Από τη στιγμή που οι πρωτόπλαστοι κοίταξαν με άλλο μάτι τον καρπόν του δένδρου της γνώσης του καλού και του κακού, απέκτησαν ένα νέο στοιχείο που δεν είχαν. Είναι η φαντασία¹. Ο Αδάμ δεν είχε αρχικά φαντασία, την απέκτησε μεταπτωτικά. Όλοι οι απόγονοι του Αδάμ αναπτύσσουμε φαντασία. Αποτελεί λοιπόν ένα φαινόμενο μεταπτωτικό².

Όταν λέμε φαντασία εννοούμε τον χώρο που παρεμβάλλεται μεταξύ του νου και των αισθήσεων. Από τη μια είναι ο νους και από την άλλη οι αισθήσεις. Ο νους παίρνει πληροφορίες από τον εξωτερικό κόσμο μέσω των αισθήσεων. Εκεί ανάμεσα στο νου και τις αισθήσεις παρεμβάλλεται η φαντασία. Η φαντασία είναι "παχύτερη" του νου, "λεπτότερη" των αισθήσεων. Ο χώρος αυτός της φαντασίας είναι αποθηκευτικός και αποθηκεύει στοιχεία και από το νου και από τις αισθήσεις. Εκεί στοιβάζονται οι εντυπώσεις και οι εικόνες. Και οι αισθήσεις μπορεί να χρησιμοποιήσουν το υλικό της φαντασίας που την προμήθευσαν.

Ο Αριστοτέλης αποκαλεί την φαντασία "κοινή αίσθηση", επειδή είναι κοινός χώρος και των πέντε αισθήσεων. Και οι πέντε αισθήσεις αποθέτουν το υλικό τους στη φαντασία. Έτσι εξηγείται για παράδειγμα στους κινηματογράφους η προσπάθεια να διεγείρονται και άλλες αισθήσεις με τις διάφορες μεταβολές στην κινηματογραφική αίθουσα (πτώση θερμοκρασίας όταν απεικονίζεται χιόνι, αρώματα όταν απεικονίζονται άνθη κτλ). Επί της οθόνης δεν υπάρχει καμία πραγματικότητα και αυτά που επιτελούνται έχουν στόχο να εντυπωθεί πιο καλά, όσο το δυνατόν καλύτερα η εικόνα μέσα στη φαντασία.

Η φαντασία ακόμη, έχει μια αναπλαστική ικανότητα. Η ικανότητα αυτή αποδίδεται βέβαια πρώτα στο νου. Ο νους έχει την αναπλαστικότητα να προσθέτει και να αφαιρεί. Την έχει όμως και η φαντασία. Η αίσθηση δεν μπορεί να μεταβάλλει τίποτα από εκείνο που βλέπει. Αν υποθέσουμε ότι αυτή τη στιγμή βλέπουμε το χώρο ενός καταστήματος, δεν μπορούμε να προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε τίποτα από το χώρο αυτό. Η φαντασία μας όμως μπορεί να προσθέσει και να αφαιρέσει ό,τι θέλει. Μπορεί να προσθέσει περισσότερα προϊόντα ή να το φανταστεί άδειο ή με άλλα χρώματα κτλ. Οι αισθήσεις δεν μπορούν να αλλάξουν τίποτα από αυτό που πραγματικά φαίνεται. Αυτή η αναπλαστική ικανότητα της φαντασίας έχει και κάποια αξία, αλλά ενέχει πολύ κίνδυνο από ηθικής πλευράς.

Η φαντασία επίσης, κινείται και στο χώρο του ύπνου. Αν και ο άνθρωπος κοιμάται, η φαντασία εργάζεται. Ενώ οι αισθήσεις αδρανούν (κλείνουν τα μάτια, τ' αυτιά δεν ακούν, η μύτη δεν μυρίζει), η φαντασία λειτουργεί. Και ο νους εργάζεται, ενώ ο εγκέφαλος κοιμάται. Για να το καταλάβουμε μπορούμε να παρομοιάσουμε το νου με μια μελωδία και τον εγκέφαλο, ως απλό όργανο του νου που είναι, με μια κιθάρα. Άλλο πράγμα η μελωδία και άλλο η κιθάρα. Έτσι, ο νους εκφράζεται μέσω του εγκεφάλου, όπως η μελωδία ακούγεται με τη βοήθεια της κιθάρας. Στον ύπνο μας, λοιπόν, βλέπουμε όνειρα, τα οποία είναι μέρος κυρίως της φαντασίας. Ο  νους, όμως έχει κάποιον έλεγχο και κριτική στα όνειρά μας. Μπορούμε να αρνηθούμε ή να συμφωνήσουμε με κάτι κατά τη διάρκεια ενός ονείρου. Μπορώ αν κάποιο όνειρο με δυσαρεστεί να δώσω εντολή με το νου μου να ξυπνήσω.

Το στοιχείο αυτό της φαντασίας μπήκε στον άνθρωπο μετά τον διάλογο που είχε με τον διάβολο. Οι πρωτόπλαστοι ως εκείνη τη στιγμή είχαν ενεργές τις αισθήσεις τους και το νου. Έρχεται ο διάβολος και τους προτείνει την ισοθεΐα. Τους διεγείρει τη φαντασία προτρέποντάς τους να φάνε από τον καρπό. Δημιούργησε μια ψεύτικη εικόνα μέσα στη φαντασία τους, η οποία επίσης δημιουργείται για πρώτη φορά στους πρωτόπλαστους.

Η φαντασία λειτουργεί επίσης, και με τον εξής τρόπο. Όταν για κάποιο λόγο ο άνθρωπος δεν έχει χρόνο για κάτι, μαζεύει υλικό αρπακτικά και το υλικό αυτό το ξεδιπλώνει αργότερα σε κάποια ήσυχη ώρα, απολαμβάνοντάς το. Όπως ακριβώς απολαμβάνουν την τροφή τους τα μηρυκαστικά ζώα. Με την ησυχία του, ό,τι αποθήκευσε πρωτύτερα η φαντασία του, το ανακαλεί και με την προσθαφαιρετική ικανότητα, προσθέτει, αφαιρεί, αλλοιώνει, συμπληρώνει, δημιουργεί δηλαδή εικόνες. Εκεί δίπλα, λοιπόν, ο διάβολος χρησιμοποιεί τις εικόνες που είδε ο άνθρωπος και τις "εμπλουτίζει' και τις "παρουσιάζει" όπως θέλει για να παραπλανήσει. Καθώς ξετυλίγεται όμως, το υλικό της φαντασίας ξαναμπαίνουν οι αισθήσεις και τα ένστικτα σε ενέργεια. Μπορεί επομένως, ο άνθρωπος να δημιουργήσει καταστάσεις δυσάρεστες στο σώμα του και να φτάσει σε σημεία ξεπεσμού ως και αυτήν την αυτοκτονία ακόμη, αν υπάρχουν οι ανάλογες εικόνες και οι παρορμήσεις μέσα στη ζωή του. Μια παγιωμένη κατάσταση φαντασιοπληξίας θα μπορούσε μάλιστα να κάνει τον άνθρωπο να ζει με ψευδαισθήσεις. Πολλοί για παράδειγμα βιώνουν την ψευδαίσθηση ότι το κατοικίδιό τους είναι το παιδί τους και το εξομοιώνουν με άνθρωπο, βλασφημώντας έτσι το Θεό.

Έτσι θα λέγαμε ο διάβολος εκμεταλλεύεται τη φαντασία. Τα όνειρα που προβάλλονται, άλλα είναι δικά μας από την ύπαρξή μας και άλλα είναι δαιμονικά. Ο διάβολος πλάστηκε όπως όλοι οι άγγελοι. Νους απλός και ασχημάτιστος και αφάνταστος. Όταν σκέφτηκε την ισοθεΐα, την επεξεργάστηκε στη φαντασία του, δηλαδή σε εκείνον το χώρο που δημιουργήθηκε την ίδια στιγμή που το σκέφτηκε. Ο ίδιος δημιούργησε τη φαντασία, λοιπόν και κινείται μέσα σε αυτήν.

Ο Θεός είπε στο διάβολο: "σε όλη σου τη ζωή θα τρως χώμα" (γην φαγή πάσας τας ημέρας της ζωής σου/Γεν.3,14). Αυτό σημαίνει ότι μετά την πτώση του ανθρώπου ο διάβολος "απολαμβάνει" την κάθε αμαρτία μέσω του ανθρώπου, γιατί ο ίδιος δεν έχει σώμα, δεν έχει σάρκα. Τα πάθη είναι θα λέγαμε "η τροφή" του. Όταν λοιπόν ο Θεός του λέει "θα τρως χώμα" αυτό εννοεί, ότι θα κινείται μέσα στην ύλη, μέσα στα σχήματα της ύλης και μέσα στα πάθη. Είναι η καταδίκη του διαβόλου, που κάποτε υπήρξε άγγελος φωτός.

Η φαντασία όπως είδαμε έχει την ικανότητα να αλλοιώνει το υλικό της, να προσθέτει και να αφαιρεί. Συνεπώς έχει πάρα πολύ μεγάλη δύναμη η συγγένεια με την εικόνα. Και η ίδια η εικόνα περικλείει πολλή δύναμη. Ένα παράδειγμα δίνεται από τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη στις συμβουλές του για θέωση του ανθρώπου και για τη φύλαξη των πέντε αισθήσεων. Όταν κάποιος τρώει ένα λεμόνι κι εγώ τον βλέπω, το στόμα μου γεμίζει σάλια. Πώς έγινε αυτό; Είναι που σχηματίσθηκε εικόνα μέσα στην φαντασία μου ότι εγώ τρώω το λεμόνι. Αυτό αποδεικνύει πόση διεγερτική δύναμη έχει η εικόνα μέσα στη φαντασία. Όταν λοιπόν, εντυπώνονται στη φαντασία βρώμικες και βλαβερές εικόνες μπορούν να προκαλέσουν μεγάλη καταστροφή στον άνθρωπο, ιδιαίτερα όταν επιμένει με τη θέλησή του και την παράλογη επιθυμία του να αναζητά τέτοιες εικόνες. Η πνευματική ζημιά θα μπορούσε να καταστεί μόνιμη.

Εδώ ας αναφερθεί ότι σε ένα από τα Πρωτόκολλα των σοφών της Σιών είναι γραμμένο ότι επιθυμούν να φθείρουν την ανθρωπότητα με την πλησμονή των εικόνων. Αφού ο ανθρώπινος νους δημιουργεί  εικόνες με την ανάγνωση βιβλίων για παράδειγμα, αυτό είναι πολύ ωφέλιμο για τη ζωή του αν αυτά που διαβάζει τον κάνουν καλύτερο άνθρωπο. Απαράμιλλη ωφέλεια που αναγάγεται και στην αιώνια ζωή, έχει ο άνθρωπος με την ανάγνωση των θείων γραφών, του Ευαγγελίου. Όταν όμως, ο ανθρώπινος νους αποθηκεύει εικόνες, οι οποίες έρχονται έτοιμες από τους διάφορους σύγχρονους πομπούς (τηλεόραση, κινηματογράφος, διαδίκτυο) δεν φτιάχνει τίποτε μόνος του, δεν παράγει εικόνες, αλλά αναπαράγει αυτές που του δίνονται, με αποτέλεσμα να μπαίνει σε μια ιδιότυπη αδράνεια. Η πλησμονή επομένως, των εικόνων δημιουργεί οκνηρία στο νου και σταματά να σκέφτεται. Μπορούμε να κατανοήσουμε σε ποιό βαθμό αχρηστίας είναι δυνατό να φτάσει ο νους όταν οι εικόνες που του προσφέρονται είναι αλλοιωτικές του φρονήματος που ευεργετεί τον άνθρωπο.

Σε έναν πιστό κι ευσεβή άνθρωπο, ωστόσο, που έχει τη συναίσθηση τι πραγματικά τον συμφέρει, δεν επιτρέπεται να βλέπει αισχρές εικόνες. Κι αν ακόμη άθελά του δει ή σκεφθεί κάτι πονηρό, πρέπει να αναστείλει αυτό που πέρασε από το νου για να γλυτώσει. Η φαντασία του είναι εύχρηστη όταν αναλώνεται σε αγαθά πράγματα, όπως είναι η θεωρία των όντων, η παρατήρηση της δημιουργίας, η ενασχόληση με τον επίγειο βίο του Χριστού, πως έζησε, πως κήρυξε, τι μας υποσχέθηκε. Κι όλα αυτά να γίνονται με την απαραίτητη προϋπόθεση μιας καθαρής καρδιάς που δεν λογίζεται το πονηρόν, γιατί έτσι επιτάσσει η αλήθεια και η πραγματικότητα του Αγίου Τριαδικού Θεού, που μας δημιούργησε και γνωρίζει τις κατασκευαστικές μας προδιαγραφές.

Σημειώσεις:

1. Υπενθυμίζουμε ότι άλλη είναι η επιστημονική έννοια τής λέξης: "φαντασία" και άλλη η πνευματική, όπως χρησιμοποιείται από τους αγίους Πατέρες.

2. Η κατάργηση τής φαντασίας είναι αποτέλεσμα τής μετοχής στην Άκτιστη Χάρη από τους θεουμένους, γι' αυτό και ονομάζεται "θεραπεία". Ο Αδάμ μετείχε στη Χάρη τού Θεού πριν την πτώση, αλλά όταν έχασε αυτή τη Χάρη, η φαντασία έγινε μέρος τής πτωτικής του κατάστασης.