Αριθμοί στην Αγία Γραφή

Όταν συναντούμε αριθμητικές υποδείξεις στα ιερά βιβλία, πρέπει πρώτα να διαπιστώνουμε αν έχουν μεταγράφει σωστά. Επειδή οι αριθμοί ήταν γραμμένοι παλιά με γράμματα, το κείμενο εύκολα μπορούσε να αλλοιωθεί ή ν’ ακρωτηριαστεί. Έτσι στο Β΄ Βασιλέων 24,13 ορισμένοι διάβασαν Ζ (=7), ενώ το 1 Παρ. 21,12, που είναι παράλληλο κείμενο, έχει g (=3). Μετά την επιβεβαίωση του κειμένου, πρέπει ακόμα να αναρωτηθούμε αν, στη σκέψη του συγγραφέα, ο επίμαχος αριθμός είχε θεωρηθεί σύμφωνα με την πραγματική αριθμητική του αξία, ή ως κατά προσέγγισιν αριθμός, ή ακόμα με τη συμβολική του σημασία. Πράγματι, είναι βέβαιο ότι οι αρχαίοι σημιτικοί πολιτισμοί πολύ λίγο ενδιαφέρονταν για την μαθηματική ακρίβεια, έτσι όπως την εννοεί ο δικός μας πολιτισμός. Αντίθετα, πολλαπλασίαζαν τις συμβολικές και συμβατικές χρήσεις των αριθμών.

I. Προσεγγίσεις και συμβατικές σημασίες

1. Από τους «στρογγυλούς» ή τους «παραπλήσιους» αριθμούς στη Βίβλο, περνά εύκολα κανείς στις συμβατικές χρήσεις που θα ήταν λάθος να ληφθούν κατά γράμμα.

Το 2 μπορεί να σημαίνει «μερικά» (Αρ. 9,22), και το διπλάσιο, υπεραφθονία (Ιερεμίας 16,18· Ησ. 40,2· 61,7· Ζαχαρίας 9,12· Αποκ. 18,6).

Το 3 είναι παραπλήσιο του αριθμού π (Γ΄ Βασιλέων 7,23). Εξάλλου, η τριπλή επανάληψη μιας χειρονομίας (Γ΄ Βασιλέων 17,21) ή ενός λόγου (Ιερεμίας 7,4) εκφράζει την έμφαση, την επιμονή, το «υπερθετικόν τού υπερθετικού» (Ησ. 6,3).

Το 4 δείχνει το σύνολο του γεωγραφικού ορίζοντα (μπροστά, πίσω, δεξιά, αριστερά): οι τέσσερις άνεμοι (Ιεζ. 37,9 Ησ. 11,12), οι τέσσερις ποταμοί του Παραδείσου (Γένεση 2,10).

Το 5 έχει μνημοτεχνική αξία (τα δάχτυλα του χεριού), που βρίσκεται ενδεχομένως στη βάση ορισμένων οδηγιών του τελετουργικού (Αρ. 7,17. 23. 29), έχει όμως σαφώς μια κατά προσέγγιση σημασία στο Γένεση 43,34 (η μερίδα του Βενιαμίν είναι «πεντάκις μεγαλυτέρα»), στο Λουκάς 12,6 («πέντε στρουθιά πωλείται ασσαρίων δύο», ενώ το Ματθαίος 10,29 έχει «ουχί δύο στρουθία ασσαρίου πωλείται»), στο Α΄ Κορινθίους 14,19 («πέντε λόγους δια του νοός μου λαλήσαι… ή μυρίους λόγους εν γλώσση»).

Το 7 υπονοεί ένα αρκετά σημαντικό αριθμό: «πας ο αποκτείνας Κάϊν επτά εκδικούμενα παραλύσει» (Γένεση 4,15), ο δίκαιος πέφτει επτά φορές την ημέρα (Πρμ. 24,16), ο Πέτρος θέλει να συγχωρεί επτά φορές (Ματθαίος 18,21) και ο Ιησούς διώχνει επτά δαιμόνια από τη Μαγδαληνή (Μάρκος 16,9). Αλλά ο αριθμός αυτός έχει ένα υπερθετικό: «εκ Λάμεχ εκδεδίκηται εβδομηκοντάκις επτά» (Γένεση 4,24) και ο Πέτρος θα πρέπει να συγχωρήσει εβδομήντα επτά φορές ή εβδομήντα φορές επτά (Ματθαίος 18,22).

Το 10 έχει μνημοτεχνική αξία (τα δέκα δάχτυλα), γι' αυτό και χρησιμοποιείται στις δέκα εντολές (Έξοδ. 4,28· Δευτερονόμιο 4,13) ή στις δέκα πληγές της Αιγύπτου (Έξοδ. 7,14—12,29). Από αυτό απορρέει η έννοια μιας αρκετά μεγάλης ποσότητας: ο Λάβαν άλλαξε δέκα φορές την αμοιβή του Ιακώβ (Γένεση 31,7) και ο Ιώβ κακολογήθηκε δέκα φορές από τους φίλους του (Ιώβ 19,3. Εβρ).

Το 12 είναι ο αριθμός των σεληνιακών μηνών του έτους και υπονοεί έτσι έναν πλήρη ετήσιο κύκλο: οι δώδεκα «καθεσταμένοι» του Σολομώντα εξασφαλίζουν με τη σειρά τον εφοδιασμό του παλατιού για ένα μήνα (Γ΄ Βασιλέων 4,7—5,5). Διατυπώθηκε η υπόθεση ότι ο αριθμός των δώδεκα φυλών του Ισραήλ είχε σχέση με τη λατρευτική θητεία στο κοινό ιερό, κατά τη διάρκεια των δώδεκα μηνών του έτους.

Το 40 σημαίνει συμβατικά τα έτη μιας γενεάς: σαράντα χρόνια παραμονής στην έρημο (Αρ. 14,34), σαράντα χρόνια ηρεμίας στον Ισραήλ, ύστερα από κάθε απελευθέρωση που πραγματοποιούσαν οι Κριτές (Κρ. 3,11. 30· 5,31 κλπ), σαράντα χρόνια βασιλείας του Δαβίδ (Β΄ Βασιλέων 5,4)… από εκεί προέρχεται η έννοια μιας αρκετά μεγάλης περιόδου, που η ακριβής διάρκειά της δεν είναι γνωστή: σαράντα μέρες και σαράντα νύχτες κατακλυσμού (Γένεση 7,4), η παραμονή του Μωυσή πάνω στο Σινά (Έξοδ. 24,18). Αλλά οι σαράντα μέρες του ταξιδιού του Ηλία (Γ΄ Βασιλέων 19,8) και της νηστείας του Χριστού (Μάρκος 1,13 πρλ.) επαναλαμβάνουν συμβολικά τα σαράντα χρόνια του Ισραήλ στην έρημο.

Παρόμοιες χρήσεις πρέπει να σημειωθούν για το 60 και το 80 (Άσμ. 6,8), για το 100 (Λευ. 26,8· Εκ. 6,3· το εκατονταπλάσιο στο Ματθαίος 19,29), ενώ οι εβδομήντα Πρεσβύτεροι του Αρ. 11,16. 24, αναφέρονται στη συμβατική χρήση του επτά (βλέπε Λουκάς 10,1). Έτσι και ορισμένες χρήσεις του αριθμού εβδομήντα (δέκα φορές επτά) έχουν σχέση με το συμβολισμό της εβδομάδας και του σαββάτου (Ιερεμίας 25,11· 2 Παρ. 36,21· Δαν. 9,2).

Ο αριθμός 1000 δηλώνει μια σημαντική ποσότητα: ο Θεός ελεεί χίλιες γενεές (Έξοδ. 20,6· Ιερ. 39,18), γι' αυτόν χίλια χρόνια είναι σαν μια μέρα (Ψαλμοί 89,4) και μια μέρα κοντά του αξίζει περισσότερο από χίλιες αλλού (Ψαλμοί 83,11). Αλλά με τον ίδιο αριθμό προσδιορίζονται και οι εσωτερικές διαιρέσεις των φυλών, και η «χιλιάς» υποδιαιρείται κι αυτή συμβατικά σε εκατοντάδες, πεντηκοντάδες και δεκάδες (Έξοδ. 18,21).

Πιο πέρα, η μυριάδα (10.000) δηλώνει μια μυθική ποσότητα (Λευ. 26,8). Οπωσδήποτε, αυτοί οι μεγάλοι αριθμοί έχουν μια σημασία υπερβολής, αισθητή σε διάφορα εδάφια όπως το Γένεση 24,60 ή το Α΄ Βασιλέων 18,7).

2. Ένας πρωτότυπος τρόπος για να τονισθεί η έμφαση είναι να υπερτιμηθεί ένας αριθμός, εκφέροντας αμέσως μετά απ' αυτόν το μεγαλύτερο του αριθμό: «Άπαξ ελάλησεν ο Θεός, δύο ταύτα ήκουσα» (Ψαλμοί 61,12). Έτσι βρίσκουμε: 1+2 (Ιερεμίας 3,14· Ιώβ 40,5), 2+3 (Ωσηέ 6,2· Ιώβ 33,29· Σειρ. 23,16), 3+4 (Αμώς 1—2· Παροιμ. 30,15-33 εβρ. Σειρ. 26,5· βλέπε το τρις και τετράκις ευτυχείς του Βιργιλίου), 4+5 (Ησ. 17,6), 5+6 (Δ΄ Βασιλέων 13,19), 6+7 (Παροιμ. 6,16· Ιώβ 5,19), 7+8 (Μιχ. 5,4· Εκ. 11,2), 9+10 (Σειρ. 25, 7). Όπως φαίνεται, αυτό τον τρόπο τον συνηθίζουν οι σοφοί, πιο συχνά με τη μορφή του αριθμητικού masal, εκθέσεως με εικόνες που συστηματικά καταφεύγει σ’ αυτό τον εκφραστικό τρόπο.

ΙΙ. Συμβολικές σημασίες

Η αρχαία Ανατολή έδωσε μεγάλη σημασία στο συμβολισμό των αριθμών. Στη Μεσοποταμία, όπου τα μαθηματικά ήταν σχετικά αναπτυγμένα, αποδίδαν ορισμένους ιερούς αριθμούς στους θεούς. Σύμφωνα με τις πυθαγόρειες θεωρίες, το 1 και το 2 ήταν αρσενικά, το 3 και το 4 θηλυκά, το 7 ήταν παρθενικό, κλπ. Αυτές οι αντιλήψεις συναντώνται μερικές φορές στα Ιουδαϊκά κείμενα και στους Πατέρες, είναι όμως άγνωστες στη Βίβλο, όπου κανένα ψηφίο δεν είναι ιερό αφ’ εαυτού. Αντίθετα, ξεκινώντας από ορισμένες συμβατικές χρήσεις ή από έμμεση επιρροή των γειτονικών πολιτισμών, συναντά κανείς πάρα πολλές συμβολικές χρήσεις ή ακόμα και «γημετρίες».

1. Συμβολικές χρήσεις. — Το 4, ψηφίο της κοσμικής ολότητας (που βρίσκεται επίσης πίσω από τους «τέσσαρας ζώντας» στον Ιεζ. 1,5…· Αποκ. 4,6) έρχεται να δηλώσει καθετί που έχει χαρακτήρα πληρότητας: τέσσερις μάστιγες στον Ιεζ. 14,21, τέσσερις μακαρισμοί στο Λουκάς 6,20 και εξής (και οχτώ στο Ματθαίος 5,110).

Το 7 δηλώνει κατά παράδοση μια πλήρη σειρά: επτά ραντίσματα με το αίμα (Λευ. 4,6. 17· 8,11· 14,7· Αρ. 19,4· Α΄ Βασιλέων 5,10), θυσία επτά ζώων (Αρ. 28,11· Ιεζ. 45,23· Ιώβ 42,8· 2 Παρ. 29,21). Το 7 συνδυάζεται συνήθως με τα όσια και τα Ιερά: οι επτά άγγελοι του Τωβίτ 12,15, τα επτά μάτια πάνω στην πέτρα στο Ζαχαρίας 3,9. Κυρίως, είναι το ψηφίο των ημερών της εβδομάδας και χαρακτηρίζει το σάββατο, ημέρα κατ’ εξοχήν ιερή (Γένεση 2,2). Από εδώ προέρχονται και οι αποκαλυπτικοί υπολογισμοί του Δανιήλ 9,2.24, όπου οι εβδομήντα ετήσιες εβδομάδες (δέκα ιωβηλαία των επτά επί επτά χρόνων) καταλήγουν στην ημέρα της σωτηρίας, ανεξάρτητα από κάθε πραγματική χρονολογία. Το 7, αριθμός της τελειότητας που αναλύεται σε 3+4, εμφανίζεται γι' αυτό στα προφητικά δράματα (Ησαΐας 30,26· Ζαχαρίας 4,2) και κυρίως στις αποκαλύψεις (Απ. 1,12. 16· 3,1· 4,5· 5,1. 6· 8,2· 10,3· 15,1· 17,9), αναφέρεται όμως και το μισό του, το 3 1/2 (Δαν. 7,25· 8,14· 9,27· 12,8. 11 και εξής· απ' 11,2 και εξής 9 και εξής· 12,6. 14· 13,5). Αντίθετα, το 6 (7-1) είναι ο τύπος της ελλειπούς τελειότητας (Απ. 13, 18: 666).

Το 12 ως σημείο των δώδεκα φυλών, είναι επίσης ένας τέλειος αριθμός, που εφαρμόζεται συμβολικά στο λαό του Θεού. Από εδώ προέρχεται και η σημαντική χρήση του για τους δώδεκα Αποστόλους του Ιησού, που θα κυβερνήσουν τις δώδεκα φυλές του νέου Ισραήλ (Ματθαίος 19,28 πρλ.). Γι' αυτό, η νέα Ιερουσαλήμ της Αποκαλύψεως έχει δώδεκα πύλες που πάνω τους έχουν χαραχτεί τα ονόματα των δώδεκα φυλών (Απ. 21,12), και δώδεκα θρόνους που φέρουν τα ονόματα των δώδεκα Αποστόλων (21,14). Κατά τον ίδιο υπολογισμό, ο λαός που σώζεται ανέρχεται σε 144.000, δώδεκα χιλιάδες για κάθε φυλή του Ισραήλ (7,48). Αλλά τα δώδεκα άστρα που στεφανώνουν τη Γυναίκα (άλλο σύμβολο της νέας ανθρωπότητας) ίσως υπονοούν τα δώδεκα ζωδιακά σύμβολα (12,1).

2. Γημετρίες. — Γημετρία (παραφθορά του όρου γεωμετρία) λέγεται η προσφιλής στους αρχαίους θεωρία, σύμφωνα με την οποία ένας δεδομένος αριθμός δηλώνει ένα πρόσωπο ή ένα πράγμα, γιατί η αριθμητική αξία των γραμμάτων που αποτελούν το όνομά του αντιστοιχεί στον αριθμό αυτό. Στη Βίβλο υπάρχουν μερικά τέτοια συγκεκριμένα παραδείγματα.

Οι 318 συνοδοί του Αβραάμ (Γένεση 14,14) πιθανόν να αντιστοιχούν στο ψηφίο του ονόματος του Ελιέζερ, του επόπτη του Αβραάμ: ’+L+Y+‘+Z+R= 1+30+10+70+7+200=318.

Υπήρξε επίσης η σκέψη να θεωρηθούν οι 3 επί 14 γενεές που συνθέτουν τη γενεαλογία του Ιησού (Ματθαίος 1) σαν μια γημετρία του ονόματος του Δαβίδ (DWD=4+6+4=14), που επιπροστίθεται στη συμβολική χρήση του ψηφίου 7 (14=7Χ2): έτσι, ο Ιησούς θα μπορούσε να θεωρηθεί ως «τριπλούς Δαβίδ» (ιδιαίτερα δαβιδικός και μεσσίας).

Βέβαιη είναι η περίπτωση του αριθμού του Θηρίου (666) στο Αποκ. 13,18, ακόμα κι αν η βάση του υπολογισμού είναι συζητήσιμη. Ο άγιος Ειρηναίος είχε υπόψη του το όνομα Λατείνος (30+1+300+5+10+50+70+200) που δηλώνει τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Σήμερα πιστεύεται γενικά ότι πρόκειται για τον Καίσαρα Νέρωνα, από το εβραϊκό του όνομα NRWN QSR (50+200+6+50+100+ 60+200). Οπωσδήποτε ο συμβολισμός του 6 επιπροστίθεται σ' αυτή την κρυπτογραφική υπόδειξη.

ΙΙΙ. Επίλογος

Μερικοί βιβλικοί αριθμοί πρέπει να εξηγηθούν και με τους δύο τρόπους, της συμβολικής σημασίας και των γημετριών. Πολύ συχνά όμως, έχει χαθεί για μας το κλειδί της ερμηνείας και είναι πολύ δύσκολο να ξαναβρεθεί. Έτσι, οι μυθικές ηλικίες των προκατακλυσμιαίων πατριαρχών (ελάχιστες εξάλλου σε σύγκριση με εκείνες που βρίσκουμε στους θρύλους της Μεσοποταμίας) έχουν πιθανόν κάποια σημασία. Αυτή όμως δε φαίνεται παρά για τον Ενώχ, το μόνο δίκαιο της κατηγορίας αυτής, που έζησε 365 έτη, τέλειο αριθμό ενός ηλιακού έτους. Το ίδιο συμβαίνει ίσως με τις ηλικίες των προγόνων του Ισραήλ, το σύνολο των απογραμμένων στο Αρ. 1,46, τα 38 έτη του Ιωάννης 5,5, τα 153 μεγάλα ψάρια του Ιωάννης 21,11 (ίσως το τριγωνικό ψηφίο του 17:1+2+3… +17=153), κλπ.

Όπως και να έχει το πράγμα, παραμένει βέβαιο ότι οι αριθμοί που αναφέρουν τα ιερά βιβλία δεν πρέπει να λαμβάνονται πάντα κατά γράμμα. Για να καταλάβουμε τη σημασία τους, θα πρέπει να έχουμε πάντα υπόψη την πρόθεση των συγγραφέων: θέλουν να μας δώσουν ακριβείς αριθμούς ή παραπλήσιους που μια ενδεχόμενη αύξησή τους έχει την έννοια της υπερβολής, ή σύμβολα που ξεπερνούν την καθαρή αριθμητική; Στα Ιστορικά βιβλία, είναι συχνά υπερβολικοί οι αριθμοί των αντιμαχομένων ή τών αιχμαλώτων (βλέπε Έξ. 12, 37). Αυτό όμως οφείλεται στη συμβατικότητα του είδους, και η αριθμητική παράθεση του ιερού συγγραφέα πρέπει να εννοηθεί σύμφωνα μ’ αυτήν, πέρα από κάθε αριθμητικό περιεχόμενο λίγο ή πολύ συμβατικό. Κατά τον ίδιο τρόπο, αν πρόκειται για συμβολισμό, οι συγγραφείς στρέφονται ουσιαστικά στη δύναμη των συμβόλων και όχι στους αριθμούς.

Θα πρέπει λοιπόν, σε κάθε ιδιαίτερη περίπτωση, να δούμε περί τίνος πρόκειται, για να αποφύγουμε, είτε την τάση προς μια άμετρη συμβολική ερμηνεία, είτε την αδιάλλακτη εκδοχή προτάσεων που πρέπει να κατανοηθούν με περισσότερη ευκαμψία, είτε την αφαίρεση κάθε σημασίας από τις υποδείξεις που δίνονται από το κείμενο. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι, παράλληλα με την αριθμητική τους αξία, τα ψηφία αντιπροσωπεύουν συχνά έννοιες τελείως διαφορετικού χαρακτήρα, που, πολλές φορές διαφεύγουν από τους σύγχρονους αναγνώστες.