Τον Απρίλιο του 2018 σε μια πεντηκοστιανή ομάδα, έγινε απόπειρα ερμηνευτικής προσέγγισης ⁽¹⁾ στο γνωστό περιστατικό της συνάντησης του Χριστού με τον Νικόδημο. Το περιστατικό αυτό περιγράφεται από τον ευαγγελιστή Ιωάννη στο ομώνυμο Ευαγγέλιο, κεφάλαιο 3ο και στίχοι 1-21. Ο υπεύθυνος και ομιλητής της ομάδας αυτής, μίλησε για την αναγέννηση φέρνοντας διάφορα παραδείγματα και εικόνες. Η παρούσα κριτική θα εστιάσει κυρίως στο 5ο στίχο και στην προσπάθεια του ομιλητή να καταθέσει «λόγω αληθείας». Ας δούμε όμως πρώτα ποιο είναι το χωρίο αυτό:

«Απεκρίθη Ιησούς· [στον Νικόδημο] αμήν αμήν λέγω σοι, εάν μη τις γεννηθή εξ ύδατος και Πνεύματος, ου δύναται εισελθείν εις την βασιλείαν τού Θεού»

Η ερμηνευτική προσέγγιση του ομιλητή στο συγκεκριμένο χωρίο διαρκεί κάτι παραπάνω από δυο λεπτά. Ξεκινά χρονικά στο 15:31 και τελειώνει στο 17:45. Εκεί επισημαίνεται πως υπάρχουν πάρα πολλές ερμηνείες -ο ίδιος μάλιστα αναφέρει πως είδε επτά-, αλλά η παραδοσιακή κατανόηση του χωρίου είναι πως το «ύδωρ» αναφέρεται-ταυτίζεται με το λόγο του Θεού. Ο λόγος αυτός είναι νερό, είναι ποτάμια ζωντανά, είναι δύναμη, είναι καθαρτικό νερό, είναι νερό που αναβλύζει. Μπαίνει στον άνθρωπο διαμέσου της ακοής και το Άγιο Πνεύμα είναι Εκείνο που ενεργοποιεί τον λόγο με αποτέλεσμα ένα θείο σπέρμα. Στη συνέχεια ακολουθεί το παράδειγμα της γέννησης του Χριστού που περιλαμβάνει, σύμφωνα με τον ομιλητή, και τα δυο. Αφενός σημειώνεται η μήτρα της Μαρίας ως χώρος φυσικός και αφετέρου ένα θείο σπέρμα από τον ουρανό. Ομοίως λοιπόν και σε μας πρέπει να γίνει μια δεύτερη γέννηση από θείο σπέρμα, όπως το παράδειγμα της γέννησης, σύμφωνα με τον ομιλητή.

Αρχικά θα πρέπει να τονιστεί πως ο ομιλητής δεν ξεκαθαρίζει τι εννοεί με τον όρο «παραδοσιακή κατανόηση του χωρίου». Διότι, ενώ είναι φειδωλός στις διάφορες ερμηνείες που υπάρχουν, μιλώντας κάπως γενικά και αόριστα, προτάσσει με έμμεσο τρόπο μια «παραδοσιακή κατανόηση του χωρίου» ως αυθεντία, δίχως όμως να κατονομάζει τον τρόπο και την πηγή της προέλευσης. Ως «παράδοση» θα πρέπει εμείς να εννοήσουμε το χώρο της ιστορικής Εκκλησίας, τους ρωμαιοκαθολικούς, το κατακερματισμένο χώρο του προτεσταντισμού, ή το χώρο το δικό του, προϊόν διάσπασης made in USA; Ουδείς γνωρίζει...

Στη συνέχεια βλέπουμε να ταυτίζει το ύδωρ με τον λόγο του Θεού κινούμενος αλληγορικά. Η πρώτη και εύλογη σκέψη που έρχεται στο μυαλό είναι πως, αν ο άνθρωπος ως ψυχοσωματική ενότητα, δύναται να αναγεννηθεί ΜΟΝΟ διαμέσου του λόγου και του Πνεύματος, τότε γιατί θα πρέπει να Βαπτιστεί; Σαφής υπαινιγμός στην υποβάθμιση του Βαπτίσματος και στη πλήρη απαλοιφή του, αν δούμε μέρος του χωρίου αλληγορικά. Και αν θέλουμε να κινηθούμε ολοκληρωτικά στα πλαίσια και στη μέθοδο της αλληγορίας, γιατί να μην δούμε και τη λέξη «Πνεύμα» αλληγορικά; Γιατί ισχύει στο πρώτο σκέλος του χωρίου και όχι στο δεύτερο;

Στην Ιωάννεια γραμματεία αντλούμε κι άλλα στοιχεία για την έννοια του ύδατος. Ο ομιλητής κάνει σαφή υπαινιγμό χωρίς να τα αναφέρει - άραγε γιατί ;-, λέγοντας για ζωντανά ποτάμια και νερά που αναβλύζουν. Ο νους μας έρχεται κατευθείαν στο περιστατικό με τη Σαμαρείτισσα αλλά και στο 7ο κεφάλαιο, όπου ο Χριστός μιλούσε την τελευταία ημέρα της εορτής μπροστά στο πλήθος. Στη Σαμαρείτισσα μιλάει για «ύδωρ ζων» (4.10) αλλά και για «πηγή ύδατος αλλομένου εις ζωήν αιώνιον» (4.14). Στο ζωντανό νερό όμως υφίσταται μια αποκαλυπτική δισημία. Το πηγαίο ύδωρ που βγαίνει από την πηγή, γίνεται η εικόνα της ζωής και της Παρουσίας του Αγίου Πνεύματος⁽²⁾. Η σημασία του εσωτερικού ύδατος αναπτύσσεται από τον Ευαγγελιστή στο 7ο κεφάλαιο και στίχο 38-39, όπου οι πιστοί θα γίνουν ποτάμια ζωντανού νερού, επεξηγώντας ο ίδιος ο Ιωάννης πως αυτό το νερό είναι οι δυνάμεις του Πνεύματος. Και η δωρεά αυτή «πότε μεν πυρ πότε δε ύδωρ καλεί, δεικνύσα ότι ουκ ουσίας ταύτα παραστατικά τα ονόματα αλλά ενεργείας» ⁽³⁾. Για να είναι όμως συνεπής κανείς με αυτά που λέει και ερμηνεύει, θα έπρεπε κανονικά εδώ το νερό να ταυτιστεί με το λόγο του Θεού, σύμφωνα με τις πεποιθήσεις του ομιλητή. Και μάλιστα ο Ιωάννης οφείλεται να επισημανθεί ότι πλανάται ερμηνεύοντας λανθασμένα την έννοια του ύδατος. Αν όμως ο Ιωάννης ορθώς αναπτύσσει την έννοια του ύδατος, θα έπρεπε τότε και στο περιστατικό με τον Νικόδημο να αντικαταστήσουμε τη λέξη «ύδωρ» με τη λέξη «Πνεύμα». Και έτσι ο πιστός συνεπάγεται πως αναγεννιέται από Πνεύμα και Πνεύμα!!!

Στο σημείο αυτό είναι καλό να δούμε πως ερμηνεύεται τελικά το περιστατικό του Νικόδημου από καθηγητές πανεπιστημίου, θεολόγους αλλά και μέσα από τη Πατερική γραμματεία που, εκφράζει την ιστορική κοινότητα, την Εκκλησία.

Ο αείμνηστος καθηγητής Νικόλαος Μ. Δαμαλάς θα γράψει τα εξής: «ο δε στίχος ούτος μετ'επεξηγήσεως επανάληψις του 3 στίχου τιθεμένου του μεν εξ ύδατος και πνεύματος αντί του άνωθεν, του δε εισελθείν του ιδείν. Δηλοί δε το μεν γεννηθήναι εξ ύδατος και πνεύματος την εν τω μυστηρίω του αγίου Βαπτίσματος πνευματικήν γέννησιν, και δια τούτο αναφέρεται το ορατόν σημείον, το ύδωρ, το οργανικόν της αναγεννήσεως αίτιον μετά της παραγωγικής και ποιητικής αιτίας, του Αγίου Πνεύματος, ως αναποσπάστως ηνωμένης εν τω μυστηρίω τούτο της χάριτος αυτού τω ορατώ και αισθητώ σημείω του ύδατος. Έστι τοινύν η γέννησις αύτη νέα εν Θεώ δημιουργία όντος καθαρού από παντός ρύπου της αμαρτίας και πλήρους της θείας Χάριτος [...] Αι δυο δ' αύται λέξεις ομού μόνον εις το χριστιανικόν μυστήριον του βαπτίσματος δύνανται αναφέρεσθαι, ουχί δ' εις το εν ύδατι μόνω ( 1.27) του Προδρόμου [...] Ουκ εστί δε το ύδωρ τούτο σύμβολον απλούν του καθαρισμού, αλλά στοιχείον και παράγων αυτού, εν ώ το Πνεύμα εργάζεται τον καθαρισμόν τούτον» ⁽⁴⁾. 

Ο Χρήστος Γιανναράς για την αναγέννηση θα γράψει τα εξής: «Η αναγέννηση του ανθρώπου προϋποθέτει τον βαπτισματικό θάνατο της ατομικότητας και την είσοδο σε μια καινούρια ζωή, σε έναν τρόπο υπάρξεως που πραγματώνει τη ζωή ως αγαπητική κοινωνία και σχέση. Με το Βάπτισμα ολόκληρη η ζωή του ανθρώπου γίνεται ένα εκκλησιαστικό γεγονός, γεγονός κοινωνίας και σχέσης» ⁽⁵⁾.

Ο Παναγιώτης Ι. Σκάλτσης θα επισημάνει: «Επειδή ο άνθρωπος είναι διπλός, από ψυχή και σώμα, διπλή είναι και η κάθαρση, από νερό και Πνεύμα, τονίζουν οι Πατέρες. Το Πνεύμα ανακαινίζει μέσα μας το καθ' ομοίωσιν, το δε νερό με τη χάρη του Πνεύματος καθαρίζει το σώμα της αμαρτίας και μας απαλλάσσει από τη φθορά. Το «εκ Πνεύματος» δεν αναφέρεται στην υπόσταση του Αγίου Πνεύματος ούτε και στην ουσία του, αλλά στη θεουργό Χάρη Του και δύναμη του [...] Έτσι η γέννηση του ανθρώπου «έρχεται άνωθεν» και η χάρη του Αγίου Πνεύματος ενοικεί στην ψυχή του Βαπτιζομένου ⁽⁶⁾.

Ο Δημήτρης Μαυρόπουλος θα γράψει εξίσου: «Η θεολογία της Εκκλησίας κατανόησε τη φράση του Ιησού εάν μη τις γεννηθή εξ ύδατος και Πνεύματος, ου δύναται εισελθείν εις την βασιλείαν τού Θεού, ως αναφερόμενη στο βάπτισμα εκάστου χριστιανού, με το οποίο έκαστος εισέρχεται στη Βασιλεία του Θεού [...] Το βάπτισμα η Εκκλησία απ' αρχής το βλέπει ως γέννηση [...] Το νερό συμβολίζει δυο πράγματα, είναι δίσημος ο συμβολισμός του. Συμβολίζει το χάος, την άβυσσο, τον θάνατο, αλλά συμβολίζει και τη γονιμοποίηση, τη ζωή επίσης-το νερό γονιμοποιεί τη γη. Αυτό το νερό στο βάπτισμα έχει αυτή τη δισημία. Είναι Άδης και Παράδεισος. Θάβεσαι, κατέρχεσαι στον Άδη όπως ο Χριστός (ή αγνοείτε ότι όσοι εβαπτίσθημεν εις Χριστόν Ιησούν, εις τον θάνατον αυτού εβαπτίσθημεν;-Ρωμ.6.3), αλλά ο βυθισμός αυτός προετοιμάζει τη νέα ζωή, μία ανάσταση εκ του θανάτου (όσοι γαρ εις Χριστόν εβαπτίσθητε, Χριστόν ενεδύσασθε -Γαλ. 3.27). Στο νερό του βαπτίσματος συντελείται αλλαγή της φυσικής προοπτικής- από προοπτική θανάτου αλλάζει σε προοπτική ζωής [...] Και αυτή η σχέση κτιστού και ακτίστου συμβαίνει λόγω της παρουσίας του Αγίου Πνεύματος, όπως υπογραμμίζει ο Χριστός. Το Πνεύμα είναι αυτό που ενεργεί την παρουσία των θείων ακτίστων ενεργειών» ⁽⁷⁾. 

Για τη παραδοσιακή κατανόηση του χωρίου θα επιστρατεύσουμε λόγους από τη πατερική γραμματεία. Το υλικό για κάθε ερευνητή και εραστή της αλήθειας είναι άφθονο. Ωστόσο για τη λειτουργικότητα του κειμένου θα γίνουν λίγες αναφορές για τους ευνόητους λόγους. 

Ο Κύριλλος Ιεροσολύμων στις κατηχήσεις των Φωτιζομένων γράφει τα εξής: «Επειδή λοιπόν ο άνθρωπος είναι διπλός, αποτελούμενος από ψυχή και σώμα, και το καθάρσιο πρέπει να είναι διπλό. Το ασώματο για το ασώματο, και το σωματικό για το σώμα. Και το νερό βέβαια καθαρίζει το σώμα, ενώ το Πνεύμα σφραγίζει την ψυχή [...] Επειδή λοιπόν πρόκειται να καταδυθείς στο νερό, να μη δεις μόνο το απλό νερό, αλλά να δεχθείς και τη σωτήρια ενέργεια του Αγίου Πνεύματος, διότι χωρίς και τα δυο αυτά δεν είναι δυνατό να γίνεις τέλειος. Και δεν είμαι εγώ αυτός που το λέει αυτό, αλλά ο Κύριος Ιησούς Χριστός, ο οποίος έχει την εξουσία του βαπτίσματος, λέει· «εάν κάποιος δεν γεννηθεί από τον ουρανό», και προσθέτει, «με νερό και Άγιο Πνεύμα, δεν μπορεί να μπει στη Βασιλεία του Θεού» ⁽⁸⁾. 

Ο Ι. Χρυσόστομος ερμηνεύει: «Η κατασκευή της φύσεως μας υφαίνεται πλέον άνωθεν με το Άγιον Πνεύμα και το ύδωρ. Και το ύδωρ έχει παραλειφθεί, δια να γίνει τοκετός δια το γεννώμενον. Διότι εκείνο που είναι η μήτρα δια το έμβρυον, είναι το ύδωρ για τον πιστόν. Διότι με το ύδωρ διαπλάσσεται και μορφοποιείται. Πρώτα ελέγετο: «Ας παραγάγουν τα ύδατα ερπετά με ζώσας ψυχάς», από τότε όμως που ο Κύριος εισήλθεν εις τα ύδατα του Ιορδάνου, το ύδωρ δεν παράγει πλέον ερπετά με ζώσας ψυχάς, αλλά ψυχάς λογικάς μέσα εις τας οποία κατοικεί το Άγιον Πνεύμα» ⁽⁹⁾.

Ο Μ. Βασίλειος θα γράψει: «Το νερό λοιπόν υποτυπώνει το θάνατο, με το να δέχεται μέσα του το σώμα σαν να το θάβει, το δε Πνεύμα εισάγει μέσα μας τη ζωοποιό δύναμη Του και αναγεννάει τις ψυχές μας, που είχαν νεκρωθεί πνευματικά, και τις επαναφέρει στην αρχική τους κατάσταση. Αυτή είναι η άνωθεν γέννηση, από νερό και Πνεύμα. Η μεν νέκρωση πραγματοποιείται μέσα στο νερό, η δε νέα ζωή ενεργείται μέσα μας διά του Αγίου Πνεύματος [...] Ώστε, αν υπάρχει κάποια χάρη στο νερό, δεν προέρχεται από τη φύση και τη σύσταση του νερού, αλλά από την παρουσία του Αγίου Πνεύματος» ⁽¹⁰⁾. 

Ο Νικόλας Καβάσιλας στο έργο του περί της εν Χριστώ Ζωής αναφέρει: «Το ονομάζουμε γέννηση και αναγέννηση, ανάπλαση, και σφραγίδα, επίσης δε βάπτισμα και ένδυμα, χρίσμα και χάρισμα, φώτισμα και λουτρό· όλα αυτά τούτο το πράγμα μόνο σημαίνουν, ότι αρχή της υπάρξεως αυτών που είναι και ζουν κατά Θεόν είναι η τελετή αυτή. Η γέννηση λοιπόν φαίνεται να σημαίνει μόνο τούτον, και η αναγέννηση και η ανάπλαση σημαίνουν μόνο εκείνο, ότι οι τώρα γεννώμενοι και διαπλασσόμενοι εγεννήθηκαν και άλλοτε και επειδή έχασαν τη μορφή τους, τώρα επανέρχονται πάλι στο πρώτο είδος με δευτέρα γέννηση. Συμβαίνει, όπως στην ύλη ενός ανδριάντος που έχασε το είδος του, στον οποίο ο τεχνίτης αποδίδοντας το είδος αναγεννά και αναπλάθει την εικόνα. Άλλωστε και το βαπτίσματος το έργο, ό, τι και να είναι, είναι είδος και μορφή· διότι εγγράφει κάποια εικόνα και ενθέτει κάποια μορφή στις ψυχές, καθιστώντας μας συμμόρφους του θανάτου και της αναστάσεως του Σωτήρος· γι' αυτό το βάπτισμα ονομάζεται και σφραγίδα που αποτυπώνει τη βασιλική εικόνα και το μακάριο είδος». ⁽¹¹⁾

Ο Κύριλλος Αλεξανδρείας γράφει: «Όμοια προσερχόμαστε και στη χάρη που δίνει το Άγιο Πνεύμα δια του Βαπτίσματος, που μας αγιάζει, λέγοντας ότι η δύναμη του νερού είναι η απόθεση των αμαρτιών, η πνευματική αναγέννηση, για να γίνομε σύμμορφοι με τον ίδιο τον Χριστό. Και εκτός από αυτά, δίνει παρρησία για την είσοδο στη Βασιλεία των ουρανών. Γιατί λέγει «αν δεν γεννηθεί κανείς με νερό και πνεύμα, δεν μπορεί να εισέλθει στη βασιλεία του Θεού» ⁽¹²⁾.

Ο Γρηγόριος Νύσσης μας πληροφορεί τα εξής: «Αν λοιπόν με την ομοιότροπη αναγέννηση, με νερό και Πνεύμα, γίναμε κι εμείς αδελφοί του Κυρίου, που έγινε για χάρη μας πρωτότοκος πλήθους αδελφών, είναι λογικό να παρουσιάζουμε με τα χαρακτηριστικά της ζωής μας τη συγγένεια μας μαζί του» ⁽¹³⁾. 

Τέλος, διαβάζουμε στο Θεοφύλακτο Βουλγαρίας: « Διπλός γαρ ο ων άνθρωπος, εκ ψυχής και σώματος, διπλούν έχει και τον της γεννήσεως τρόπον. Το μεν γαρ ύδωρ ορατώς λαμβανόμενον, εις την του σώματος κάθαρσιν νοείται· το μεν Πνεύμα αοράτως συντρέχον, εις την της αοράτου ψυχής αναγέννησιν ⁽¹⁴⁾.

Συμπερασματικά σε αυτό που καταλήγουμε να είναι πως η Εκκλησία ουδέποτε υιοθέτησε μια διδαχή ωσάν αυτή που παρουσιάζει ο ομιλητής. Μια διδαχή ξένη και μη συμβατή με την Ορθόδοξη Πίστη. Μια διδαχή ξένη ακόμα και σε κύκλους αιρετικούς τόσο της πρώϊμης όσο και της ύστερης εποχής. Και φυσικά η αναφορά αυτή σχετίζεται με το χριστιανικό κόσμο που αποτελούνταν από τρεις μεγάλους πόλους: την ελληνική Ανατολή, τη λατινική Δύση και τη συριακή Ανατολή. Θα πρέπει να έρθει η εποχή του Λούθηρου για να εμφανιστούν τέτοιες απόψεις, αλληλοαντικρουόμενες πολλές φορές μεταξύ τους, και σε καμία περίπτωση αποδεκτές. Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί πως, ο παραλληλισμός που γίνεται από τον ομιλητή μεταξύ της Γέννησης του Χριστού και της Αναγέννησης του ανθρώπου, κρίνεται θεολογικά άτοπος. Η Ενσάρκωση δεν αίρει την αμαρτία του κόσμου αλλά η Σταύρωση. Ο άνθρωπος μετέχει δια του θανάτου, Ζωής δια Θανάτου. Μόνο όταν ο Χριστός σταυρωθεί, ταφεί και αναστηθεί, μόνο τότε ο άνθρωπος δύναται να γίνει κοινωνός του Θεού, να αναγεννηθεί δηλαδή, και όχι με την Ενσάρκωση. Η Εκκλησία πάντα κήρυττε Βαπτισματική Αναγέννηση. Πέραν τούτου, εδώ διαπιστώνεται και έλλειψη Χριστολογικών προϋποθέσεων, και είναι γνωστό σε όλους μας πως η Χριστολογία σε χώρους σαν την ομάδα αυτή είναι ουσιαστικά ανύπαρκτη. Σε αυτό όμως θα αναφερθούμε σε επόμενο άρθρο.

«Ή γαρ αγνοούντας διδάξομεν, ή κακουργούσιν ουκ επιτρέψομεν»

Μέγας Βασίλειος

Πηγές

1. https://www.youtube.com/watch?v=CNoD_Z5v0CI

2. Δημήτρης Μαυρόπουλος, Σχόλια στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, σελ.113, εκδόσεις ΔΟΜΟΣ.

3. Ερμηνεία εις το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, σελ.209, Νικολάου Μ. Δαμαλά, εκδόσεις ΠΟΥΡΑΝΑΡΑ.

4. Ερμηνεία εις το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, σελ.166, Νικολάου Μ. Δαμαλά, εκδόσεις ΠΟΥΡΑΝΑΡΑ.

5. Η ελευθερία του ήθους, Χρήστου Γιανναρά, εκδόσεις ΙΚΑΡΟΣ.

6. Παναγιώτη Ι. Σκάλτση, λειτουργικές μελέτες, εκδόσεις ΠΟΥΡΝΑΡΑ. 

7. Δημήτρης Μαυρόπουλος, Σχόλια στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, σελ.90-91, εκδόσεις ΔΟΜΟΣ.

8. Κύριλλου Ιεροσολύμων άπαντα τα έργα, ΕΠΕ 1, σελ. 113.

9. Ι. Χρυσοστόμου έργα, ΕΠΕ 13, σελ. 413-415.

10. Παιδαγωγική Ανθρωπολογία Μ. Βασιλείου, σελ.454, Βασιλείου Δ. Χαρώνη.

11. Νικολάου Καβάσιλα έργα, ΕΠΕ Φ 22.

12. Κύριλλου Αλεξανδρείας, ερμηνεία εις τον Ησαΐαν, βιβλίο Α', Λόγος Β'.

13. Γρηγ. Νύσσης έργα, ΕΠΕ 8.

14. Θεοφύλακτος Βουλγαρίας, PG. Περί του Νικοδήμου και Ιησού, κεφ. Γ'.