Το άρθρο αυτό γράφηκε τον Ιανουάριο τού 1992, πριν 32 χρόνια και δημοσιεύθηκε στο βιβλίο μου «Παρεμβάσεις στην σύγχρονη κοινωνία». Δημοσιεύεται εδώ, διότι έχει διαχρονική ισχύ, επειδή σωζόμαστε με την μέθεξη τού μυστηρίου τού Σταυρού και τής Αναστάσεως τού Χριστού. Δεν χωρίζεται ο Σταυρός από την Ανάσταση, ούτε η Ανάσταση χωρίζεται από τον Σταυρό, ούτε το μυστήριο τού Σταυρού χωρίζεται από την ορθόδοξη εσχατολογία.

Η μέθεξη τού μυστηρίου τού Σταυρού και τής Αναστάσεως τού Χριστού είναι η προϋπόθεση και η βίωση όλων τών Μυστηρίων τής Εκκλησίας και τής πνευματικής ζωής, εκφράζει την νηπτική θεολογία, την ησυχαστική παράδοσή της, όπως διατυπώνεται από τον Απόστολο Παύλο: «Οι δε τού Χριστού την σάρκα εσταύρωσαν συν τοις παθήμασι και ταις επιθυμίαις» (Γαλ. ε΄, 24)· «Εμοί δε μη γένοιτο καυχάσθαι, ει μη εν τω σταυρώ τού Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, δι’ ού εμοί κόσμος εσταύρωται καγώ τω κόσμω» (Γαλ. στ΄, 14)· «Χριστώ συνεσταύρωμαι· ζω δε ουκέτι εγώ, ζη εν εμοί Χριστός» (Γαλ. β΄, 20).

Γι’ αυτό ο Απόστολος Παύλος γράφει ότι «Ο λόγος γαρ ο τού σταυρού τοις μεν απολλυμένοις μωρία εστί, τοις δε σωζομένοις ημίν δύναμις Θεού εστι». Και επειδή οι Ιουδαίοι ζητούν ως αποδείξεις θαύματα και οι εθνικοί ανθρώπινη σοφία «ημείς κηρύσσομεν Χριστόν εσταυρωμένον», ο Οποίος για τους Ιουδαίους είναι σκάνδαλο, για τους Έλληνες-Εθνικούς ανοησία, όμως γι’ αυτούς που κάλεσε ο Θεός, Ιουδαίους και Έλληνες, ο Χριστός (που σταυρώθηκε) είναι «Θεού δύναμις και Θεού σοφία» (Α΄ Κορ. α΄, 18-24).

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς σε έναν Θεόπνευστο λόγο του «εις τον τίμιον και ζωοποιόν Σταυρόν», ερμηνεύοντας τον Απόστολο Παύλο και όλη την πατερική παράδοση, αναλύει την θεολογία τού μυστηρίου τού Σταυρού και πώς αυτό το μυστήριο ενεργεί στην αναγέννηση τού ανθρώπου, με την ησυχαστική παράδοση.

Επομένως, η απομόνωση τού μυστηρίου τής Αναστάσεως από το μυστήριο τού Σταυρού δηλώνει μια αντιησυχαστική ζωή, συνιστά άγνοια ή παραθεώρηση τών προϋποθέσεων τής Ορθοδόξου θεολογίας, που είναι η ασκητική - ησυχαστική παράδοσή της.

Ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης έγραφε ότι υπάρχει ενότητα μεταξύ τής «Theologia Crucis» (Θεολογία τού Σταυρού) και τής «Theologia Gloria» (Θεολογία τής δόξης). Αντίθετα ο χωρισμός μεταξύ τής θεολογίας τού Σταυρού και τής θεολογίας τής δόξης αποτελεί μια «ψευδομόρφωση» στον Χριστιανισμό, όπως το συναντάμε στην δυτική θεολογία, Ρωμαιοκαθολική και Προτεσταντική.

Ακολουθεί μια σύντομη ανάλυση για το μυστήριο τού Σταυρού στο φως τής ορθοδόξου εσχατολογίας.

* * *

Δημιουργείται η εντύπωση σε πολλούς Χριστιανούς ότι όταν γίνεται λόγος για το μυστήριο τού Σταυρού εννοείται μόνον η σταυρική θυσία τού Γολγοθά, και ακόμη όταν ομιλούμε για την εσχατολογία αναφερόμαστε στα γεγονότα τών εσχάτων, τα οποία θα συμβούν στο μέλλον τής ιστορίας. Όμως οι δύο φράσεις «το μυστήριο τού Σταυρού» και η «ορθόδοξη εσχατολογία» δεν είναι αντίθετες μεταξύ τους, αλλά κατά ένα παράδοξο τρόπο συνδέονται στενώτατα.

Το θέμα είναι αρκετά μεγάλο και ενδιαφέρον και δεν έχουμε πρόθεση να το εξαντλήσουμε στα μικρά περιθώρια που διαθέτουμε. Απλώς θα υπογραμμίσουμε μερικές αλήθειες για την κατανόηση τής σχέσεως που υπάρχει μεταξύ τού μυστηρίου τού Σταυρού και τής ορθοδόξου εσχατολογίας.

Η εσχατολογία στην ορθόδοξη παράδοση δεν αναφέρεται μόνον στα μελλοντικά γεγονότα που θα έλθουν, αν και υπάρχουν αγιογραφικά χωρία που αναφέρονται και σ' αυτήν την έννοια, αλλά κυρίως στην βίωση τών εσχάτων, δηλαδή στην βίωση τής ακτίστου Χάριτος τού Θεού. Πιστεύουμε ότι η εσχατολογία δεν συνδέεται αποκλειστικά με τον χρόνο, αλλά με τον τρόπο ζωής και ειδικότερα με την σχέση μεταξύ τού ανθρώπου και τού Θεού. Έτσι η εσχατολογία ταυτόχρονα είναι παρελθόν, παρόν και μέλλον. Μιλώντας, λοιπόν, από ορθοδόξου πλευράς για εσχατολογία, πρέπει πάντα να έχουμε υπ' όψη μας, ότι τα έσχατα, που θα συμβούν στο μέλλον, δηλαδή η βίωση τής Βασιλείας τού Θεού, είναι όπως τα αρχικά, δηλαδή η ζωή τού Αδάμ στον Παράδεισο προ τής πτώσεως, και όπως τα ενδιάμεσα, δηλαδή η μέθεξη τής ακτίστου Χάριτος τού Θεού, που είχαν όλοι οι φίλοι τού Θεού, Προφήτες, Απόστολοι και άγιοι.

Όλοι οι άγιοι μετείχαν και μετέχουν τής ακτίστου θεοποιού ενεργείας τού Θεού, αλλά όμως υφίσταται μια διαφορά. Ο Αδάμ προ τής πτώσεως βρισκόταν στον φωτισμό τού νου, χωρίς όμως να έχη δοκιμασθή η ελευθερία του. Οι Προφήτες και οι δίκαιοι τής Παλαιάς Διαθήκης μετείχαν τής θεοποιού ενεργείας τού Θεού, χωρίς να έχη καταργηθή ακόμη ο θάνατος και ευρισκόμενοι έξω από το Σώμα τού Θεανθρώπου Χριστού. Δηλαδή, οι Προφήτες έβλεπαν το Δεύτερο Πρόσωπο τής Αγίας Τριάδος ασάρκως και έτσι έφθασαν στην θέωση χωρίς να είναι μέλη τού Σώματος τού Χριστού, όπως συμβαίνει με τους αγίους τής Καινής Διαθήκης. Οι άγιοι τής Καινής Διαθήκης φθάνουν στην θέωση ως μέλη τού Σώματος τού Χριστού, αλλά όμως ζουν προ τής καθολικής αναστάσεως τών νεκρών, πράγμα το οποίο σημαίνει ότι όλοι βιώνουν τον πρόσκαιρο χωρισμό τού σώματος από την ψυχή, έως την Δευτέρα Παρουσία τού Χριστού, κατά την οποία θα ενωθούν πάλι οι ψυχές με τα σώματα, και θα αναστηθούν τα σώματά τους, τα οποία από τώρα βιώνουν την θέωση με την μεταμόρφωσή τους σε λείψανα. Έτσι όλοι οι άγιοι μετέχουν τής θεοποιού ενεργείας τού Θεού, και βιώνουν τα έσχατα κατά διαφόρους καιρούς και με ανάλογο τρόπο.

Εξ άλλου το μυστήριο τού Σταυρού στην ορθόδοξη παράδοση είναι η άκτιστη Χάρη τού Θεού που έσωζε τους ανθρώπους προ τής ενανθρωπήσεως, κατά την ενανθρώπηση και μετά τον Σταυρό και την Ανάσταση τού Χριστού. Ο άγιος Γηγόριος ο Παλαμάς αναπτύσσει αυτήν την θεμελιώδη αλήθεια τής Εκκλησίας. Διδάσκει ότι όλοι οι άγιοι είναι φίλοι τού Θεού και φίλοι τού Σταυρού. Κατά τον άγιο Γρηγόριο Παλαμά ο Σταυρός είναι «η τής αμαρτίας κατάργησις». Υπογραμμίζει δε την αλήθεια ότι ο Σταυρός «προανεκηρύττετο και προετυπούτο μυστικώς εκ γενεών αρχαίων, και ουδείς ποτέ κατηλλάγη τω Θεώ χωρίς τής τού Σταυρού δυνάμεως». Έτσι, όλοι οι Προφήτες και οι άγιοι τής Παλαιάς Διαθήκης, όπως ο Αβραάμ, ο Ισαάκ, ο Μωϋσής κλπ. υπήρξαν φίλοι τού Θεού. Πραγματικά, «φίλοι Θεού πολλοί προ νόμου και μετά νόμον, μήπω τού Σταυρού φανέντος». Οι άγιοι, επομένως, και πριν ακόμη την εμφάνιση τού Σταυρού βίωναν το μυστήριο τού Σταυρού.

Ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης διδάσκει ορθόδοξα ότι το μυστήριο τού Σταυρού και τής Αναστάσεως είναι «η προ τού κόσμου αεί υπάρχουσα και τοις πάσι κατά δύναμιν χωρούσα δόξα εν ή κατοικεί ο Θεός». Όταν, δηλαδή κάνουμε λόγο για το μυστήριο τού Σταυρού και τής Αναστάσεως εννοούμε την άκτιστη ενέργεια τού Θεού που υπάρχει «αϊδίως κατά φύσιν» στον Θεό και δεν την αποκτά απλώς σε μια χρονική στιγμή. Στην πραγματικότητα το μυστήριο τού Σταυρού και τής Αναστάσεως είναι η αγάπη τού Θεού που είναι η άκτιστη ουσιώδης ενέργειά Του. Αυτή η αγάπη τού Θεού ενεργεί «προ τού τον κόσμον είναι παρά τω Θεώ, εν τη δημιουργία και κυβερνήσει τού κόσμου, προ τής ενανθρωπήσεως, εν τη ενανθρωπήσει, προ τής σταυρικής θυσίας, εν τη σταυρική θυσία και μετά την σταυρικήν θυσίαν». Δεν νοείται ποτέ Θεός χωρίς την άκτιστη ενέργειά Του, ούτε και χωρίς την αγάπη Του. Πάντοτε αγαπούσε τον κόσμο και τον άνθρωπο, πριν την δημιουργία τού κόσμου και τού ανθρώπου, μετά από αυτήν, προ τής πτώσεως, μετά την πτώση, προ τής ενανθρωπήσεως και μετά από αυτήν. Αυτή δε η αγάπη τού Θεού «καθιστά την σταυρικήν θυσίαν, ήτοι την δύναμιν τής αναστάσεως παρούσαν εν τη θεία Ευχαριστία και τοις μυστηρίοις και' δι αυτής ενεργεί την καταλλαγήν και διατροφήν τών πιστών και την πνευματικήν αύξησιν και άνδρωσιν αυτών προς την θέωσιν».

Ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος, αναφερόμενος στην βίωση τού μυστηρίου τού Σταυρού, λέγει: «Δύο τρόποι εισί τού ανελθείν εν τω σταυρώ· ο είς η σταύρωσις τού σώματος· και ο δεύτερος, το ανελθείν εις θεωρίαν. Και ο μεν πρώτος, εκ τής ελευθερίας τών παθών· ο δε δεύτερος, εκ τής ενεργείας τών έργων γίνεται τού πνεύματος». Αυτό έχει υπ' όψη του ο άγιος Νικόδημος ο αγιορείτης όταν λέγη: «ανάξιος ευρέθην τού διπλού σταυρού τής πράξεως και τής θεωρίας». Ουσιαστικά αναφέρεται στην καθαρτική, φωτιστική και θεοποιό ενέργεια τού Θεού. Όταν, λοιπόν, ο άνθρωπος βιώνη την άκτιστη καθαρτική, φωτιστική και θεοποιό ενέργεια τού Θεού, τότε βιώνει το μυστήριο τού Σταυρού και τής Αναστάσεως.

Από όσα αναφέραμε προηγουμένως μπορούμε να τονίσουμε πέντε σημεία.

Πρώτον, η σταυρική θυσία τού Χριστού είναι έκφραση τής αγάπης τού Θεού για το ανθρώπινο γένος. Αυτή η αγάπη εκφράσθηκε με πολλούς τρόπους, κυρίως δια τής σαρκώσεως, τής κενώσεως και τής σταυρικής Του θυσίας επάνω στον Γολγοθά. Η σταυρική θυσία είναι ιστορικό γεγονός, έκφραση τού μυστηρίου τού Σταυρού, που είναι η άκτιστη ενέργεια τού Θεού. Δεν μπορούμε να απομονώσουμε το ιστορικό γεγονός τής σταυρώσεως από την ουσιώδη ενέργεια τού Θεού.

Δεύτερον, η βίωση τού μυστηρίου τού Σταυρού και τής Αναστάσεως στα Μυστήρια τής Εκκλησίας και ιδιαιτέρως στην θεία Ευχαριστία γίνεται με την ενέργεια τής ακτίστου Χάριτος τού Θεού. Η θεία Χάρη είναι εκείνη που δια τού Βαπτίσματος καταλλάσσει τον άνθρωπο με τον Θεό, δια τού μυστηρίου τής θείας Ευχαριστίας τον τρέφει στην πνευματική του ζωή, και γενικά με όλη την εκκλησιαστική ζωή τον οδηγεί προς την θέωση. Μέθεξη τού μυστηρίου τού Σταυρού και τής Αναστάσεως τού Χριστού είναι μέθεξη τής ακτίστου Χάριτος τού Θεού και βεβαίως, μέθεξη τής αγάπης Του.

Τρίτον, η κατά Χριστόν άσκηση, που συνδέεται αναπόσπαστα με την μυστηριακή ζωή τής Εκκλησίας, δεν είναι μια ανθρώπινη προσπάθεια, δεν εξαντλείται σε ανθρωποκεντρικές ενέργειες, αλλά γίνεται με την ενέργεια τού Θεού και την ανταπόκριση τού ανθρώπου σ' αυτήν. Με αυτήν την έννοια κάνουμε λόγο για πράξη και θεωρία. Πράξη είναι η κάθαρση τής καρδιάς από τα πάθη που γίνεται με την καθαρτική ενέργεια τού Θεού, και θεωρία είναι ο φωτισμός τού νου και η θεοπτία, που γίνεται με την φωτιστική και θεοποιό ενέργεια τού Θεού. Επομένως, η βίωση τού σταυρού και τής πράξεως, δηλαδή τής καθαρτικής, φωτιστικής και θεοποιού ενεργείας τού Θεού, είναι μέθεξη τού μυστηρίου τού Σταυρού και τής Αναστάσεως τού Χριστού.

Τέταρτον, υπάρχει στενός σύνδεσμος μεταξύ τού μυστηρίου τού Σταυρού και τής ορθοδόξου εσχατολογίας. Η βίωση τών εσχάτων γίνεται δια τής μεθέξεως τού μυστηρίου τού Σταυρού και τής Αναστάσεως, που είναι βίωση και μέθεξη τής ακτίστου Χάριτος τού Θεού. Έτσι, για τους φίλους τού Θεού και τού Σταυρού, ο Σταυρός είναι Παράδεισος και Βασιλεία Ουράνιος, ενώ για τους εχθρούς τού Θεού και τού Σταυρού, γίνεται Κόλαση και καταδίκη. Με αυτό το πρίσμα πρέπει να ερμηνευθή ο λόγος τού Αποστόλου Παύλου: «ο λόγος τού σταυρού τοις μεν απολλυμένοις μωρία εστί, τοις δε σωζομένοις ημίν δύναμις Θεού εστι» (Α΄ Κορ. α΄, 18). Έτσι, από τώρα μπορούμε να βιώσουμε τον Παράδεισο και την Κόλαση. Τα έσχατα βιώνονται σε κάθε χρονική στιγμή.

Πέμπτον, τα γεγονότα τής Παλαιάς Διαθήκης είναι προτύπωση τού Σταυρού τής Καινής Διαθήκης, από την άποψη ότι είναι σε ανάλογο βαθμό μέθεξη τού μυστηρίου τής αγάπης τού Θεού. Δεν πρόκειται, δηλαδή, για μια συμβολική προτύπωση, αλλά για μέθεξη τής αγάπης τού Θεού. Για παράδειγμα, δια τής ράβδου τού Μωυσέως, με την οποία άνοιξε η Ερυθρά θάλασσα και πέρασαν οι Ισραηλίτες, βίωσαν την κυβερνητική ενέργεια τού Θεού. Βέβαια, δια τής σταυρικής θυσίας τού Χριστού, βιώνουμε σε μεγαλύτερο βαθμό την σωστική και θεοποιό ενέργεια τού Θεού, ακριβώς γιατί ο Χριστός προσέλαβε την ανθρώπινη φύση, και επάνω στον Γολγοθά νίκησε τον διάβολο, τον θάνατο και την αμαρτία. Σ' αυτό το γεγονός υπερέχουμε από τους Προφήτες τής Παλαιάς Διαθήκης.  Έτσι, όσα έγιναν στην Παλαιά Διαθήκη δεν ήταν απλώς συμβολισμοί και εξωτερικές προτυπώσεις τών όσων θα ακολουθούσαν στην Καινή Διαθήκη, αλλά μέθεξη, κατά μικρότερο βαθμό, τής ακτίστου ενεργείας τού Θεού.

Όλα όσα με συντομία υπογραμμίσαμε προηγουμένως δείχνουν ότι η θεολογία δεν είναι υπόθεση μιας ξηρής παραθέσεως μερικών αγιογραφικών και πατερικών χωρίων, αλλά ανακάλυψη τού βαθυτέρου νοήματος τής εκκλησιαστικής ζωής.

Δυστυχώς πολλοί σήμερα αρκούνται στην μηχανική παρουσίαση διαφόρων χωρίων τών Προφητών, Αποστόλων και Πατέρων, αφού τα εντάσσουν μέσα στα δικά τους ανθρωποκεντρικά διανοήματα και τους δικούς τους στοχασμούς.

Το πρόβλημα όμως δεν είναι να χρησιμοποιούμε την Κονκορντάτσια ή με την βοήθεια τών κομπιούτερς να βρίσκουμε τις λέξεις τών αγίων Πατέρων, αλλά να αποκτήσουμε θεολογικό νου και να καταλαβαίνουμε την γλώσσα τών αγίων τής Εκκλησίας, ουσιαστικά την εκκλησιαστική γλώσσα. Όταν διαβάζουμε μηχανικά τα εκκλησιαστικά κείμενα, τότε γινόμαστε «γλωσαλγούντες» και «αυτοχειροτόνητοι» θεολόγοι, οι οποίοι επιλέγουμε διάφορα «λεξίδια» και τα κάνουμε «ξιφίδια» εναντίον τών αδελφών μας, κατά τον εύστοχο λόγο τού αγίου Γρηγορίου τού Θεολόγου.