Βιβλιοπαρουσίαση

Πρόκειται για ένα βιβλίο με πλουσιότατα στοιχεία από τις σύγχρονες επιστήμες, αλλά και ιστορικά ντοκουμέντα για την αλληλεπίδραση Φυσικών Επιστημών και Θρησκείας. Ο Ρωμαιοκαθολικός Ιερέας Hans Kϋng αποδεικνύεται πλήρως ενημερωμένος για τις σύγχρονες τάσεις και συζητήσεις σε πλήθος τομέων. Από τη Φυσική και την Κοσμολογία, ως την Παλαιοντολογία και τη Γενετική.

Στο βιβλίο του αυτό παρακολουθεί την αλληλεπίδραση τής έρευνας για τον Φυσικό κόσμο με τη θρησκεία, τις συγκρούσεις τους αλλά και τις συνοδοιπορίες τους. Αφηγείται, αλλά και αναιρεί σύγχρονους ιστορικούς μύθους, και εκθέτει με πολλή προσοχή αυθαιρεσίες συγχρόνων Αθεϊστών, αναδεικνύοντας τη συμπληρωματικότητα τών δύο αυτών διαφορετικών τομέων γνώσης.

Μοναδικό αρνητικό σημείο τών θέσεων τού συγγραφέως επί τού θέματός του, το οποίο μπόρεσα να εντοπίσω, είναι η αποδοχή από μέρους του διαφόρων θεωριών σχετικά με την προέλευση τής Παλαιάς Διαθήκης, και την ερμηνεία τών αφηγήσεών της, κυρίως ως προς τη Δημιουργία. Ενώ ως προς όλα τα άλλα ο αναγνώστης απολαμβάνει το πλούσιο σε νοήματα ταξίδι μέσα στους αιώνες τής ανθρωπότητας, ο Ορθόδοξος αναγνώστης δεν θα αποφύγει την έκπληξη από τις απροσδόκητες θέσεις τού συγγραφέως πάνω σε αυτά τα ζητήματα, στα οποία ο Ευάγγελος Θεοδώρου δεν παραλείπει να παρουσιάζει συχνά - πυκνά τις Ορθόδοξες αδιαπραγμάτευτες θέσεις.

Έχοντας υπ' όψιν μόνο αυτό το τελευταίο προβληματικό (αλλά σύντομης έκτασης) ζήτημα, ο αναγνώστης τού βιβλίου αυτού θα μάθει πολλά, και θα βρεθεί στο επίκεντρο πολλών συγχρόνων ζητημάτων τής συζήτησης μεταξύ Επιστήμης και Πίστης.

Στη συνέχεια παρουσιάζεται ένα μικρό απόσπασμα τού εξαιρετικού αυτού βιβλίου, από τις σελίδες 300-304:

Παλαιότατα ίχνη της Θρησκείας

«Λαοί της φύσης» και «λαοί του πολιτισμού» δεν είναι μια αντίθεση. Διότι αν και οι πρώτοι κάτοικοι της Αφρικής ή της Αυστραλίας δεν έχουν αναπτύξει γραφή, επιστήμη και τεχνολογία με μοντέρνα σημασία, όμως έχουν έναν «πολιτισμό». Η σκέψη τους είναι λογική, κατανοητή, διαμορφωμένη από ένα «πάθος για την τάξη» έτσι, ώστε να ταξινομεί πράγματα και έννοιες. Ακριβώς στους πολιτισμούς των φυλών της Αυστραλίας αποδίδεται μεγάλη αξία στον πολιτισμό· αυτός είναι όμως το κεντρικό διακριτικό γνώρισμα του ανθρώπου απέναντι στον κόσμο των ζώων και στη φυσική αγριότητα. «Πολιτισμός» [«Kultur» (αγγλ.: «civilization»)], που κατανοείται γενικά και [περιλαμβάνει] Θρησκεία, είναι το σύνολο των γνωρισμάτων και τρόπων συμπεριφοράς, που χαρακτηρίζουν μία ορισμένη ανθρώπινη κοινωνία και μπορεί να είναι τεχνικού, οικονομικού, επιστημονικού, κοινωνικού ή θρησκευτικού είδους.

Οι σημερινοί κυνηγοί και συλλέκτες της Αυστραλίας και άλλων ηπείρων με κανέναν τρόπο δεν είναι στάσιμοι «άνθρωποι της λίθινης εποχής». Και αυτοί επίσης οι ιθαγενείς έχουν μεταβληθεί. Από την παλαιολιθική εποχή τούς χωρίζει μία μακρά πολιτιστική ιστορία πολλών χιλιετιών. Δεν είναι κάπως προ-λογικοί, όπως υπέθεσαν οι πρώτοι ανθρωπολόγοι του πολιτισμού (επιστήμονες για τον άνθρωπο και τον πολιτισμό του), που στη Γερμανία ονομάστηκαν εθνολόγοι [Volkerkundler]. Άδικα το δικό μας «δυτικό βλέμμα» βλέπει μόνο τους δικούς μας δυτικούς πολιτισμούς μέσα στην ιστορική, αλλά τους άλλους πολιτισμούς μόνο στη γεωγραφική συνάφεια. Βέβαια χρησιμοποιούν οι ιθαγενείς πολύ απλές τεχνικές, αλλά αυτό με κανέναν τρόπο δεν σημαίνει έναν απλό, μάλιστα αμετάβλητο-στατικό πολιτισμό. Πολύ περισσότερο, όπως ανθρωπολόγοι των ημερών μας διαπιστώνουν, οι ιθαγενείς αυτοί από εποχή σε εποχή έχουν παραλάβει από άλλες φυλετικές ομάδες λατρευτικά έθιμα και άσματα, αλλά επίσης και καλλιτεχνικές τεχνοτροπίες και τεχνικές, έχουν ανακαλύψει νέα θρησκευτικά αντικείμενα και έχουν προσαρμόσει τους μύθους τους σε καινούργια δεδομένα ⁴.

Για το ερώτημα σχετικά με την ανάπτυξη της Θρησκείας, οι ιθαγενείς Αβορίγινες της Αυστραλίας ήταν για μεγάλο χρονικό διάστημα περίπτωση θρησκειολογικής έρευνας. Η Πολιτισμική Ανθρωπολογία [Kulturanthro-pologie] αναπτύχθηκε προπαντός στην επιστημονική αντιπαράθεση για τις φυλές των ιθαγενών Αβορίγινων (της Αυστραλίας) και νωρίς είχαν διαμορφωθεί σχετικώς αντίπαλα μέτωπα.

Επιστήμονες του 19ου αιώνα, των οποίων η επιστημονική σκέψη ήταν διαμορφωμένη με τη σκέψη της εξέλιξης και της προόδου, όπως ο Σερ Τζέιμς Τζ. Φρέιζερ (1854-1941) ⁵, έβλεπαν την όλη ιστορία της ανθρωπότητας μέσα σ' ένα προκατασκευασμένο εξελικτικό σχήμα [τριών] βαθμίδων: πρώτα η Μαγεία, έπειτα η Θρησκεία, σήμερα η Επιστήμη. Γοητευμένοι από τον Δαρβίνο, χωρίς να εξετάσουν λεπτομερώς και βαθιά, υποστήριξαν ότι οι πρώτοι άνθρωποι όλοι μαζί υπήρξαν άνθρωποι χωρίς Θρησκεία, χωρίς Θεό ή θεούς. Μόνο σιγά - σιγά θα είχαν αργά αναπτύξει από μαγικές τελετές θρησκευτικές συνήθειες και δοξασίες, θυσίες και τελετές.

Αντιθέτως άλλοι επιστήμονες, που πίστευαν στη Βίβλο, αντί στον Δαρβίνο, - όπως ο P. Wilhelm Schmidt (1868-1954) με το πολύτομο έργο του και η ασχολούμενη με την Ιστορία του πολιτισμού Σχολή του στη Βιέννη ⁶- θεμελίωσαν ένα αντίθετο σχήμα εξέλιξης: Οι πρωτόγονοι Αυστραλοί ξεκίνησαν από ένα πρωτομονοθεϊσμό. Μόνο με την πάροδο του χρόνου αυτός εξελίχθηκε σε πολυθεϊσμό και στο τέλος εκφυλίσθηκε σε απλή μαγεία. Πάντως αυστραλιανές φυλές γνωρίζουν ακόμη ένα «μεγάλο Πατέρα».

Και οι δυο άκρες θεωρίες έχουν τεθεί σήμερα στο αρχείο [ad acta]. Λείπει σ' αυτές εντελώς η εμπειρική βάση, επειδή οι πολιτισμοί των διαφόρων φυλετικών ομάδων αναπτύχθηκαν στην πραγματικότητα εντελώς χωρίς συστηματική σειρά. Αυτή αντιστοιχεί στο να δεχθούμε μία δυτική ιεραρχική κατανόηση των αξιών, σύμφωνα με την οποία τελείως γενικά κατά τρόπο κλιμακωτό θα είχε αναπτυχθεί από τη μαγεία η Θρησκεία, από την πίστη στις ψυχές η πίστη στα πνεύματα, από την πίστη στα πνεύματα η πίστη στους θεούς και από την πίστη στους θεούς τελικά η πίστη στον Θεό. Σήμερα κυριαρχεί ανάμεσα στους ερευνητές συμφωνία: εκδηλώσεις και φάσεις διαπερνούν η μία την άλλη. Γι' αυτό περισσότερο από φάσεις και εποχές («αλληλοδιαδοχή») μιλάμε σήμερα για στρώματα και δομές («αλληλοϋπέρβαση»), οι οποίες είναι δυνατό να βρίσκονται σε τελείως διαφορετικές βαθμίδες ανάπτυξης, φάσεις ή εποχές. Μήπως μάλιστα η πρώτη θρησκεία του ανθρώπου είναι «Πρωτο-μονοθεϊσμός»; Και σχετικά με το ερώτημα αυτό υπάρχει επίσης συμφωνία: Μία πρωτοθρησκεία δεν είναι δυνατό να βρεθεί εμπειρικά σε κανένα τόπο.

Όμως πρώτα ίχνη μιας θρησκευτικότητας στο ξεκίνημά της βρίσκονται στην παλαιολιθική και μεσολιθική εποχή, όπως δέχεται η νεότατη παρουσίαση των προϊστορικών θρησκειών (Ιna Wunn) ⁷. Η μεσολιθική εποχή είναι από θρησκευτική άποψη λιγότερο φτωχή από ό,τι γινόταν δεκτό έως τώρα: «Προφανώς ήταν διαδεδομένη η παράσταση για υπερδύναμα όντα - διαφορετικά τα ευρήματα από μάσκες δεν έχουν κανένα νόημα. Στην περιοχή της θρησκευτικής πράξης ήταν συνηθισμένες οι θρησκευτικές τελετές, σχετίζονταν είτε με το κυνήγι είτε με τους σταθμούς του κύκλου της ζωής. Μεγάλη σημασία είχε η λατρεία των νεκρών. Κηδείες με περισσότερο ή λιγότερο σταθερούς κανόνες έπρεπε να εξασφαλίζουν τη μετάβαση στον πλησιέστατο άλλο κόσμο και/είτε να καθιστούν δυνατή στους ζώντες οικείους την αδιάκοπη επικοινωνία με τους νεκρούς»⁸. Έπειτα ήταν οι άνθρωποι του Νεάντερταλ, «οι οποίοι με τη φροντίδα τους για την τύχη των νεκρών τους στην υπόθεση της Θρησκείας και της πίστης στο επέκεινα προετοίμασαν ένα δρόμο, που προσδιόρισε τις θρησκευτικές παραστάσεις των επομένων χιλιετιών». Από αυτούς «αναπτύχθηκε η ποικιλία των προϊστορικών θρησκειών, πάνω στις οποίες έπειτα οι θρησκείες της ιστορικής εποχής μπόρεσαν να οικοδομήσουν και να αρχίσουν τη νικηφόρο πορεία τους»⁹.

Σημειώσεις

4. Πρβλ. Μ. Charlesworth, Philosophy of Religion: The historic approaches, London 1972. Πρβλ. επίσης τη συλλογή κειμένων από τον Charlesworth υπό τον τίτλο The Problem of Religious Language, Englewood Cliffs/N. J. 1974· του ιδίου, Religious Inventions: Four Essays, Cambridge 1997, ιδίως Essay 2: The invention of Australian Aboriginal religion.

5. Πρβλ. J. G. Frazer, The Golden Bough. A study in Comparative Religion, τόμ. I-II, London 1890, τόμ. IXII³ 1907-15· γερμ.: Dergoldene Zweig: Das Geheimnis von Glauben und Sitten der Volker (συντμηθείσα έκδοση), Leipzig 1928· του ιδίου, Totemism and Exogamy. A Treatise on Certain Early Forms of Superstition and Society, τόμ. I-IV, London 1910.

6. Πρβλ. P. Wilhelm Schmidt SVD, Der Ursprung der Gottesidee, τόμ. I-XX, Munster 1926-55.

7. Πρβλ. I. Wunn, Die Religionen in vorgeschichtlicher Zeit (=Die Religionen der Menschheit, τόμ. 2), Stuttgart 2005, ιδίως κεφ. 2.

8. Ό. π, σ. 199.

9. Ό. π., σ. 465.