• 1. Πρόλογος

• 2. Γενικά περί μελέτης και αντιφατικών ισχυρισμών του Φιλίππου Ηλιού

• 3. Στρατηγική μελέτης τού Φίλιππου Ηλιού και σημασία των συγχωρητικών

• 4. Επιστημονική ανεπάρκεια ή απόκρυψη στοιχείων;

• 5. Επίλογος

1. Πρόλογος

Πριν από 5 χρόνια περίπου, δώσαμε κάποιες απαντήσεις στους ισχυρισμούς του ιστορικού Φίλιππου Ηλιού σχετικά με τη σημασία που είχαν τα λεγόμενα «Ορθόδοξα Συγχωροχάρτια» επί Τουρκοκρατίας. Στην Ορθόδοξη Εγκυκλοπαίδεια, το Ορθόδοξο Wiki, υπάρχει διαθέσιμη η προσπάθειά μας να δοθούν τεκμηριωμένα διευκρινήσεις για το φαινόμενο αυτό στην Ανατολή και τη σημασία του.

Ο λόγος για τον οποίο επανερχόμαστε με το παρόν κείμενο, είναι ένα άρθρο του Μ.Δ. Μιχαηλάρη που διαβάσαμε πρόσφατα, όταν αναρτήθηκαν ψηφιοποιημένοι τέσσερις τόμοι του περιοδικού «Ερανιστής» στο πλαίσιο σχετικού έργου του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης. Το συγκεκριμένο άρθρο του κ. Μιχαηλάρη έχει τίτλο «Μια ‘’Μετριότης’’ του 1567», έχει γραφτεί το 2005, και περιλαμβάνεται στον 25^ο τόμο του «Ερανιστή», σελίδες 51-59 (βλ. στο διαδίκτυο ΕΔΩ [επίσκεψη 6/5/2012]).

Το συγκεκριμένο άρθρο δεν προσθέτει κάτι στα όσα διατύπωσε ο Φ. Ηλιού για τη σημασία των συγχωρητικών αυτών (που ονομάζονται και «μετριότητες» επειδή το κείμενο τους ξεκινούσε συνήθως με τη φράση «Η μετριότης ημών»), αλλά προσφέρει, όπως λέει και ο υπότιτλος του, μια «συμβολή στη μελέτη των χειρόγραφων συγχωροχαρτιών».

Αυτό που κυρίως μας ξένισε, ήταν η επιμονή του κ. Μιχαηλάρη να θεωρεί ότι ο Φίλιππος Ηλιού έδωσε τη σωστή διάσταση στη σημασία των χαρτιών αυτών:

«Το επίπεδο των γνώσεών μας για τα έγγραφα αυτά, τη μορφή τους (χειρόγραφη και έντυπη), τη χρήση και τη σημασία τους βρίσκεται σήμερα σε πολύ υψηλό σημείο μετά την εξαιρετική μελέτη του Φίλιππου Ηλιού, ο οποίος ανασυγκρότησε και αποκατέστησε στις λεπτομέρειές της μια πραγματικότητα του συστήματος της Ανατολικής Εκκλησίας, που συνδέεται άμεσα με δογματικές αρχές»[1].

Και αλλού:

«Η όλη διαδικασία ... έχει σχέση με τη βαθιά θρησκευτικότητα του ενδιαφερομένου, ο οποίος στη λογική του ου ζήσεται άνθρωπος και ουχ αμαρτήσει, επιζητεί την εξασφάλιση της συγχώρησης των αμαρτιών του με την έκδοση και ενός συγχωρητικού»[2].

Επειδή λοιπόν πιστεύουμε ότι σε ένα μεγάλο βαθμό, τα συμπεράσματα του Φίλιππου Ηλιού στο ζήτημα της χρήσης και της σημασίας των συγχωρητικών ήταν αυθαίρετα και απαράδεκτα, επανερχόμαστε ώστε με το κείμενο αυτό να προβάλουμε με έμφαση τα προβλήματα τεκμηρίωσης που περιέχει η έρευνα του. Οφείλουμε άλλωστε να γνωρίζουμε ότι ο Φ. Ηλιού ήταν συγγραφέας «‘’διαφωτιστικής’’ ιδεολογικής κατεύθυνσης»[3] και η αντικληρική του τάση ήταν δύσκολο να κρυφτεί, πόσω μάλλον όταν στη συγκεκριμένη μελέτη εξύβριζε την Εκκλησία ως «τροφό» της «λαϊκής δεισιδαιμονίας»[4]!

2. Γενικά για τη μελέτη του Φίλιππου Ηλιού και τις αντιφάσεις των ισχυρισμών του

Η μελέτη αυτή του Φίλιππου Ηλιού με τον τίτλο «Συγχωροχάρτια», δημοσιεύτηκε σε δύο μέρη στο περιοδικό «Τα Ιστορικά» (το Α΄ Μέρος στο τεύχος 1 του 1983 και το Β΄ Μέρος στο τεύχος 3 του 1985).

Αν είμαστε για κάτι βέβαιοι, αυτό είναι ότι την μελέτη για τα συγχωρητικά, έκτασης 92 σελίδων συνολικά, δεν την διαβάσαμε απλώς, αλλά την εξετάσαμε σπιθαμή προς σπιθαμή στην κάθε της λεπτομέρεια, δεκάδες φορές. Και ο λόγος είναι απλός: σκεφτόμασταν διαρκώς, πώς είναι δυνατόν, η Ορθοδοξία να έχει τόσο μακρά παράδοση στην πολεμική της ενάντια στα παπικά συγχωροχάρτια, και εντούτοις να έρχεται από το πουθενά κάποιος και να μας λέει ότι η Εκκλησία είχε τα ίδια ακριβώς συγχωροχάρτια με τον… Πάπα! Και αντί να γίνει «σεισμός» στην Ανατολή από τη χρήση τέτοιων εντύπων, βλέπουμε τη βιβλιογραφία να αγνοεί εντελώς το γεγονός, βλέπουμε τους εκκλησιαστικούς ηγέτες ανενόχλητοι να τα εκδίδουν, κατηγορώντας όμως ταυτόχρονα τη Δύση για τα συγχωροχάρτια της(!), και βλέπουμε να μην έχει καταλάβει κανένας την ακραία «αιρετική» χρήση τους, εκτός βέβαια από τον Φίλιππο Ηλιού! Ο οποίος, γράφει το εξής για τα χαρτιά αυτά:

«Η ίδια η ύπαρξή τους [ήταν], εχέγγυο, για όποιον τα αποκτούσε, μιας βέβαιης θέσης στον χριστιανικό παράδεισο - μέγιστο και ύστατο όραμα των πιστών»[5]. Και μάλιστα, προσθέτει, «η απόκτηση συγχωροχαρτιού δεν προϋποθέτει την (υποχρεωτική) εξομολόγηση του πιστού»[6]!

Δηλαδή ο Φ. Ηλιού μας μιλάει για πλήρη διαστρέβλωση της Ορθόδοξης Σωτηριολογίας και εξασφαλισμένο Παράδεισο για κάθε άνθρωπο, χωρίς Μυστήρια, χωρίς άσκηση αρετών, χωρίς Μετάνοια, αλλά μόνο με λεφτά και ένα χαρτί στα χέρια! Μα είναι δυνατόν να δίδαξε και να εφάρμοσε η Εκκλησία κάτι τέτοιο στην Τουρκοκρατία και να μην το ήξερε κανείς, παρά μόνο ο Φίλιππος Ηλιού; Διότι, όταν γράφονται τέτοια ακραία συμπεράσματα, θα πρέπει να τεκμηριώνονται με πειστικό τρόπο, και όχι να δημιουργούν περισσότερες απορίες από όσες υποτίθεται, λύνουν.

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν την επισήμανση των αντιφάσεων, με το εξής:

Ο γνωστός ιστορικός μας λέει πως «η νομιμότητά τους [των συγχωροχαρτιών] επικυρώθηκε, με τον πιο επίσημο τρόπο, από την ορθόδοξη σύνοδο του 1727». Κάτι τέτοιο όμως θα ήταν πολύ περίεργο, διότι ο μέγας ιεραπόστολος της εποχής εκείνης, ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779), όχι μόνο δεν γνωρίζει τίποτε τέτοιο αλλά επιπλέον, για τη Σωτηρία των πιστών έλεγε ακριβώς τα αντίθετα από αυτά που ισχυρίστηκε ο Ηλιού:

«Να ευσπλαγχνισθή ο Κύριος και […] να σας αξιώση να πηγαίνετε εξωμολογημένοι, κοινωνημένοι και διωρθωμένοι να κατοικήσετε εις τον Παράδεισον[7] […] Αν θέλης να σε συγχωρέση και εσένα ο Θεός, συγχώρησε και εσύ τον αδελφόν[8] […] Να αγαπάτε τους εχθρούς σας και να τους συγχωράτε με όλην σας την καρδίαν εις ό,τι και αν σας έφταιξαν,διά να σας συγχωρήση και εσάς ο Θεός[9] […] Ανίσως και δεν επιστρέψης το άδικον οπίσω, να κλαύσης, να παρακάλεσης να σε συγχωρέσουν εκείνοι οπού τους αδίκησες. Όλοι οι πνευματικοί, πατριάρχαι, αρχιερείς, ιερείς, όλος ο κόσμος να σε συγχώρεση, ασυγχώρητος είσαι. Αμή ποιος έχει την εξουσίαν να σε συγχωρέση; Εκείνος όπου τον αδίκησες»[10].

Περίεργα πράγματα αλήθεια…

Ενώ ο Φίλιππος Ηλιού είναι βέβαιος πως ο Παράδεισος στην Τουρκοκρατία πωλείται έναντι χρημάτων και χωρίς εξομολόγηση, ο Κοσμάς ο Αιτωλός στην ίδια χρονική περίοδο, διδάσκει τον λαό με βάση την αρχαία Παράδοση της Εκκλησίας, ότι δηλαδή, η συγχώρεση των αμαρτιών είναι ζήτημα εξομολογήσεως, μετανοίας και αγάπης προς τον πλησίον. Και ενώ ο Ηλιού υποστηρίζει πως οι Πατριάρχες πρόσφεραν τον Παράδεισο στους πιστούς έναντι χρημάτων, «παραδόξως», οι Πατριάρχες Σεραφείμ Β΄, Σαμουήλ και Σωφρόνιος Β΄, αλλά και πλήθος αρχιερέων, προέτρεψαν τον Κοσμά τον Αιτωλό στο ιεραποστολικό έργο του και του πρόσφεραν όχι μόνο «την άδειαν του κηρύγματος» αλλά και «υποστήριξιν»[11]!

Και ρωτάμε: πώς είναι δυνατόν, ο Ηλιού να ισχυρίζεται ότι το Πατριαρχείο δημιούργησε τα χαρτιά αυτά για να βγάλει λεφτά πουλώντας τον Παράδεισο, κι εμείς να βλέπουμε ότι αντί να σταλεί σε περιοδεία προς τον λαό κάποιος που θα προωθήσει τα συγχωροχάρτια, να στέλνεται από το Πατριαρχείο ο Κοσμάς ο Αιτωλός για να διδάξει τα ακριβώς αντίθετα!

Και βέβαια, οι αντιφάσεις του Ηλιού δεν σταματάνε εδώ.

Ο γνωστός ιστορικός, στη μελέτη του, παραθέτει έγγραφο συγχωρητικό του Χρύσανθου Νοταρά και σημειώνει:

«Ο Χρύσανθος πατριάρχευσε στα Ιεροσόλυμα στα χρόνια 1707-1731. Είναι πολύ πιθανό ότι στη διάρκεια της πατριαρχίας του έγιναν περισσότερες από μία εκτυπώσεις συγχωροχαρτιών στο όνομά του»[12].

Άρα, σύμφωνα με τις πομπώδεις και ειρωνικές εκφράσεις του Φ. Ηλιού, ο Χρύσανθος ήταν ένας ακόμα Πατριάρχης που πρόσφερε, υποτίθεται, τη «βεβαιότητα μιας θέσης στον παράδεισο του Κυρίου» στους πιστούς «που ζούσαν με την αγωνία της μέλλουσας ζωής και τον τρόμο της κόλασης»[13].

Παραδόξως όμως, αυτός ο… αναίσχυντος πωλητής του Παραδείσου, είχε τυπώσει στα 1724 ένα βιβλίο μικρού μεγέθους με τίτλο «Διδασκαλία ωφέλιμος περί μετανοίας και εξομολογήσεως», με την προτροπή (στο εξώφυλλο), αντίτυπά του «να παρέχωνται δωρεάν» στους Αγίους Τόπους. Και ενώ ο Πατριάρχης Χρύσανθος εκδίδει συγχωροχάρτια και ο Φίλιππος Ηλιού μας λέει ότι τα χαρτιά αυτά προσφέρουν βέβαιη θέση στον χριστιανικό παράδεισο έναντι χρημάτων και χωρίς εξομολόγηση, το βιβλιαράκι που εκδίδει ο Πατριάρχης λέει ακριβώς τ’ ανάποδα:

Διδάσκει πως η απελευθέρωση από την «αιώνιον κόλασιν» και το άνοιγμα του Παραδείσου γίνεται μόνο διά της «μακαρίας μετάνοιας», δηλαδή, διά της «εξομολογήσεως των αμαρτιών», διά της «συντρίψεως της καρδίας» και διά της «ικανοποιήσεως»[14], η οποία περιλαμβάνει «προσευχήν νοεράν», προσευχή «διά στόματος», άσκηση του σώματος (νηστείες, αγρυπνίες κ.λπ.) και «ελεημοσύνην εις τους πτωχούς»[15].

Δηλαδή, παρά το γεγονός ότι το τυπωμένο εγχειρίδιο ενός «πωλητή του Παραδείσου» θα έπρεπε να περιέχει όλη την θεωρία και την προπαγάνδα για την αναγκαιότητα των συγχωρητικών (ώστε οι χιλιάδες επισκέψεις προσκυνητών στους Αγίους Τόπους να μετατραπούν σε ζεστό χρήμα), πουθενά στις 146 σελίδες του βιβλίου του δεν γίνεται λόγος για συγχωροχάρτια!

Και διαψεύδει ο Πατριάρχης Χρύσανθος ακόμα περισσότερο τον Φίλιππο Ηλιού όταν στη συνέχεια γράφει:

«Δεν πρέπει ο πνευματικός εις την εξομολόγησιν να ζητά από τον εξομολογούμενον άσπρα [δηλ. χρήματα] ή άλλην καμίαν δωρεάν διά να συγχωρήσει τας αμαρτίας του, ότι αυτό είναι το κυριότατον είδος της Σιμωνίας […] όποιος πνευματικός ζητά από τον εξομολογούμενον πληρωμήν διά να συγχωρέση τας αμαρτίας του είναι ομολογουμένως Σιμωνιακός, δηλαδή καθηρημένος και αναθεματισμένος»[16].

Έτσι λοιπόν, είτε ο Χρύσανθος ήταν… διχασμένη προσωπικότητα, ή ο Φίλιππος Ηλιού έκανε κάποιο λάθος για τα συγχωρητικά και διατύπωσε επιπόλαια τα συμπεράσματά του: πως γίνεται να εκδίδει ο Χρύσανθος συγχωροχάρτια για να βγάλει, υποτίθεται, λεφτά, πουλώντας τη συγχώρεση και τη σωτηρία, και την ίδια στιγμή διανέμει δωρεάν φυλλάδιο στους Αγίους Τόπους, όπου όχι μόνο δεν λέει λέξη για τα συγχωρητικά, επιπλέον όμως, απειλεί πως αν θέσει κάποιος θέμα χρημάτων για τη μετάνοια, την εξομολόγηση και τη συγχώρεση, είναι αναθεματισμένος! Δεν είναι άραγε προφανές ότι αυτά που ισχυρίζεται Ηλιού έρχονται σε αντίθεση με όσα μαρτυρούν οι πηγές;

Διότι, όποιος έχει διαβάσει την τεκμηριωμένη τοποθέτησή μας, το καταλαβαίνει σαφώς ότι τα περί Παραδείσου που «πωλείται» με τα συγχωρητικά αυτά, αποτελούν αστειότητες. Και ενώ, πράγματι, η έρευνά του για τη μορφή των συγχωρητικών (χειρόγραφα και έντυπα), είναι λαμπρή και εδώ συμφωνούμε κατά το ήμισυ με τον κ. Μιχαηλάρη, διαφωνούμε όμως στον μέγιστο δυνατό βαθμό ότι ο Φ. Ηλιού μας είπε όλη την αλήθεια για «τη χρήση και τη σημασία» των έγγραφων συγχωρητικών.

Το δικό μας συμπέρασμα είναι ότι, δυστυχώς, ο Φίλιππος Ηλιού στο ζήτημα αυτό δεν μπόρεσε να χαλιναγωγήσει τις αντικληρικές του τάσεις, με αποτέλεσμα να αφήσει πίσω του ένα κείμενο με πολλά μελανά σημεία. Γι’ αυτό άλλωστε ο καθ. Γεώργιος Μεταλληνός αναφέρει ότι η μελέτη του Φ. Ηλιού παρουσιάζει «τάση» (δηλαδή δεν της αναγνωρίζει ουδετερότητα), και αποσαφηνίζει ότι τα συγχωροχάρτια αυτά δεν είχαν «βέβαια … την παπική σημασία» όπως ισχυρίστηκε ο Ηλιού, αλλά χορηγήθηκαν «ως ευχή και ευλογία» από το Πατριαρχείο[17].

            Ας προσέξουν οι αναγνώστες και το επόμενο παράδειγμα μας, που φέρνει τους ισχυρισμούς του Ηλιού μπροστά σε μία ακόμα αντίφαση. Ενώ λοιπόν ο γνωστός ιστορικός ισχυρίζεται ότι το συγχωροχάρτι αποτελεί πρακτική «πώλησης του Παραδείσου» ώστε να προσφέρεται σε ζωντανούς και νεκρούς μια βέβαιη θέση στη Βασιλεία του Θεού, ας δούμε τι αναφέρει ένα έγγραφο του 1696 από τον Πατριάρχη Καλλίνικο:

«Αυτού στέλλομεν και εν συγχωροχάρτι διά τον μακαρίτην εκείνον. Γράφομεν δε και τω Ιερισσού να το διαβάση εις τον τάφον του, και ο θεός να δώση να γένη ευπρόσδεκτος η εν τω συγχωρητικώ γράμματι προσευχή ημών»[18].

Είναι δυνατόν να γράφει ο Ηλιού ότι με τα συγχωρητικά πωλείται μια «βέβαιη θέση στον Παράδεισο», όταν ο ίδιος ο Πατριάρχης που τα χορηγεί μας λέει ότι απλά περιέχουν μια προσευχή, την οποία μάλιστα, δεν ξέρει καν αν θα την ακούσει ο Θεός;! Δηλαδή, μέχρι στιγμής, το μόνο που βλέπουμε είναι ότι οι μαρτυρίες όχι μόνο δεν επιβεβαιώνουν τον Ηλιού, αλλά αντίθετα τον διαψεύδουν όλο και περισσότερο.

Και είναι περιττό να πούμε, πως όποιος γνωρίζει τις λειτουργικές συνήθειες της Ορθοδοξίας και διάβασε τα παραπάνω που γράφει ο Πατριάρχης Καλλίνικος, χαμογελά συγκαταβατικά, διότι καταλαβαίνει ότι το συγχωρητικό για τους κεκοιμημένους δεν ήταν παρά ένα απλό… μνημόσυνο! Και ο χώρος που έμενε κενός στο συγχωροχάρτι όπως λέει ο Ηλιού[19], λειτουργούσε όπως ακριβώς τα χαρτιά «υπέρ αναπαύσεως», όπου και σήμερα γράφουμε το όνομα ή τα ονόματα που θέλουμε, και τα δίνουμε στον ιερέα για να διαβάσει τις σχετικές ευχές! Και έχει βεβαίως ενδιαφέρον αυτό που αναφέρουμε, ότι στο λεξικό «Συνώνυμα και συγγενικά» που εξέδωσε ο Πέτρος Βλαστός στα 1931 αποθησαυρίζοντας λέξεις από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, το «συχωροχάρτι» σήμαινε και «κατάλογος των ζωντανών και πεθαμένων για μνημόνεμα» (σελ. 273) και όχι φυσικά χαρτί που χάριζε τον Παράδεισο…

            Με τις αντιφάσεις που επισημάναμε ως τώρα (και υπάρχουν πολύ περισσότερες), ποιος άραγε δικαιώνεται; Ο Φίλιππος Ηλιού που μιλάει για «πώληση του Παραδείσου» ή ο καθ. Μεταλληνός που κατηγορεί τον Ηλιού για έλλειψη ουδετερότητας και μας λέει ότι τα χαρτιά αυτά χορηγούνταν απλώς «ως ευχή και ευλογία»;

            Και αξίζει να διαβάσουμε και το εξής από τη μελέτη του Ηλιού:

            «Αναφέρω ενδεικτικά τον Χριστόδουλο Παμπλέκη, τον Ανώνυμο της Ελληνικής Νομαρχίας, τον Αδαμάντιο Κοραή και τον Ανδρέα Λασκαράτο:  και οι τέσσερεις είχαν πολλές ευκαιρίες να περιλάβουν τα συγχωροχάρτια στα εντυπωσιακά παραδείγματα που στοιχειοθετούσαν την κριτική τους. Το ότι δεν το έκαναν, πρέπει να σημαίνει ότι, ζώντας σε μια κοινωνία όπου τα συγχωροχάρτια αποτελούσαν τρέχουσα πρακτική, δεν είχαν αντιληφθεί την ύπαρξή τους, ή τη σημασία τους»[20]!

            Όποιος γνωρίζει τα κείμενα αυτών των φανατικά αντικληρικών συγγραφέων, θα εκλάβει τους ισχυρισμούς του Φ. Ηλιού μάλλον ως χιούμορ…

Διότι, από τη στιγμή που ο Ανώνυμος της Ελληνικής Νομαρχίας είναι ικανός να εφευρίσκει ακόμα και ψεύτικες ιστορίες για να βλαστημήσει τους κληρικούς, το να λέμε πως είχε μπροστά του χαρτιά που πουλάνε τον Παράδεισο σε ζωντανούς και νεκρούς και «δεν το είχε καταλάβει» ακούγεται ως φτηνή δικαιολογία[21]. Αλλά και για τον Ανδρέα Λασκαράτο, τον επίσης φανατικό αντικληρικαλιστή[22], που βλαστημούσε ακόμα και την ειρηνική και διακριτική πορεία του Επιταφίου(!), πως είναι δυνατόν να λέμε ότι «δεν κατάλαβε» ότι τα συγχωροχάρτια «χαρίζουν με λεφτά τον Παράδεισο»;!

            Ας είμαστε λιγάκι σοβαροί και ας πούμε την αλήθεια που καταλαβαίνουμε όλοι: Δεν ήταν ο Λασκαράτος και οι λοιποί που «δεν κατάλαβαν» τη σημασία των συγχωρητικών, αλλά ήταν ο Φίλιππος Ηλιού που με τη μελέτη του παραπληροφόρησε τους αναγνώστες και διέστρεψε τη σημασία των χαρτιών αυτών! Προφανώς, ο Φίλιππος Ηλιού, θέλοντας να προστατέψει την επιστημονική του αξιοπρέπεια, δεν μπορούσε να αποκρύψει τις τρανταχτές περιπτώσεις του Παμπλέκη, του Κοραή κ.λπ. που τον διέψευδαν. Όμως, ο εντελώς πρόχειρος τρόπος με τον οποίο προσπαθεί να γλυτώσει ο Ηλιού από τον σκόπελο αυτόν («δεν ήξεραν», «δεν κατάλαβαν»), νομίζουμε ότι τον εκθέτει ανεπανόρθωτα. Έτσι, για την περίπτωση του Φ. Ηλιού, αξίζει ν’ αναφέρουμε το γνωστό ανέκδοτο που βρήκε εφαρμογή και στην περίπτωση του Θέμου Κορνάρου:

            Κάποιος επαρχιώτης, οδηγεί αντίθετα σε μεγάλη οδική αρτηρία της Αθήνας, και αντί να καταλάβει ότι πρέπει να αλλάξει πορεία, εκείνος ισχυρίζεται ότι πηγαίνει καλά, αλλά φταίνε οι χιλιάδες «τρελοί» που οδηγούν στο… αντίθετο ρεύμα!

3. Η στρατηγική που ακολούθησε ο Φίλιππος Ηλιού στη μελέτη του και η σημασία των συγχωρητικών

Ο Φίλιππος Ηλιού, δυστυχώς, δεν είναι ο μοναδικός που έχει οδηγηθεί σε επιστημονικά ατοπήματα εξαιτίας των ιδεολογικών του θέσεων.

Η περίπτωση της μελέτης «Συγχωροχάρτια», μας θύμισε ακριβώς την απίστευτη απάτη που επιχείρησε ο αμερικανός Τζων Μπόσγουελ, καθηγητής στην έδρα της Ιστορίας του Πανεπιστημίου Γιέηλ των Η.Π.Α.

Ο άνθρωπος αυτός, με μια επιστημονική έδρα ζηλευτού κύρους, προκειμένου να βρει ιστορικά επιχειρήματα υπέρ του γάμου ομοφυλοφίλων, διέστρεψε την βυζαντινή ιστορία σε βαθμό τραγικό και κατασκεύασε ανύπαρκτα στοιχεία περί ομοφυλοφιλικών γάμων(!) στο Βυζάντιο και μάλιστα με την ευλογία της… Εκκλησίας!

Η δική μας τοποθέτηση απέναντι στους ισχυρισμούς αυτούς, πιστεύουμε ότι είναι επαρκής για μια πρώτη προσέγγιση, ενώ η επιστημονική μελέτη του Χρήστου Πανάγου νομίζουμε ότι έδωσε μια οριστική απάντηση σε αυτές τις αστειότητες.

Η σχέση που βρίσκουμε ανάμεσα στον Φίλιππο Ηλιού και τον Μπόσγουελ είναι ακριβώς στην στρατηγική τους, καθώς έπλεξαν μια ολόκληρη μελέτη με εκατοντάδες παραπομπές και υποσημειώσεις, χωρίς να μπορούν να βρουν τα απαραίτητα στηρίγματα στα τεκμήρια που συνέλλεξαν. Τι έκαναν λοιπόν;

Χρησιμοποίησαν αποσπάσματα από τις πηγαίες μαρτυρίες, τα οποία με την κατάλληλη δική τους καθοδήγηση, μπορούσαν να υποβάλλουν στον αναγνώστη το νόημα που εκείνοι επιθυμούσαν. Έτσι λοιπόν, ο Τζ. Μπόσγουελ δεν καταφέρνει να προσκομίσει από τις πηγές ούτε μία ευθεία αναφορά σε γάμους ομοφυλοφίλων, και γι’ αυτό καταφεύγει διαρκώς σε ακραίες προσωπικές ερμηνείες και ανακάλυψη «πονηρών υπονοούμενων» στα κείμενα!

Αυτό ακριβώς συνιστά την στρατηγική που φαίνεται να επέλεξε και ο Φίλιππος Ηλιού στη μελέτη του. Ο αναγνώστης που δεν έχει γνώση της Ορθόδοξης Θεολογίας, ταλαντεύεται από τις ερμηνείες που διαρκώς παρεμβάλλει ο Ηλιού και τείνει να δεχτεί όσα εκείνος του υποβάλλει. Αντίθετα, ο αναγνώστης που γνωρίζει καλά την Ορθόδοξη Θεολογία, με την πρώτη ανάγνωση αντιλαμβάνεται ότι «κάτι δεν πάει καλά», αφού ο γνωστός ιστορικός δεν μπορεί να βρει τίποτε απολύτως για να στηρίξει τα συμπεράσματά του, πέρα από τα υπονοούμενα που συνεχώς διατυπώνει. Αυτό θα το διαπιστώσει εύκολα όποιος διαβάσει το κείμενο με το οποίο απαντήσαμε σε ισχυρισμούς του Ηλιού. Διότι, ενώ υποστηρίζουμε εκ διαμέτρου αντίθετες θέσεις, μπορέσαμε χωρίς δυσκολία να χρησιμοποιήσουμε και «δικές του» μαρτυρίες, αφήνοντάς τες απλά να διηγηθούν το πραγματικό τους περιεχόμενο.

Συμπερασματικά θα λέγαμε λοιπόν, πως όταν κάποιος πιστός δίνει ένα πρόσφορο ή ένα χαρτί «υπέρ αναπαύσεως» στην Εκκλησία για να διαβαστούν από τον ιερέα οι συγχωρητικές ευχές (παρόμοιες υπάρχουν και στο συγχωροχάρτι της Τουρκοκρατίας), και αφήνει κάποια χρήματα αν θέλει, αυτό δεν σημαίνει ούτε ότι «πωλείται ο Παράδεισος», ούτε ο πιστός έχει την ψευδαίσθηση ότι αγοράζει τον Παράδεισο για τους ανθρώπους του!

Ας είμαστε λοιπόν σοβαροί.

Τα χαρτιά αυτά έχουν κυρίως τρεις χρήσεις. Καταρχάς, αν το Πατριαρχείο έχει αφορίσει κάποιον, τότε, σε περίπτωση που η Σύνοδος εξετάσει την περίπτωση και άρει τον αφορισμό (ζώντος ή κεκοιμημένου), το συγχωρητικό αποστέλλεται ως επίσημο Συνοδικό έγγραφο άρσης του αφορισμού (επειδή ο αφορισμός του Πατριαρχείου αίρεται μόνο από το Πατριαρχείο) και διαβάζεται φυσικά στην Εκκλησία από κάποιον ιερέα ενώπιον του πιστού (ή πάνω από τον τάφο του), άρα, δεν λειτουργεί με τρόπο μαγικό ή αυτόματο.

Μια άλλη χρήση, έχουμε όταν το συγχωρητικό διαβάζεται από τον κληρικό ως μνημόσυνο, είτε στα πλαίσια ευχής «υπέρ αναπαύσεως», είτε στα πλαίσια ενός «Τρισαγίου» στον τάφο του κεκοιμημένου.

Επίσης, το συγχωρητικό χρησίμευε και ως ευχή και ευλογία. Για παράδειγμα, κάποιος που έκανε το προσκύνημα στους μακρινούς Αγίους Τόπους, πηγαίνοντας για εξομολόγηση, μπορούσε προαιρετικά να πάρει ένα συγχωρητικό και να ζητήσει από τον ιερέα, κατά την εξομολόγησή του, να διαβάσει την συγχωρητική ευχή από το έντυπο αυτό ώστε να το πάρει μετά μαζί του ως ευλογία και ανάμνηση για το μεγάλο αυτό ταξίδι. Κατά τον ίδιο τρόπο, δινόταν προαιρετικά και σε όποιον το ζητούσε, και στις πατριαρχικές περιοδείες, τις λεγόμενες «ζητείες» για την οικονομική ενίσχυση των προσκυνημάτων.

Οι περιπτώσεις για τις οποίες αφήνει υπονοούμενα ο Ηλιού, όπου τα συγχωρητικά στέλνονταν σε μακρινούς προορισμούς, «χωρίς εξομολόγηση» και με ανοιχτό τον χώρο για το όνομα, δεν έχουν ασφαλώς τίποτα το «ύποπτο»! Όταν το χαρτί θα αποσταλεί και θα φτάσει στον αποδέκτη του, θα γραφτεί επάνω το όνομα του πιστού (ζώντος ή κεκοιμημένου) τον οποίο αφορά η συγχωρητική ευχή και κατόπιν θα δοθεί στον ιερέα για να το διαβάσει είτε στα πλαίσια μνημόνευσης, είτε στα πλαίσια της εξομολόγησης.

4. Επιστημονική ανεπάρκεια ή απόκρυψη στοιχείων;

Μετά τα παραπάνω, αξίζει στην ενότητα αυτή να αναφέρουμε και κάποιες εντυπωσιακές αποσιωπήσεις στοιχείων που διαπιστώσαμε διαβάζοντας τη μελέτη του Φίλιππου Ηλιού:

Απουσία τεκμηρίων αρ.1:

Η σαφής ερμηνεία των συγχωρητικών από τον Πατριάρχη ιεροσολύμων Δοσίθεο Νοταρά (1641-1707) από το έργο του «Ιστορία περί των εν Ιεροσολύμοις πατριαρχευσάντων».

Ο Φίλιππος Ηλιού, σε κάποιο σημείο της μελέτης του, αναφέρει:

«Ο Δοσίθεος Νοταράς που θέλησε, σε κάποια στιγμή, να συστηματοποιήσει την ορθόδοξη θεωρία για τα συγχωροχάρτια, δίνει, και στο σημείο αυτό, αμήχανες εξηγήσεις»[23].

Όμως, αυτές οι «εξηγήσεις» του Δοσιθέου δεν είναι καθόλου «αμήχανες», αντιθέτως είναι σαφείς και ξεκάθαρες και κινούνται σε αντίθετη κατεύθυνση από τους ισχυρισμούς του γνωστού ιστορικού:

«Απρίατος [δηλ. δεν αγοράζεται] γαρ η του Θεού χάρις, αδωροδόκητον [δεν μπορεί να δωροδοκηθεί] το της Εκκλησίας Μυστήριον, ουκ εμπόριον η του Χριστού Εκκλησία, και οι θησαυροί αυτής ακαπήλευτοι, ουδ εν βαλαντίοις εναποκείμενοι, ουδ’ αποκενούντες βαλάντια […] Ούτος δε ο πλούτος διήνοικται τοις μετανοούσι και μόνοις […] παρέχονται δε τα συγχωρητικά παρά των αγιοτάτων Πατριαρχών ου μόνον τοις εις αυτοίς, αλλά και τοις ή εις Επίσκοιπον, ή και Πρεσβύτερον εξομολογηθείσι»[24].

Αξίζει να σημειώσουμε το εντυπωσιακό, ότι από την παραπάνω μαρτυρία, ο Ηλιού αναφέρει -και άρα γνωρίζει- το υποχρεωτικό της εξομολόγησης, εντούτοις σε όλη τη μελέτη του επιμένει ότι η εξομολόγηση σε σχέση με τα συγχωρητικά, έχει… καταργηθεί!

Κατά τα άλλα, οι εξηγήσεις του Δοσιθέου, ξεκαθαρίζουν ότι, κανένα από τα μυστήρια της Εκκλησίας δεν πωλείται, η συγχώρεση δεν αγοράζεται, και βεβαίως, τα συγχωρητικά δίδονται μονάχα μετά από διαπιστωμένη μετάνοια και μόνο σε όσους έχουν εξομολογηθεί.

Δυστυχώς όμως, ο Φίλιππος Ηλιού θεώρησε «καλό» να μην αναφέρει τίποτα από τα παραπάνω που αφορούν την καταδίκη κάθε χρηματισμού σε σχέση με τα Μυστήρια της Εκκλησίας και τα συγχωρητικά…

Απουσία τεκμηρίων αρ.2:

Η Ομολογία Πίστεως του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Δοσιθέου λάμπει διά της απουσίας της…

Αν η απόκρυψη στοιχείων από τη μαρτυρία του Δοσιθέου που προαναφέραμε, θεωρηθεί ατόπημα για τον Φ. Ηλιού, τότε τι να πει κανείς για το σημαντικότατο δογματικό κείμενο που απουσιάζει εντελώς από τη μελέτη του, και είναι γνωστό με τον τίτλο, «Ομολογία της ορθοδόξου πίστεως του Πατριάρχου Ιεροσολύμων Δοσιθέου».

Όπως σημειώνει ο καθ. Ιωάννης Καρμίρης, η Ομολογία έτυχε…

«… επανειλημμένως συνοδικής εγκρίσεως και αναγνωρίσεως παρά πασών των επί μέρους Ορθοδόξων Εκκλησιών, εκθέτουσα δε επιστημονικώς και εν τω συνόλω επιτυχώς τα ορθόδοξα δόγματα, δικαιούται να καταλάβη , και όντως κατέλαβε, πρωτεύουσαν θέσιν μεταξύ των συμβολικών κειμένων της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, ως κείμενον ύψιστης δογματικοσυμβολικής σημασίας»[25].

Μπορεί να διανοηθεί άνθρωπος ότι ένα τέτοιο κείμενο «ύψιστης σημασίας» δεν κατάφερε να το βρει ένας έμπειρος μελετητής όπως ο Ηλιού;

Το κείμενο αυτό στην αρχική του μορφή γράφτηκε από τον Δοσίθεο στα 1672 ενώ συμπληρώθηκε σε μια τρίτη έκδοση στα 1690[26].

Αυτή η «Ομολογία Πίστεως», εγκρίθηκε κατ’ επανάληψη από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Μία από αυτές τις επίσημες εγκρίσεις έγινε στα 1723, στο συνοδικό κείμενο που στάλθηκε από τους τέσσερις Ορθοδόξους Πατριάρχες της Ανατολής προς τους Αγγλικανούς Ανωμότους[27].

Ας δούμε λοιπόν τι επικυρώνει η Ορθόδοξη Εκκλησία στην Ομολογία αυτή, που «δεν κατάφερε» να βρει ο Φίλιππος Ηλιού:

«Τα, δια των τάδε ή τόσων λειτουργιών ή ευχών ή ελεημοσυνών ή συγχωρητικών του δεινός αρχιερέως ή του δεινός πατριάρχου απολύεσθαι την τάδε ψυχήν των κατεχόντων αυτήν ανιαρών [δηλ. οδυνών], αποβάλλομεν […] ότι δε δύναμιν έχουσι ρύσασθαι εν τωδε τω οποιωδήποτε χρόνω, γενναίως αποστρεφόμεθα. Επί γαρ τω Θεώ μόνω, τω εχόντι απλώς τας κλεις του άδου και του θανάτου […] και ειδότι τη ποσότητα και ποιότητα των ανθρωπίνων αμαρτιών, και τα κινήματα και εγκρύφια της καρδίας, δι' ων προέρχεται η αμαρτία, κείται η λύτρωσις και ο διορισμός της λυτρώσεως, τη Εκκλησία δε μόνον εφείται το παρακαλείν»[28].

Είναι πραγματικά απίστευτο! Η Εκκλησία επικυρώνει διαρκώς με τον πιο επίσημο τρόπο ότι τα συγχωρητικά, δεν έχουν τη δύναμη να βγάλουν μια ψυχή από την Κόλαση και να την πάνε στον Παράδεισο, καθώς τα κλειδιά της Βασιλείας των Ουρανών ανήκουν μόνο στον Θεό και έτσι η δύναμη της Εκκλησίας περιορίζεται απλώς στο να παρακαλεί, κι όμως, ο Φίλιππος Ηλιού τολμά και γράφει ότι τα συγχωρητικά αποτελούσαν «εχέγγυο, για όποιον τα αποκτούσε, μιας βέβαιης θέσης στον χριστιανικό παράδεισο»[29]!

Ο Φίλιππος Ηλιού, που βρήκε κάθε απίθανη και σπάνια μαρτυρία για τα συγχωρητικά, δυστυχώς, «δεν κατάφερε» να βρει ένα τόσο σημαντικό δογματικό κείμενο που «όλως τυχαίως» ματαιώνει τα σχέδια που είχε καταστρώσει για να εξομοιώσει τις συγχωρητικές ευχές με τα παπικά συγχωροχάρτια…

Αν ο κ. Μιχαηλάρης εξακολουθεί να πιστεύει ότι μάθαμε από τον Ηλιού την αλήθεια για τη σημασία των συγχωρητικών, νομίζουμε ότι τώρα, θα πρέπει να είναι ο μόνος που εξακολουθεί να το πιστεύει…

Εδώ φαίνεται και το κακό που μπορεί να κάνει ένας αναγνωρισμένος επιστήμονας όταν αφήνει τις ιδεολογικές του τάσεις να οδηγούν το έργο του. Έχουμε διαβάσει, δυστυχώς, αρκετά κείμενα που επικαλούνται τα συμπεράσματα του Ηλιού, μόνο και μόνο λόγω του κύρους του. Κι όμως, οφείλουμε πάντα να είμαστε δύσπιστοι και προσεκτικοί.

Απουσία τεκμηρίων αρ.3:

Τι ακριβώς έλεγε η Σύνοδος του 1727;

Σε απόλυτη σχέση με όσα είπαμε για την Ομολογία Δοσιθέου, θυμίζουμε αυτό που γράφει ο Φίλιππος Ηλιού για την Ομολογία Πίστεως της εν Κων/πόλει Συνόδου του 1727:

«Από την πλευρά της η ανατολική εκκλησία … [επιβάλλει] το ισοδύναμο των παπικών συγχωροχαρτιών. Την αντιστοιχία την είχε αποδεχθεί, επίσημα, η ορθόδοξη σύνοδος της Κωνσταντινούπολης του 1727»[30].

Εδώ όμως γεννώνται μεγάλες απορίες:

1) Αυτή την Ομολογία Πίστεως του 1727 την έγραψε ο Πατριάρχης Χρύσανθος[31], ο οποίος, την ίδια ακριβώς περίοδο, ανατυπώνει και μοιράζει δωρεάν στους Αγίους Τόπους το βιβλιαράκι που προαναφέραμε, στο οποίο διδάσκει ότι η σωτηρία είναι αποκλειστικό ζήτημα μετανοίας, εξομολογήσεως, προσευχής και ελεημοσύνης, και αν κάποιος θέσει θέμα χρημάτων, τότε αυτός είναι αναθεματισμένος ως σιμωνιακός. Πως είναι δυνατόν το ίδιο ακριβώς χέρι, του ίδιου Ιεράρχη, από τη μία να βγάζει εντελώς έξω τα συγχωρητικά από την Ορθόδοξη Σωτηριολογία, και από την άλλη, να μας λέει ο Ηλιού ότι τα «εξομοιώνει» με τα παπικά;! Την αντίφαση αυτή όμως, δεν κάνει τον κόπο να μας την εξηγήσει…

2) Αυτή η Ομολογία Πίστεως του 1727, έρχεται σε μια περίοδο όπου εξακολουθεί να ανατυπώνεται και να επικυρώνεται από την Εκκλησία η Ομολογία Δοσιθέου που είδαμε παραπάνω, η οποία σε καμία περίπτωση δεν αποδέχεται ότι τα πατριαρχικά συγχωρητικά προσφέρουν βεβαιότητες για τη σωτηρία του πιστού. Πως λοιπόν είναι δυνατόν, την ίδια χρονική περίοδο και με τον ίδιο επίσημο τρόπο, να επικυρώνονται συνοδικά από την Εκκλησία δύο εκ διαμέτρου αντίθετες θέσεις για τα χαρτιά αυτά; Άλλη μια αντίφαση που ο Φ. Ηλιού δεν κάνει τον κόπο να επισημάνει και να μας εξηγήσει…

3) Θα έπρεπε επίσης να παρατηρήσει ο Φ. Ηλιού ότι η Σύνοδος του 1727 δεν μιλά για:

την εξουσία της αφέσεως των αμαρτιών,

αλλά κάνει λόγο για:

την εξουσίαν υπέρ της αφέσεως των αμαρτιών.

Και η διαφορά αυτή είναι σημαντική, διότι το «υπέρ» σημαίνει δέηση, προσευχή προς τον Θεό, όπως βλέπουμε και στην ακολουθία των εξομολογουμένων που υπάρχει στα έντυπα ευχολόγια του 18^ου αιώνα:

«Υπέρ της αφέσεως των αμαρτιών … του Κυρίου δεηθώμεν».

            Άρα, είναι πολύ σημαντικό ότι η Σύνοδος ακολουθεί με ακρίβεια την διατύπωση του Ορθοδόξου Ευχολογίου.

Κατά τα άλλα, οι διατυπώσεις της Συνόδου θα μπορούσαν να τύχουν ιδεολογικής εκμετάλλευσης μόνο αν κάποιος δεν θελήσει να εξηγήσει επαρκώς τα παραπάνω. Και ο Φ. Ηλιού, δεν θέλησε…

Όπως μας εξηγεί ο καθ. Ιωάννης Καρμίρης, αφορμή για την Ομολογία Πίστεως του 1727, ήταν «η Λατινική προπαγάνδα , δρώσα σκανδαλωδώς τότε εν τη ορθοδόξω Ανατολή»[32]. Προφανώς, η πίεση που είχε ασκηθεί στην Εκκλησία, από τον κίνδυνο να πλανηθούν οι πιστοί με μια είσοδο παπικών συγχωρητικών στην Ανατολή για προσηλυτιστικούς σκοπούς, τους υποχρέωσε να αντιπαραθέσουν ονομαστικά και μόνο τις συγχωρητικές ευχές με τα παπικά συγχωροχάρτια. Και η σχέση είναι ονομαστική και μόνο διότι, η αναφορά σε έντυπες ευχές που η εξουσία τους περιορίζεται σε μια δέηση «υπέρ της αφέσεως των αμαρτιών», οι οποίες μάλιστα δίνονται με φειδώ και «μετά πνευματικής επικρίσεως», και μόνο όταν πρέπει, και αφού εξεταστεί η κάθε υπόθεση με ακρίβεια[33], διαφοροποιεί κατά τρόπο απόλυτο τις ορθόδοξες ευχές από τις ακρότητες των Λατίνων και του Πάπα, τους οποίους μάλιστα η ίδια Σύνοδος του 1727 καταγγέλλει για ψεύδη, καινοτομίες και καταχρήσεις!

4) Άλλωστε, πως θα ήταν δυνατόν, στα 1727 να «επικυρώνεται το ισοδύναμο με τα παπικά συγχωροχάρτια» όπως λέει ο Ηλιού, όταν η ίδια αυτή Σύνοδος, στον 7^ο όρο της Ομολογίας της, απορρίπτει κάθε βεβαιότητα στο να απαλλαγεί κάποιος από το καθαρτήριο πυρ με ανθρώπινες ενέργειες;!

«Καθαρτικώ δε όλως πυρί προσομιλείν τας των αποιχομένων ψυχάς και δι’ αικισμών και βασάνων καθαίρεσθαι, ωρισμένοις τε καιροίς και ωρισμέναις ευποιίας κατά βουλήν ανθρώπου κεκαθαρμένας, ούτω του πυρός απαλλάττεσθαι τοις ευσεβώς φρονούσιν ουδόλως πιστεύεσθαι» (Καρμίρης Ιωάννης, «Τα δογματικά…», τόμ. Β΄, ό.π., σελ. 866).

Ουδέποτε λοιπόν εγκρίθηκε οτιδήποτε αντίστοιχο ή ισοδύναμο με τα παπικά συγχωρητικά, παρά τις προσπάθειες του Ηλιού να μας πείσει για το αντίθετο. Δεν μας το βεβαιώνει αυτό μόνο η Ομολογία Δοσιθέου, αλλά και ο ίδιος ο Ηλιού, που μας παραθέτει την διατύπωση του Νικολάου Κούρσουλα, του οποίου η «Σύνοψις της Ιεράς Θεολογίας» γράφτηκε τον 17^ο αιώνα με «σημαντική χειρόγραφη διάδοση στα χρόνια της τουρκοκρατίας»[34] και σημειώνει τα εξής:

«Τι αποτέλεσμα ενεργούσιν οι ξυγχωρητικοί ούτοι χάρται; Ρητέον ότι ουκ εξαλείφουσι γε το των αμαρτιών πταίσμα»[35].

Και βέβαια, ακόμα μεγαλύτερη βεβαιότητα για το συμπέρασμα αυτό, μας προσφέρει η επόμενη μαρτυρία, η οποία δυστυχώς, και πάλι αποσιωπήθηκε από τη μελέτη του Φ. Ηλιού.

Απουσία τεκμηρίων αρ.4:

Τα στοιχεία από τις τρεις περιοδείες του Πατριάρχη Χρύσανθου.

Η Πηνελόπη Στάθη, στο άρθρο της με τίτλο, «Το Ανέκδοτο οδοιπορικό του Χρύσανθου Νοταρά» (περιοδ. «Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά», αρ.1 (Αθήνα 1984), σελ. 127-280) εξέδωσε τα ανέκδοτα, έως τότε, στοιχεία από την αναλυτική καταγραφή επισκέψεων και πράξεων, για τις τρεις περιοδείες που διενεργήθηκαν επί πατριαρχίας Χρύσανθου στα έτη 1720-1726. Οι περιοδείες αυτές, που λέγονταν και «ζητείες», είχαν κύριο σκοπό την αποπληρωμή της επισκευής του τρούλου του ναού της Αναστάσεως.

Ασφαλώς, ο Φίλιππος Ηλιού γνωρίζει τη σημαντική αυτή έκδοση της Π. Στάθη, την χρησιμοποιεί όμως με τρόπο που εξυπηρετεί τα συμπεράσματά του. Έτσι, επιλέγει από τη συνολική καταγραφή, ν’ αναφέρει μόνο τους προορισμούς όπου δόθηκαν συγχωρητικά[36].

Όμως, τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τους προορισμούς που δόθηκαν συγχωρητικά, είναι εντελώς παραπλανητικά, αν ταυτόχρονα δεν καταγραφούν και οι προορισμοί στους οποίους δεν δόθηκαν συγχωρητικά! Διότι αν ο Φ. Ηλιού έδινε τα πλήρη στοιχεία από τις ζητείες στη μελέτη του, η θεωρία του περί συγχωρητικών που δήθεν πωλούν και αγοράζουν τον Παράδεισο θα κατέρρεε, καθώς από τους συνολικά 81 προορισμούς, οι πιστοί ενδιαφέρθηκαν για τα συγχωρητικά μόνο στους… έξι (6) από αυτούς[37]!

Άρα, η θεωρία περί «πώλησης του Παραδείσου» κατόπιν «πνευματικής πίεσης» της Εκκλησίας επάνω στους πιστούς, είναι κάτι που έπλασε με τη φαντασία του ο Φίλιππος Ηλιού και κατεδαφίζεται οριστικά. Διότι μας είπε πως με τα χαρτιά αυτά πωλείται «βέβαιη θέση στον παράδεισο», πράγμα που αποτελεί το «μέγιστο και ύστατο όραμα των πιστών»[38], «που ζούσαν με την αγωνία της μέλλουσας ζωής και τον τρόμο της κόλασης»[39]!

Εμείς όμως διερωτόμαστε:

Πως επέτρεψε στον εαυτό του να διατυπώσει τέτοιους ακραίους ισχυρισμούς, όταν γνώριζε καλά ότι αποτελούσαν ανυπόστατες συκοφαντίες, αφού από τους 81 προορισμούς της περιοδείας, οι πιστοί εκδήλωσαν ενδιαφέρον για τα συγχωρητικά έντυπα μόνο στους 6;! Ο Ηλιού γνώριζε καλά τα στοιχεία από τις περιοδείες και ήξερε ότι χρωστούσε στους αναγνώστες του μια πειστική εξήγηση, για ποιον λόγο απέκρυψε ότι το 93% των πιστών όχι μόνο δεν «έτρεμαν», όχι μόνο δεν «αγωνιούσαν», αλλά αδιαφόρησαν πλήρως για την «αγορά» του Παραδείσου που υποτίθεται τόσο ποθούσαν! Και φυσικά, οποιαδήποτε άλλη καταγγελία έκανε ο αντικληρικαλιστής ιστορικός κατά της Εκκλησίας και της υποτιθέμενης «δεισιδαιμονίας» της με αφορμή τα έντυπα αυτά, καταλαβαίνουμε πλέον ότι αφορούσε ένα ασήμαντο ποσοστό πιστών που έφτανε μόλις το 7%.

Τελικά, πως μπορεί να χαρακτηριστεί ως «σοβαρή» μια μελέτη που παρουσιάζει τόσες αναπάντητες αντιφάσεις, οι οποίες δημιουργούν πολύ περισσότερα ερωτήματα και αμφιβολίες απ’ όσα μπορούν να λύσουν;

5. Επίλογος

Όπως καταλαβαίνει ο αναγνώστης, όλα αυτά που αφορούσαν τα συγχωρητικά και τη σημασία τους, δεν υπήρξαν πουθενά αλλού παρά μόνο στην αντικληρική φαντασία του Φίλιππου Ηλιού. Για ποιον λόγο ένας τόσο σημαντικός και εργατικός επιστήμονας αποφάσισε να γράψει όλες αυτές τις ανυπόστατες συκοφαντίες, ούτε ξέρουμε και ούτε μας απασχολεί. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι το γεγονός ότι, εκείνα που αφορούν τη χρήση και σημασία των εντύπων αυτών δεν έχουν ουδεμία σχέση με τα περισσότερα απ’ όσα έγραψε ο Ηλιού.

Όποιος ακολουθήσει την ερμηνεία των συγχωρητικών είτε ως Συνοδικών εγγράφων άρσης αφορισμού, είτε ως ευλογία σε εξομολογημένους, είτε ως μνημόσυνα σε κεκοιμημένους, τότε κατανοεί πλήρως τη λειτουργία τους, τη χρησιμότητά τους και τον μικρό βαθμό διείσδυσης τους στις τάξεις των πιστών, στα πλαίσια της αφόρητα καταπιεστικής οικονομικής αφαίμαξης των Χριστιανών από τους Τούρκους.

Αντιθέτως, αν ακολουθήσουμε τις ερμηνείες του Φίλιππου Ηλιού, οι αντιφάσεις που γεννά το κείμενο του είναι αξεπέραστες και γι’ αυτό επισημαίνουμε με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο, ότι η σπουδαιότητα της μελέτης του Ηλιού περιορίζεται μόνο στα όσα αφορούν τη μορφή των συγχωρητικών και σε τίποτε περισσότερο.