Η ενορία αποτελεί το κύτταρο της Εκκλησίας, είναι η Ίδια η Εκκλησία σε μικρογραφία. Στην ενορία κηρύσσεται και λατρεύεται ο Χριστός, η κεφαλή της Εκκλησίας, και στο όνομά Του συγκεντρώνονται οι πιστοί. Εδώ οι Ιερείς, εντολοδόχοι τού Χριστού δια του Επισκόπου, συνεχίζουν το σωτηριολογικό έργο του Κυρίου. Όπου ο Χριστός είναι παρών και το πλήθος των πιστών μαζί Του. "Εκεί η καθολική Εκκλησία"¹. Στην ενορία συντελείται η καινούρια ζωή με τον αγιασμό των πιστών, μια ζωή "εν Χριστώ". Εδώ τελεσιουργείται "η διακονία της καταλλαγής"². Στην ενορία ο ιερεύς είναι "λειτουργός Ιησού Χριστού"³ και αγωνίζεται για "τον αγιασμόν, ου χωρίς ουδείς όψεται τον Κύριον"⁴. Στην ενορία τα μέλη της Εκκλησίας γίνονται "μέλη Χριστού" και οι άνθρωποι δια των μυστηρίων γίνονται "λαός τού Θεού".

Γνωρίζουμε από την μέχρι τώρα έρευνα, ότι ο Επίσκοπος αρχικά ελάμβανε δια της χειροτονίας το δικαίωμα τού "πρόσφεραν (τω Θεώ) τα δώρα της Αγίας Εκκλησίας", δηλαδή να προσφέρει τη Θεία Ευχαριστία. Η εμφάνιση της ενορίας απαιτεί ο Πρεσβύτερος να έχει το δικαίωμα να προσφέρει εξ ονόματος των μελών της τη Θ. Ευχαριστία. Για να γίνει και ο Πρεσβύτερος ιερεύς, χρειάστηκε μεγάλη προπαρασκευή, η οποία οδήγησε αθόρυβα στην διάσπαση της αρχικής μίας ευχαριστίας σε πολλές ενοριακές. Οι ιστορικές προϋποθέσεις ήσαν:

1. Η δυνατότητα αντικαταστάσεως του Επισκόπου κατά την τέλεση της Θ. Ευχαριστίας είχε ήδη αναγνωρισθεί από τις αρχές τού Β' μ. Χ. αιώνος. Γράφει ο Άγιος Ιγνάτιος: "εκείνη βεβαία ευχαριστία ηγείσθω, η υπό τον επίσκοπον ούσα ή ώ αν αυτός επιτρέψη"⁵. Αναγνωρίζεται δηλαδή η δυνατότητα αντικαταστάσεως τού Επισκόπου στην τέλεση της Θ. Ευχαριστίας όταν ο ίδιος δεν μπορούσε να παρευρίσκεται. Ο αντικαταστάτης του θα προερχόταν ασφαλώς από το πρεσβυτέριο το οποίο ήταν συνδεδεμένο με τον Επίσκοπο "ως χορδαί κιθάρα"⁶ και μετείχε ενεργά στην τέλεση του Μυστηρίου. Αυτή τη δυνατότητα την βλέπουμε στην Α' Κλήμεντος όπου γράφει περί των Πρεσβυτέρων γενικώς των προσφερόντων τα δώρα της επισκοπής⁷ και ακόμη βλέπουμε να εφαρμόζεται κατά τα μέσα τού Γ' και στις αρχές τού Δ΄ αιώνος.

Η δυνατότητα αυτή της αντικαταστάσεως απείχε ακόμη πολύ από το να διασπάσει την μία ευχαριστία και να καταστήσει τον πρεσβύτερο προσφέροντα την ευχαριστία κατά τρόπο μόνιμο, αφού όπως γνωρίζουμε, τουλάχιστον μέχρι τους χρόνους τού Ιππολύτου Ρώμης, ο Πρεσβύτερος δεν ελάμβανε δια της χειροτονίας του αυτό το δικαίωμα⁸.

2. Η ύπαρξη των συνάξεων για προσευχή και διδασκαλία "δίχα της των μυστηρίων τελετής"⁹, πιθανόν να συνετέλεσε κα τα κάποιον τρόπο στην Ιστορική προπαρασκευή της ενορίας.

Η συνήθεια αυτή απαντά στην Αποστολική παράδοση τού Ιππολύτου ως μόνιμος και τακτικός θεσμός¹⁰. Οι συνάξεις αυτές, των οποίων η ηγεσία ανετίθετο στους πρεσβύτερους τους οποίους βοηθούσαν και οι Διάκονοι, υπήρξαν το κυριώτερο πεδίο εκκλησιαστικής δράσεως των Πρεσβυτέρων, οι οποίοι ελάμβανον, άλλωστε, το χάρισμα προς παιδαγώγηση του λαού κατά τη χειροτονία τους και αποτέλεσαν ένα είδος πρεσβυτεροκεντρικής ενότητος. Παρά το γεγονός ότι στις συνάξεις αυτές αποφευγόταν να δοθεί ευχαριστιακός χαρακτήρας, δεν αποκλείεται το ενδεχόμενο να χρησιμοποιήθηκαν ως βάσεις σχηματισμού των ενοριών δια της προσδόσεως ευχαριστιακού χαρακτήρος σ' αυτές, όταν αυξήθηκε πολύ ο αριθμός των πιστών. Όλα αυτά αποτελούν ευλογοφανή υπόθεση, η οποία δεν πρέπει να γίνει δεκτή χωρίς επιφυλάξεις. Διότι οι συνάξεις αυτές για την ανάγνωση των Γραφών και για προσευχή εξακολουθούσαν να υπάρχουν και κατά τον Ε΄ αιώνα, οπότε είχε ήδη εδραιωθεί η ενορία.

3. Η αύξηση του αριθμού των Χριστιανών στις αρχές του γ' αιώνος σε τέτοιο σημείο, ώστε να είναι αδύνατη ίσως η συγκέντρωση όλων των πιστών σε μία ευχαριστία. Το πολύτιμο κείμενο της Αποστολικής παραδόσεως του Ιππολύτου, το οποίο ανήκει σ' αυτή την περίοδο και μαρτυρεί για την μία επισκοποκεντρική ευχαριστία της Κυριακής, περιλαμβάνει την έξης αξιοσημείωτη λεπτομέρεια: Συνιστά, όπως ο Επίσκοπος μεταδώσει τη Θ. Ευχαριστία με τα ίδια του τα χέρια σ' όλο το λαό, εάν είναι δυνατόν¹¹. Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι γράφοντας ο Ιππόλυτος την Αποστολική Παράδοση και χρησιμοποιώντας ως βάση αρχαιότερα από την εποχή του λειτουργικά κείμενα, θέλησε με τη συντηρητικότητα που τον διακρίνει να μην επιφέρει αλλαγή στον αρχικό λειτουργικό πυρήνα, ο οποίος προέβλεπε τη μετάδοση της Ευχαριστίας από τον Επίσκοπο μόνο, αλλά να τον προσαρμόσει στις συνθήκες που δημιουργήθηκαν από την αύξηση του αριθμού των Χριστιανών. Γι' αυτό πρόσθεσε το "εάν είναι δυνατόν". Μήπως αυτή η, έστω και συντηρητική, αντιμετώπιση του προβλήματος ωδήγησε σιγά-σιγά στη μόνιμη ανάθεση της Θ. Ευχαριστίας σε Πρεσβυτέρους στις ενορίες; Μέχρι τα μέσα του γ΄ αιώνος δεν έχουμε μαρτυρίες γι' αυτό από τις πηγές.

4. Η αλλαγή της πολιτικής των Ρωμαίων αυτοκρατόρων έναντι των Χριστιανών και της Εκκλησίας στα μέσα ακριβώς του γ' αιώνος. Η αλλαγή άρχισε επί Δεκίου και ενισχύθηκε από τον Βαλεριανό. Οι δύο αυτοί αυτοκράτορες έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στην εσωτερική κατάσταση της αυτοκρατορίας και επιχείρησαν να επιβάλουν την αυστηρή πειθαρχία που υπήρχε και παλαιότερα. Η νομοθεσία του Δεκίου επέβαλλε σε κάθε πολίτη δημόσια πράξη ομολογίας και αφοσώσεώς του στην επίσημη θρησκεία του κράτους και αυστηρότατες ποινές σ' όσους τυχόν αρνούνταν να συμμορφωθούν. Η νέα κατάσταση είχε σοβαρώτερες συνέπειες για τους Χριστιανούς και ιδιαίτερα για τους Επισκόπους των Εκκλησιών¹². Έτσι πολλές Εκκλησίες στερήθηκαν για πολύ χρονικό διάστημα τους Επισκόπους τους. Είτε λόγω θανάτου τους από τους δήμιους, είτε λόγω εξορίας ή φυγής τους, είτε λόγω αποστασίας τους.

Σαν λύση στο πρόβλημα αυτό αναζητήθηκε η ενίσχυση της λειτουργικής δικαιοδοσίας των Πρεσβυτέρων με ευρύτερη και εκπεφρασμένη ανάθεση επισκοπικών καθηκόντων σ' αυτούς. Μεταξύ των καθηκόντων αιτών ήταν και η τέλεση της Θ. Ευχαριστίας¹³.

5. Δύο κείμενα, τα οποία εκφράζουν καταστάσεις των μέσων του γ' αιώνος, παρέχουν τις πρώτες ενδείξεις για την ύπαρξη κάποιας μορφής ενοριών. Το πρώτο κείμενο είναι μια επιστολή του Κυπριανού προς τον κλήρο της Καρθαγένης. Στην επιστολή αυτή αναφέρεται ο Πρεσβύτερος της Didda Γάιος, ο οποίος μαζί με τον διάκονό του αποκλείστηκε της εκκλησιαστικής κοινωνίας, διότι επικοινωνούσε με τους πεπτωκότες και διότι προσέφερε την ευχαριστία τους. Από το κείμενο αυτό προκύπτουν δύο στοιχεία τα οποία κατά μεν τη θεωρία δεν μπορούν να συμβιβασθούν με τις επικρατούσες αντιλήψεις περί Πρεσβυτέρων κατά τον γ' αιώνα, στην πράξη όμως πουθενά δεν παρουσιάζονται νωρίτερα: α) Πρεσβύτερος συνδεόμενος προσωπικώς με κάποια κοινότητα και β) Διάκονος συνδεόμενος με Πρεσβύτερο.

Το δεύτερο κείμενο, το οποίο ανάγεται στο β' ήμισυ τού γ' ή τις αρχές του δ' αιώνος, γνωστό ως Acta disputationis S. Archelai cum Manete haeresiarcha. Μας πληροφορεί ότι, o αιρεσιάρχης Μάνης επεσκεύθηκε το χωριό Diodorus έξω της πόλεως των Καρχάρων στη Μεσοποταμία του οποίου ο Πρεσβύτερος ονομαζόταν επίσης Diodorus. Βεβαίως, το κείμενο αυτό δε μας καθορίζει ποια ήταν τα λειτουργήματα αυτού του Πρεσβύτερου. Είναι όμως χαρακτηριστικό ότι ονομαζόταν Πρεσβύτερος του τόπου εκείνου (presbyter illius loci), γεγονός ενδεικτικό της πρωτοφανούς συνδέσεως ονόματος πρεσβυτέρου με το όνομα ιδιαίτερης κοινότητος¹⁴.

Στο γεγονός της συνδέσεως, από των μέσων του γ΄ αιώνος, Πρεσβυτέρων με Ιδιαίτερες κοινότητες πρέπει να τοποθετήσουμε και τη σύνδεση Πρεσβυτέρων με κοινότητες της υπαίθρου, που εμφανίζεται αυτή την περίοδο. Οι κοινότητες αυτές δεν είχαν δικούς τους Επισκόπους (χωροεπισκόπους), αλλά εξηρτώντο εκ τού Επισκόπου της πόλεως.

Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι οι πρώτες ενδείξεις για την εμφάνιση της ενορίας, πρέπει να τοποθετηθούν γύρω στα μέσα του γ' αιώνος. Η ενορία εμφανίσθηκε τότε ως αποτέλεσμα ανάγκης. Η ραγδαία αύξηση του αριθμού των πιστών εντός των πόλεων, ίσως δε και στα ενδότερα της υπαίθρου χώρας, και η απουσία των Επισκόπων από τις Εκκλησίες τους για μακρό χρονικό διάστημα, υποχρέωσαν την Εκκλησία ν' αναθέσει μονιμώτερον του συνήθους την ηγεσία της ευχαριστίας στους Πρεσβυτέρους και να διασπάσει την μία Ευχαριστία "την υπό τον Επίσκοπον ούσαν" σε πολλές πρεσβυτεροκεντρικές συνάξεις. Έτσι, εμφανίσθηκαν αρχικά αυτήν την εποχή Πρεσβύτεροι συνδεδεμένοι προσωπικά και μόνιμα με ιδιαίτερες κοινότητες. Αυτή υπήρξε η αρχική μορφή της ενορίας. Κατά τον δ' αιώνα αναγνωρίζεται πλήρως και ανεπιφυλάκτως στους Πρεσβυτέρους το δικαίωμα να προσφέρουν την Ευχαριστία. Οι μεταβολές στα λειτουργικοκανονικά κείμενα εμφανίζονται ως η θεωρητική επισφράγιση της εδραιωθείσης στην πράξη ενορίας. Τι απέγινε όμως η αρχική συνείδηση της Εκκλησίας, ότι η μία ευχαριστία, "η υπό τον Επίσκοπον ούσα", ενσαρκώνει και εκφράζει την ενότητα της Εκκλησίας του Θεού που υπάρχει σε κάθε τόπο, αφού με τις πολλές ενορίες τα μέλη αυτής της Εκκλησίας έπαυσαν να συνέρχονται σε μια Ευχαριστία; Το ερώτημα αυτό θέτει το θεμελιώδες πρόβλημα της σχέσεως της ενοριακής ενότητος προς την ενότητα της Επισκοπής, όπως την αντιλήφθηκε η αρχαία Εκκλησία.

Παραπομπές

1. Ιγνατίου, προς Σμυρν. 8. 2,  ΒΕΠ 2, 281.

2. Β΄ Κορινθίους 5. 17-18.

3. Ρωμ. 15. 16.

4. Εβρ. 12. 14.

5. Σμυρν. 8. 1 BΕΠ 2. 281.

6. Εφεσ. 4. 1 ΒΕΠ 2, 286.

7. Α Κλήμ. 44. ΒΕΠ. 1. 30-31.

8. Βλέπε περισσότερα Ιωάνν. Ζηζιούλα: "Η ενότης της Εκκληοίας εν τη Θεία Ευχαριστία και τω Επισκόπω κατά τους τρεις πρώτους αιώνας. Αθήναι 1965. σ. 160 και εξής και Δημ. Βακάρο: "Η Ιερωσύνη στην Εκκλησιαστική Γραμματεία τών πέντε πρώτων αιώνων", Θεσσαλονίκη 1986, σ. 242 και εξής.

9. Ιωάνν. Ζηζιούλα: "Η ενότης..." και Δημ. Βακάρου: "Η Ιεροσύνη..." σελ. 247 και εξής.

10. Ιωάνν. Ζηζιούλα: "Η ενότης..." σ. 162,  και Δημ. Βακάρου: "Η Επισκοπική εξουσία στην Αποστολική Παράδοση τού Ιππολύτου Θεσσαλονίκης 1987, σ. 84 και εξής.

11. Απ. Παράδ. 24.1, έκδ. Dix 6.43. Και Δημ. Βακάρου: "Η Επισκοποική εξουσία..." σ. 63.

12. Βλέπε σχετικές παραπομπές: Ιωάνν. Ζηζιούλα: "Η ενάτης..." σ. 17.

13. Ιωάνν. Ζηζιούλα: "Η ενότης..." σ. 173 όπου και οι παρακάτω παραπομπές:

Επιστ. 5(4), 1: "Quonian mihi interesse nunc non cermittit loci condicio, peto vos pro fide et religione vestra, fungamini illie et vestris partibus et meis, ut nihil vel ad disciplimam vel ad disciplimam vel ad diligentiam desit". Παράβαλλε Επιστ. 14 (5), 2.

Επιστ. 16 (9), 2 offertur nomine eorum (lapsorum) et... eucharistia illis datur, cum scriptum sit: Qui ederit panem aut biderit calicem Domini indigne, reus erit corporis et sanguinis Domini". Πρβλ. Επιστ. 15 (10), 1 και i 17 (11), 2.9. Παράβαλλε Δημ. Βακάρου, Sacerdos: "Ο τελετουργός τής Ευχαριστίας κατά τον Άγιο Κυπριανό Επίσκοπο Καρχηδόνος". Γρηγόριος Παλαμάς, τεύχος 71/1988 σ. 33-61 και Ανάτυπο.

14. Βλέπε περισσότερα: Ιωάνν. Ζηζιούλα: "Η ενοτης..." σ. 174-76 όπου και οι σχετικές παραπομπές.