1ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ειδικότερο ιστορικό πλαίσιο

1.1 Η κατάσταση στο ελληνικό κράτος και η ξενοκρατία

Ο μοναχός Χριστοφόρος Παναγιωτόπουλος έζησε και έδρασε στην εποχή της αντιβασιλείας και της βασιλείας του Όθωνα. Η ύπαρξη ενός ελληνικού κράτους ήταν μία αναγκαία ιστορική πραγματικότητα. Η τάξη που είχε αρχίσει να βάζει ο Καποδίστριας (1828-1831), απειλείτο από τις αντιδράσεις εναντίον του και την περίοδο της αναρχίας που ακολούθησε την δολοφονία του.

Στις 25 Ιανουαρίου / 6 Φεβρουαρίου 1833 φθάνει στην Ελλάδα ο Βαυαρός φιλέλληνας Βασιλιάς Όθωνας, συνοδευόμενος από τα τρία μέλη της αντιβασιλείας, Armansperg, Maurer και Heideck. Η βαυαρική αντιβασιλεία ανέλαβε την διοίκηση της χώρας μέχρι το 1835, οπότε ενηλικιώθηκε ο νεαρός Βασιλιάς.

Η οικονομική κατάσταση ήταν από κάθε άποψη αξιοθρήνητη και το χρέος διογκωνόταν ραγδαία. Αν και η χώρα βρισκόταν σχεδόν σε κατάσταση αναρχίας,⁸ παρά ταύτα η δημόσια διοίκηση προσπαθούσε σιγά-σιγά να οργανωθεί κατά τα πρότυπα των λοιπών δυτικοευρωπαϊκών κρατών. Ο λαός που κατοικούσε στον τότε ελλαδικό χώρο έπρεπε να δεχθεί μία νέα, υπό διαμόρφωση, εξουσία. Το κράτος, παρεμβατικού τύπου σε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής των πολιτών, δεν ήταν κάτι συνηθισμένο στους κατοίκους της πρώην οθωμανικής αυτοκρατορίας. Εξάλλου, ο αγώνας του 1821 για ελευθερία είχε επιδράσει στις ψυχές των ανθρώπων, καθόσον δεν ήταν αγώνας ελευθερίας μόνο σωμάτων, αλλά και ψυχών.

Η Ελλάδα έφτανε μέχρι την Λαμία, με λίγα μόνο νησάκια και πληθυσμό περίπου 200.000 κατοίκων. Χωριζόταν σε δέκα νομούς, ο κάθε νομός σε επαρχίες και οι επαρχίες σε δήμους.

Η οργάνωση έγινε κατά τα πρότυπα του γαλλικού συγκεντρωτικού συστήματος. Η αντιβασιλεία, μεταξύ των άλλων, έκανε το λάθος να διατάξει την βίαιη διάλυση των παλιών ατάκτων σωμάτων στρατού, με αποτέλεσμα πολλά από «τα παλληκάρια που κρατούσαν μέσα τους τη μεγάλη παράδοση των κλεφτών και την αγάπη για αδέσμευτη ελευθερία», να οδηγηθούν στην απελπισία και η ληστεία να εξαπλωθεί σε όλη την ύπαιθρο. Ο στρατός αποτελείτο από 5.000 Βαυαρούς και ελάχιστους Έλληνες. Ο αυταρχισμός της ξένης εξουσίας, όπως ήταν επόμενο, ξύπνησε απωθημένα των επαναστατημένων Ελλήνων για ανεξαρτησία, με αποτέλεσμα η υπακοή σε αυτήν να μην είναι αυτονόητη κατάσταση, αφού ανά πάσα στιγμή υπήρχε ο κίνδυνος επαναστάσεων και εξεγέρσεων.⁹

Περαιτέρω, το μικρό κρατίδιο υπήρξε το «μήλον της έριδος» μεταξύ Γαλλίας, Αγγλίας και Ρωσίας, κυρίως λόγω της επίκαιρης γεωγραφικής του θέσης, των οικονομικών συμφερόντων και του μεγάλου σλαβικού όγκου του βορρά. Τα διεθνή γεγονότα, πριν και μετά τον κριμαϊκό πόλεμο, έκαναν την ανεξαρτησία από κάθε ξένη επιρροή να φαντάζει ανεκπλήρωτο όνειρο. Ενσωματώνοντας, λοιπόν, τις εξωτερικές αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό της χώρας, διαμορφώθηκαν τρία μεγάλα κόμματα, ανάλογα με την μεγάλη δύναμη που υποστήριζαν, το αγγλικό, το γαλλικό και το ρωσικό. Αρχηγός του αγγλικού κόμματος ήταν ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, του γαλλικού ο Ιωάννης Κωλέττης και του ρωσικού ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.

1.2 Η κατάσταση στην ελλαδική Εκκλησία

Το αυτοκέφαλο της ελλαδικής Εκκλησίας, είχε πρώτος οραματισθεί και προτείνει ο Έλληνας διαφωτιστής Αδαμάντιος Κοραής, ως αναγκαίο βήμα για την ανεξαρτησία του Έθνους.¹⁰ Σύμφωνα με τους υποστηρικτές των αντιλήψεων αυτών και με δεδομένο, πλέον, ότι το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως ζούσε αιχμάλωτο έξω από τα σύνορα του ελεύθερου κράτους, η χειραφέτηση της Εκκλησίας παρουσιαζόταν ως επιτακτική ανάγκη.

Υποστηρικτής των ιδεών του Κοραή ήταν ο αρχιμανδρίτης Θεόκλητος Φαρμακίδης, ο οποίος, σε συνεργασία με τον George von Maurer, ένα από τα τρία μέλη της αντιβασιλείας, έπαιξε τον σπουδαιότερο ρόλο στην ανακήρυξη του αυτοκεφάλου.

Ο προτεστάντης Maurer, φορέας των καισαροπαπικών πολιτειακών αντιλήψεων της πατρίδας του, θέλησε να υποτάξει την ελλαδική Εκκλησία στο κράτος, πράγμα που εμπόδιζαν οι ζωτικές σχέσεις της με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Τα σχέδια του προτεστάντη Maurer και του ευρωπαϊστή Φαρμακίδη, που επιθυμούσε την αποκοπή της ελλαδικής Εκκλησίας όχι μόνο από την Κωνσταντινούπολη αλλά και από την ομόδοξη Ρωσία,¹¹ πραγματοποιήθηκαν στις 23 Ιουλίου 1833, οπότε δημοσιεύθηκε ο πρώτος καταστατικός χάρτης της Εκκλησίας της Ελλάδος, ο οποίος ανακήρυσσε το αυτοκέφαλο επί σαφών πολιτειακών αντιλήψεων.¹²

Ο τρόπος ανακηρύξεως δεν ήταν σύμφωνος με την παράδοση και τους ιερούς κανόνες, καίτοι λόγω της εθνικής ανεξαρτησίας υπήρχαν βάσιμες αιτίες για το αυτοκέφαλο της ελλαδικής Εκκλησίας. Ανώτατη εκκλησιαστική αρχή γινόταν η Ιερά Σύνοδος, της οποίας τα μέλη διόριζε ο Βασιλιάς. Επίσης, καμία πράξη της Συνόδου δεν μπορούσε να εκτελεστεί εάν δεν προσυπόγραφε ο βασιλικός επίτροπος της Συνόδου, ο οποίος ήταν υπάλληλος του κράτους και τον διόριζε επίσης ο Βασιλιάς. Όπως είναι αυτονόητο, το γεγονός αυτό ήταν μέγα σκάνδαλο για τον συνειδητοποιημένο Ορθόδοξο λαό, εφόσον, εκτός του ότι το κράτος υπέτασσε στις κοσμικές βουλές του την Εκκλησία, επικεφαλής αυτής, διοικητικά, στην ουσία ετίθετο ο, αλλόδοξος (καθολικός* στο θρήσκευμα), Βασιλιάς Όθωνας.

Εξαιτίας του αυταρχισμού και της ξενοκρατίας στο ελληνικό κρατίδιο, στις 3 Σεπτεμβρίου 1843 έγινε στάση του στρατού, με πρωτεργάτη τον Στρατηγό Μακρυγιάννη, ώστε να υποχρεωθεί ο Όθωνας να καταρτίσει Σύνταγμα. Κατά την ψήφιση του Συντάγματος του 1844 έγιναν προσπάθειες αλλαγής της νομοθεσίας με την οποία διοικείτο η Εκκλησία της Ελλάδος, αλλά τελικά δεν είχαν κάποιο αξιόλογο αποτέλεσμα.

Το σχίσμα αποτράπηκε εξαιτίας της συγκρατημένης πολιτικής του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Στις 29 Ιουνίου 1850 εκδόθηκε ο Συνοδικός Τόμος, διά του οποίου το Πατριαρχείο ανακήρυσσε το αυτοκέφαλο της Εκκλησίας της Ελλάδος. Ο Συνοδικός Τόμος αγνοούσε το μέχρι τότε αντικανονικό καθεστώς διοικήσεως που είχε επιβάλει το κράτος και έθετε συγκεκριμένους ήπιους όρους για την αναγνώριση. Η έκδοση του Συνοδικού Τόμου έγινε ευμενώς αποδεκτή στην Ελλάδα από την πλειοψηφία κλήρου και λαού, εκτός από τον αρχιμανδρίτη Θεόκλητο Φαρμακίδη και τους ομοϊδεάτες του, οι οποίοι τελικά πάλι κατόρθωσαν να επικρατήσουν. Οι δύο νόμοι που εκδόθηκαν προς αλλαγή του ήδη υπάρχοντος καθεστώτος διοίκησης, ο (ΣΑ') «Νόμος καταστατικός της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος» και ο (Σ') «Επισκοπών και επισκόπων και περί του υπό τους επιτρόπους τελούντος κλήρου», ελάχιστα έλαβαν υπόψη τους τον Συνοδικό Τόμο.¹³

Οι σκανδαλώδεις θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις όμως δεν σταμάτησαν μόνο σε επίπεδο ανώτατης διοίκησης της Εκκλησίας. Εξαιτίας των μεγάλων οικονομικών προβλημάτων, η κυβέρνηση θέλησε να καρπωθεί μέρος της εκκλησιαστικής περιουσίας, η οποία, σύμφωνα με τις αντιλήψεις των διοικούντων, ήταν περιττή και δυσανάλογη με τις τρομερές οικονομικές ανάγκες που είχαν δημιουργηθεί.¹⁴ Με Βασιλικά Διατάγματα έγινε η εκποίηση των περιουσιών των γυναικείων Μονών και όσων ανδρώων είχαν κάτω από έξι μοναχούς. Υπολογίζεται ότι το 1833, στην τότε Ελλάδα, υπήρχαν 563 ανδρώα και 18 γυναικεία μοναστήρια, με 3.000 μοναχούς και 277 μονάζουσες.

Η διάλυση των Μονών έγινε σε πολλές περιπτώσεις με βίαιες ενέργειες των νομαρχών και των οικονομικών εφόρων. Η εκποίηση έφτασε μέχρι τα ιερά σκεύη και κειμήλια. Τελικώς, διαλύθηκαν περίπου 394 Μονές και συγκεντρώθηκε συνολικά το χρηματικό ποσό, των 498.000 δραχμών, το οποίο προοριζόταν δήθεν για την ηθική και πνευματική ανύψωση του κλήρου, αλλά στην πορεία εισήλθε ανεπιστρεπτί στα ταμεία του Δημοσίου.¹⁵

Εν ολίγοις, η ελλαδική Εκκλησία υποτάχθηκε στην αλλόδοξη κυβέρνηση, η οποία αντικατέστησε με απότομο και σκανδαλώδη τρόπο τον ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Βέβαια, αυτή η πολιτική και εκκλησιαστική κατάσταση δεν μπορούσε να εδραιωθεί δίχως τις δίκαιες αντιδράσεις ενός μέρους του λαού και του κλήρου, αντιδράσεις που οδήγησαν στη δεύτερη φυλάκιση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη,¹⁶ στην επανάσταση που ξέσπασε στην Μάνη το 1834 και στην ίδρυση της Φιλορθόδοξης Εταιρίας, η οποία μας ενδιαφέρει καθόσον επηρέασε την ζωή του οσίου μοναχού Χριστοφόρου.

1.3 Ο πρωτοπρεσβύτερος Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων, η Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου, η Φιλορθόδοξη Εταιρεία και ο Κοσμάς Φλαμιάτος

Στον αντίποδα του Θεοκλήτου Φαρμακίδη βρισκόταν ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων,¹⁷ ο οποίος έφθασε στην Ελλάδα τον Οκτώβριο του 1834. Ο χαρισματικός πρωτοπρεσβύτερος, που μόλις είχε εγκαταλείψει τη Ρωσία, για να επιστρέψει στην Ελλάδα, έμελλε να παίξει έναν καθοριστικό ρόλο στα εκκλησιαστικά και πολιτικά πράγματα της εποχής.

Η άτεγκτη παραδοσιακότητά του καθώς και η τεράστια μόρφωσή του δεν άργησαν να τον αναδείξουν ως την μεγαλύτερη εκκλησιαστική προσωπικότητα του ΙΘ' αιώνα. Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος υπήρξε εκείνος που συνειδητοποίησε περισσότερο από κάθε άλλον τις τραγικές επιπτώσεις των επιχειρούμενων αλλαγών για το Γένος, με την ανακήρυξη του ελλαδικού αυτοκεφάλου. Πρώτος κατήγγειλε ότι, εξαιτίας του αυτοκεφάλου και του παραγκωνισμού της Κωνσταντινουπόλεως (οικουμενικής έδρας της Ρωμηοσύνης), συντελέστηκε η «διάρρηξις του έν Ελλήνων ορθοδόξου έθνους» και, ουσιαστικά, η διάσπαση της ιστορικής συνέχειας-ενότητας του ελληνισμού, ο οποίος εγκλωβίστηκε με αυτό τον τρόπο στα όρια του στενού εθνικού κράτους.¹⁸ Μοιραία, σε αυτό το πλαίσιο η Ορθοδοξία, χάνοντας τον οικουμενικό της χαρακτήρα, υποβιβαζόταν απλώς σε μία θρησκεία του ελληνικού έθνους και η Εκκλησία ακολούθως ξέπεσε σε δημόσια υπηρεσία του κράτους.

Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος, με τα κριτήρια διά των οποίων διέγνωσε την προϊούσα αλλοίωση και την υποταγή της Εκκλησίας στην πολιτεία, κατανόησε ότι πλέον μόνο στα μοναστήρια μπορούσε να διασώζεται και να καλλιεργείται το γνήσιο φρόνημα και ήθος της Ορθοδοξίας. Για το λόγο αυτό από πολύ νωρίς συνδέθηκε στενά με τα μοναστικά κέντρα της εποχής του και ιδίως με την Ιερά Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου. Στο πρόσωπό του αντίστοιχα, εκτός από τους μοναχούς, όλοι οι εν γένει ακραιφνείς Ορθόδοξοι της εποχής βρήκαν έναν ικανό λόγιο υποστηρικτή, ώστε να συσπειρωθούν γύρω του, με σκοπό την αντιμετώπιση των σοβαρών προβλημάτων που απειλούσαν την ελλαδική Ορθοδοξία.

Η Φιλορθόδοξη Εταιρεία ιδρύθηκε τον Ιούνιο του 1839. Ήταν οργανωμένη κατά τα πρότυπα των μυστικών εταιρειών της εποχής (όπως η φιλική εταιρεία για παράδειγμα) και ως διευθυντής της φερόταν ο ίδιος ο ένδοξος Στρατάρχης Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.¹⁹ Σκοπός της οργάνωσης ήταν η απελευθέρωση της Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θεσσαλίας, καθώς επίσης και η διάσωση της απειλούμενης, από την κυβερνητική πολιτική, Ορθοδοξίας. Την Εταιρεία στελέχωναν κυρίως μέλη του ρωσικού κόμματος, με στόχους πολιτικούς, αλλά και με αιτήματα αναφερόμενα στα εκκλησιαστικά ζητήματα, όπως την ακύρωση του νόμου περί ανεξαρτησίας της ελλαδικής Εκκλησίας και την υποχρέωση ν' αναγνωρίσει ο Βασιλιάς την Ορθοδοξία ως επικρατούσα θρησκεία όλου του κράτους και ιδιαιτέρως ως την μόνην θρησκεία των διαδόχων του και της μελλούσης οικογενείας του.²⁰

Ο Κεφαλλονίτης Κοσμάς Φλαμιάτος αναδείχθηκε ίσως ως η πιο δραστήρια και ηγετική φυσιογνωμία της Φιλορθόδοξης Εταιρείας. Ήταν άνδρας υψηλής μόρφωσης και, εξαιτίας του αγώνα του για την ανεξαρτησία των Ιονίων νήσων, εξορίστηκε στα Κύθηρα και στους Βαρδιάνους από τους Άγγλους.

Το 1840, όταν απελευθερώθηκε, πέρασε στην Πάτρα και από κει κατέφυγε στην Ιερά Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου, με την οποία διατηρούσε στενές σχέσεις. Έχοντας ως ορμητήριο το μοναστήρι, ο μεγάλος λαϊκός κήρυκας έκανε πολλές περιοδείες στην Πελοπόννησο διδάσκοντας. Το περιεχόμενο της διδασκαλίας του, εκτός των άλλων, ήταν μια δριμεία κριτική εναντίον της πολιτικής και, κυρίως, εναντίον της φιλοαγγλικής μερίδας. Επιπλέον, κατέκρινε το διωγμό των κρατούντων κατά του μοναχισμού και έλεγχε τον ξενόφερτο τρόπο ζωής ως υπεύθυνο για την αλλοίωση του ορθόδοξου φρονήματος.²¹

Γνώριζε άριστα το τότε σύστημα παιδείας που οργανώθηκε στην ιδιαίτερη πατρίδα του και τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο. Πίστευε ότι σε αυτά διαδίδονταν συστηματικά και ύπουλα, ιδέες αθέων, δεϊστών, υλιστών και προτεσταντών, ενώ τα χαρακτήριζε ως φυτώρια των αγγλικών μυστικών εταιρειών (των τεκτονικών στοών) που είχαν αρχίσει να εμφανίζονται με την εύνοια των διοικούντων.

Εξαιτίας αυτής της βασισμένης σε ακραιφνώς ορθόδοξα κριτήρια πολιτικοκοινωνικής διαμαρτυρίας του, που στρεφόταν εναντίον του κράτους, ο Φλαμιάτος συνελήφθη στην Πάτρα στις 21 Μαΐου 1852 με άλλους ορθοδόξους αγωνιστές και εγκλείστηκε στις φυλακές του Ρίου. Κοιμήθηκε στις 23 Ιουνίου 1852, αφού πρώτα είχε καρεί μοναχός μέσα στη φυλακή. Πιθανότατα δηλητηριάστηκε από πράκτορες της Αγγλίας, οι οποίοι είχαν την τακτική ακόμα και να φονεύουν όσους αντιδρούσαν στα συμφέροντά τους στις χώρες επιρροής τους.

Η Φιλορθόδοξη Εταιρεία και ειδικά ο Κοσμάς Φλαμιάτος έπαιξαν, όπως θα δούμε παρακάτω, σημαντικό ρόλο στην ιστορία του οσίου μοναχού Χριστοφόρου και επηρέασαν σημαντικά γεγονότα της ζωής του.²²

Τα δύο πρόσωπα που προαναφέραμε συναντήθηκαν το καλοκαίρι του 1842. Ο Κωνσταντίνος Οικονόμος σε μια από τις επισκέψεις του στην Ιερά Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου θα γνωριστεί με τον μεγάλο λαϊκό κήρυκα Κοσμά Φλαμιάτο. Μάλιστα εντυπωσιάστηκε από την φλογερή καρδιά και την καθαρή πίστη του δευτέρου, ώστε, απευθυνόμενος προς κάποιον Ευσέβιο Πανά, γράφει: «είχον την ευτυχίαν να γνωρίσω τον Φλαμιάτον τον άνθρωπον του Θεού εις το Μέγα Σπήλαιον, όπου διέτριψα ένα μήνα μετ' αυτού...» και αλλού: «Ήθελεν (ο Φλαμιάτος) ως μοι είπον οι μεγαλοσπηλαιώται να χειροτονηθή ιερεύς και εξέλθη εις το κήρυγμα του Ευαγγελίου».²³

Οι καρποί της διδασκαλίας του μεγάλου αυτού λαϊκού κήρυκα, αν και δεν χειροτονήθηκε ποτέ ιερεύς, ήταν άφθονοι ακόμα και στον κλήρο, καθώς, όπως σημειώνει ο πρώτος στην ίδια επιστολή: «Εκεί (στο Μέγα Σπήλαιο) υπάρχει σχολείον νεωστί συσταθέν, όπου (ο Φλαμιάτος) διδάσκει Ιερομονάχους».²⁴

Σημειώσεις

* Ο συγγραφέας εννοεί "Παπικό".

8. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Ε. Απ., Νέα ελληνική ιστορία 1204 - 1985, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 210.

9. ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ Ι. Σ., Νεώτερη ευρωπαϊκή ιστορία 1789 · 1945. Από την γαλλική επανάσταση μέχρι τον β' παγκόσμιο πόλεμο, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 169.

10. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΥ Δ. Γ. πρωτοπ., Παράδοση και αλλοτρίωση. Τομές στην πνευματική πορεία του Νεώτερου Ελληνισμού κατά την μεταβυζαντινή περίοδο, Εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 2001, σ. 151.

11. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΥ Δ. Γ. πρωτοπ., Παράδοση και αλλοτρίωση. Τομές στην πνευματική πορεία του νεότερου Ελληνισμού κατά την μεταβυζαντινή περίοδο, Εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 2001, σ. 240 σημ. 32.

12. ΚΟΝΙΔΑΡΗ Ι. Γερ., Εκκλησιαστική Ιστορία της Εκκλησίας της Ελλάδος, τομ. Β', Αθήναι 1970, σ. 237.

13. Ο.π., σ. 241.

14. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΥ Γ. Δ. πρωτοττ., Παράδοση και αλλοτρίωση. Τομές στην πνευματική πορεία του Νεώτερου Ελληνισμού κατά την μεταβυζαντινή περίοδο, Αθήνα 1989, σ. 300-301, όπου χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι: «...η συστηματική προπαγάνδα των δυτικών και δυτικόφιλων εναντίον του μοναχισμού και των μοναστηριών και η μανιώδης εκδίωξη των μοναχών από τα σχολεία και την κοινωνία... (είχε) καταφανή στόχο να αποκοπεί κάθε δεσμός της ελληνικής κοινωνίας από τον μοναχισμό και το μοναστήρι, το φυσικό δηλαδή σχολείο της Ρωμηοσύνης στα χρόνια του Βυζαντίου και της δουλείας».

15. ΚΟΝΙΔΑΡΗ Ι. Γερ., Εκκλησιαστική Ιστορία της Εκκλησίας της Ελλάδος, τομ. Β', Αθήναι 1970, σ. 240.

16. 1189 Ό.π., σ.240.

17. Στο πολιτικό σκέλος, στον αντίποδα του Αδαμαντίου Κοραή μπορούμε να αναφέρουμε τον Ρήγα Βελεστινλή-Φεραίο, ο οποίος οραματιζόταν την αναβίωση της ρωμηοσύνης.

18. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΥ Γ. Δ. πρωτοπ., Παράδοση και αλλοτρίωση. Τομές στην πνευματική πορεία του Νεώτερου Ελληνισμού κατά την μεταβυζαντινή περίοδο, Αθήνα 1989, σ. 254-255.

19. ΝΑΣΙΟΠΟΥΛΟΥ Α. Α., Ο Αληθινός Παπουλάκος, Αθήνα 1984, σ. 27.

20. Στο αποκαλυπτικό ανώνυμο κείμενο της εποχής, όπου αναλύεται η οργάνωση και η στοχοθεσία της Εταιρείας, διαβάζουμε πως ανάμεσα στους σκοπούς της ήταν και η ακύρωση «...του περί ανεξαρτησίας της Εκκλησίας Νόμου και την υποταγή της Ελληνικής Εκκλησίας εις την εν Κωνσταντίνουπόλει Μεγάλην Εκκλησίαν», η «καταδίωξις και εξαφάνισις από την Ελλάδα όλων των αμερικανικών σχολείων και των από τας Βιβλικάς Εταιρίας εκδοθέντων βιβλίων ανεξαιρέτως» και επιπλέον η υποχρέωση «...του ν' αναγνωρίση ο Βασιλεύς την ανατολικήν θρησκείαν ως θρησκείαν όλου του Κράτους, και ιδιαιτέρως ως την μόνην θρησκείαν των διαδόχων του και της μελλούσης οικογενείας του». (ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ I. - ΚΟΥΜΑΡΙΑΝΟΥ Αικ., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτικής Αθηνών, τ. ΙΓ', σ. 78).

21. «Όλοι οι καλαμαράδες, που αρνήθηκαν τον αγώνα, ήρθαν να γίνουν οι οικοδόμοι του Έθνους, αποκόβοντας τη ζωή του από τις ρίζες της, που είναι η ορθοδοξία, και μπολιάζοντάς το μ' ένα σωρό ξένα φαρμάκια»: χαρακτηριστικό απόσπασμα των θέσεων του Κοσμά Φλαμιάτου, που τίθεται με την μορφή διαλόγου στην μυθιστορία του ΜΠΑΣΤΙΑ Κ., Ο Παπουλάκος, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2005, σ. 113.

22. Περισσότερα για τον Κοσμά Φλαμιάτο υπάρχουν στο ΚΑΝΤΙΩΤΟΥ Α. επισκ., Εθνικαί Επέτειοι, έκδ. ο Σταυρός, Αθήναι 1970, σ. 164-175.

23. ΤΣΙΤΣΕΛΗ Η., Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, Εν Αθήναις 1904, τ. Ι, σ. 777.

24. Ο.π., σ.777.