλησία η οποία αργότερα καταστράφηκε από πυρκαγιά» (σ. 220).

Στη Σαγαλασσό της Μ. Ασίας, υπήρχε ναός του Απόλλωνα και των αυτοκρατόρων. «Τον 5^ο ή τον 6^ο αιώνα μετασκευάστηκε σε εκκλησία» (σ. 222).

Σύνολο: 17 ναοί

 

 

Η. Ναοί που διατηρούνται σε καλή κατάσταση

Στην Ιταλία, στην Ποσειδωνία, ο ναός του Ποσειδώνα «διατηρείται σε εξαιρετική κατάσταση» (σ. 112).

Σύνολο: 1 ναός

 

 

Θ. Κατεστραμμένοι, άγνωστο πότε ή πώς ή γιατί, ναοί

Στην Αλίφειρα της Πελοποννήσου, στον εκεί δωρικό ναό της Αθηνάς, «κάποια στιγμή, αφότου ο ναός είχε καταρρεύσει, κτίστηκε στα θεμέλιά του ένα βυζαντινό παρεκκλήσι» (σ. 158).

Στην Περαιθηίδα της Πελοποννήσου, αναφορικά με τον εκεί δωρικό ναό, «σε νεότερους χρόνους τα ερείπια του ναού εντοιχίστηκαν σε μια εκκλησία» (σ. 159).

Στην Ερμιόνη της Πελοποννήσου, υπήρχε δωρικός ναός. «Επάνω στα θεμέλιά του οικοδομήθηκε μια μεσαιωνική εκκλησία» (σ. 160).

Στην Καλαύρεια της Πελοποννήσου, υπήρχε ιερό του Ποσειδώνα. «Σήμερα έχουν απομείνει λιγοστά ερείπια, ενώ πολλοί λιθόπλινθοί του εντοιχίστηκαν της εκκλησίες της γειτονικής Ύδρας» (σ. 160).

Στην Αίγινα, στο ναό της Αφαίας, «οι μετόπες που απουσιάζουν ίσως αφαιρέθηκαν ως έργα τέχνης ήδη από της ρωμαϊκούς χρόνους. Αργότερα, μεγάλο μέρος του ναού κατέρρευσε, εν μέρει εξαιτίας της κλοπής των μεταλλικών συνδέσμων του» (σ. 149).

Στο Άργος, για το ναό της Ήρας «οι τελευταίες ημέρες ζωής μένει ακόμα να ανασυσταθούν, πολλοί της από της λίθους του είναι εντοιχισμένοι σε κοντινές εκκλησίες» (σ. 164).

Στη Θάσο, από έναν ναό του Ηρακλή «στους μεσαιωνικούς χρόνους διατηρούνταν από το ναό μόνο τα μαρμάρινα θεμέλια, ενώ μέλη του χρησιμοποιήθηκαν σε ένα βυζαντινό ξωκλήσι» (σ. 179).

Στη Ρόδο, υπήρχε ναός του Δία Πολιέα και της Αθηνάς πολιάδας. «Και οι δυο ναοί προσέφεραν οικοδομικό υλικό για τα τείχη της μεσαιωνικής Ρόδου» (σ. 182).

Στην Κω υπήρχε ο ναός του Ασκληπιού. «Επάνω από τον πρόναο κτίστηκε αργότερα ένα βυζαντινό εκκλησάκι, σήμερα κατεστραμμένο. Στο δάπεδο του τελευταίου είχε διατηρηθεί το αρχαίο πλακώστροτο του ναού» (σ. 183).

Στη Νεάνδρεια της Μ. Ασίας υπήρχε αρχαϊκός ναός. «Ένα στρώμα στάχτης δείχνει ότι ο ναός κάηκε˙ στη συνέχεια ο χώρος μετατράπηκε σε λατομείο» (σ. 189).

Σύνολο: 10 ναοί

 

 

ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ: 99 ΝΑΟΙ

 

 

Κατεστραμμένοι ναοί, από ανθρώπινη επέμβαση (για λατομεία ή για άλλες χρήσεις) ή από εγκατάλειψη, ή από πυρκαγιά,  πριν τον Χριστιανισμό ή μετά τη βυζαντινή εποχή  +  κατεστραμμένοι από σεισμούς ναοί + ναοί σε καλή κατάσταση + ναοί που απλώς εγκαταλείφθηκαν + ναοί που μετατράπηκαν σε εκκλησίες = 66 ΝΑΟΙ

 

 

Ναοί που καταστράφηκαν από ΠΥΡΚΑΓΙΑ κατά ή μετά την Ύστερη Αρχαιότητα + Ναοί που καταστράφηκαν στην Ύστερη Αρχαιότητα ΣΚΟΠΙΜΑ, για θρησκευτικούς ή μη θρησκευτικούς λόγους (εκτός από λατομεία) + Ναοί που καταστράφηκαν στην Ύστερη Αρχαιότητα ή το Μεσαίωνα ως ΛΑΤΟΜΕΙΑ + κατεστραμμένοι, άγνωστο πότε ή πώς ή γιατί, ναοί = 33 ΝΑΟΙ

 

 

Συμπέρασμα: Ακόμη κι αν συμπεριληφθούν στους για θρησκευτικούς λόγους κατεστραμμένους ναούς όλοι οι ναοί εκείνοι για τους οποίους δε γνωρίζουμε πώς, πότε και από ποιους ή γιατί καταστράφηκαν (10 ναοί) καθώς και ακόμη κι αν όλοι οι από πυρκαγιά κατεστραμμένοι ναοί (3 ναοί) συμπεριληφθούν στους για θρησκευτικούς λόγους κατεστραμμένους ναούς, το ποσοστό των ναών που δεν καταστράφηκαν για θρησκευτικούς (χριστιανικούς) λόγους ως και τον Μεσαίωνα είναι διπλάσιο του ποσοστού των ναών που καταστράφηκαν για θρησκευτικούς λόγους. Επιπλέον η χρήση των υλικών αρχαίων ναών για καινούργιες οικοδομικές δραστηριότητες ήταν σύνηθες φαινόμενο ήδη πριν την επικράτηση του Χριστιανισμού.

Είναι απορίας άξιο, πώς είναι δυνατόν ένας λαός καταπιεσμένος και διωγμένος σκληρά για τρεις αιώνες, σαν τους Χριστιανούς, όταν έλαβε την εξουσία, όχι μόνο δεν σκότωσε ΟΥΤΕ ΕΝΑΝ από τους διώκτες του, αλλά ακόμα και από τους ναούς των παλιών διωκτών τους, κατέστρεψε σε μια ολόκληρη αυτοκρατορία, και σε διάστημα αιώνων, μόνο 10 - 20 ναούς!

Μία απλή πρόσθεση, δείχνει ότι οι ναοί που ΑΠΟΔΕΔΕΙΓΜΕΝΑ καταστράφηκαν από τους ίδιους τους αρχαίους Παγανιστές, είναι περισσότεροι από τους ναούς που ΠΙΘΑΝΟΝ να καταστράφηκαν από Χριστιανούς για θρησκευτικούς λόγους!

Γιάννης Τ.