Επειδή πρόσφατα (2007) ασκήθηκε λογοκρισία σε µιά δήλωσή µου σε κάποιον τηλεοπτικό σταθμό και δημιουργήθηκαν εις βάρος µου ανόητες παρεξηγήσεις (η δήλωση ακούστηκε ως εξής:

«Βέβαια δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες επαρκείς για το κρυφό σχολειό…»· τα λοιπά λόγια κόπηκαν!), ας μού επιτραπεί να παραθέσω αυτούσια όσα είχα γράψει για το θέµα αυτό στη δίτοµη «Ιστορία τού Ελληνικού Κόσµου και τού Μείζονος χώρου» (τ. Β’, σσ. 223-24).

«Σημαντική ήταν και η συμβολή τών εκκλησιών και µοναστηριών στη διάδοση μιας υποτυπώδους θρησκευτικής παιδείας που εκάλυπτε και τη γλωσσική διδασκαλία. Επειδή η διδαχή γινόταν υπό συνθήκες τραγικής δουλείας και μυρίων κινδύνων, κυρίως όμως επειδή τα παιδιά, λόγω επαγγελματικών ασχολιών, πήγαιναν νύχτα στο “σχολειό”, πλάσθηκε ο θρύλος τών “Κρυφών Σχολειών”.¹

Ό,τι όμως είναι θρύλος δεν σηµαίνει πως είναι ψέμα. Ο θρύλος διασώζει τη μνήμη τού γεγονότος µέ τη στοματική παράδοση. Το “Κρυφό Σχολειό” ενέχει και τούτη τη σημασία: η διδαχή γινόταν σε δύο επίπεδα, στο επίπεδο τού “φανερού”, όπου λέγονταν τα ακίνδυνα για τον κατακτητή, και στο επίπεδο τού “κρυφού”, για επιλεγμένα παιδιά, όπου λέγονταν τα επικίνδυνα». Όταν κάποιος είναι σκλάβος, είναι υποχρεωμένος όσα κάνει να τα κάνει κρυφά. Πολύ περισσότερο όταν αυτά δεν είναι αρεστά και είναι «ου φωνητά».

Εξ άλλου, αφού τα σχολεία ήσαν κρυφά, θα κρατούσαν πρακτικά και µαθητολόγια; Ας το σκεφθούμε κι αλλιώς. Γιατί φωτισµένοι δάσκαλοι, με τεράστια παιδεία έπαιρναν τα βουνά και δημιουργούσαν σχολεία στις πιο απρόσιτες περιοχές; Είναι απλό: αυτά τα οποία εδίδασκαν χρειάζονταν αέρα λευτεριάς που χαρίζει το βουνό. Γι’ αυτό κι ο Πατρο-Κοσμάς στις διδαχές του έλεγε: «Από τα βουνά θα έλθει η λευτεριά». Κι ακόμη, γιατί στους νάρθηκες πάμπολλων εκκλησιών και μοναστηριών είναι ζωγραφισμένες χορείες αρχαίων σοφών;

Απλούστατα στα δύσκολα χρόνια οι νάρθηκες γίνονταν σχολεία και µέσα σ' αυτούς δειχνόταν λεκτικά και οπτικά η αρχαία σοφία. Ωστόσο, λόγω ελλείψεως επαρκών μαρτυριών εσχάτως ανακινήθηκε θέµα υπάρξεως ή ανυπαρξίας τού «Κρυφού Σχολειού». Νέοι ιστορικοί, οι λεγόμενοι «αποδομητές», ανακάλυψαν πως είναι μύθος. Και νοσφίσθηκαν αυτοί την «δόξα» τής ανακαλύψεως!

Κι όμως ο πρώτος που αμφισβήτησε την ύπαρξή του ήταν ένας άνθρωπος στενά δεμένος με το πατριαρχείο, ο σπουδαίος ιστοριοδίφης Μανουήλ Γεδεών. Κι αυτό λόγω ελλείψεως γραπτών μαρτυριών. Ακολούθησαν κι άλλοι, όπως ο Γιάννης Βλαχογιάννης, ο Γ. Κορδάτος, ο Λίνος Πολίτης. Αυτός όμως που προ δεκαετίας αμφισβήτησε με ισχυρή επιχειρηματολογία την ύπαρξη «Κρυφού Σχολειού» είναι ο καθηγ. Άλκης Αγγέλου µέ την αξιοπρόσεκτη εργασία του «Το Κρυφό Σχολειό. Χρονικό ενός Μύθου» (1997).

Ωστόσο, ο καθηγ. Αγγέλου είχε την εντιμότητα να παραθέσει 4-5 γραπτές μαρτυρίες, βάσει τών οποίων μαρτυρείται η ύπαρξη «Κρυφού Σχολειού». Η πρώτη αφορά στον λόγιο γιατρό Στέφανο Κανέλλο, φίλο τού Κοραή, συναθλητή και διάδοχο τού Ρήγα, Φιλικό που συμμετείχε στον Αγώνα και πέθανε πολεμώντας στην Κρήτη. Σε µία επιστολή, την οποία απηύθυνε ο Κανέλλος στις 4 Ιανουαρίου 1822 προς τον Γερμανό Φιλέλληνα Carl Iken, γράφει τα ακόλουθα:

«Οι Τούρκοι απαγόρευαν αυστηρότατα τα σχολεία ακόμη και από τις εκκλησίες. Αυτή κι ανάλογες αιτίες ανάγκαζαν τους Έλληνες να θεωρούν τη θρησκεία συνδεδεμένη µέ τα γράµµατα και τα σχολεία. Γι’ αυτό προσπαθούσαν µε χρηματικές δωρεές και με άλλα µέσα να ιδρύσουν κρυφά κοινά σχολεία τόσο σε µεγάλες όσο και σε µικρές πόλεις, όπου και τα παιδιά τών φτωχών διδάσκονταν χωρίς να πληρώνουν…»²

Η επιστολή αυτή έχει γραφτεί σε ανύποπτο χρόνο, το δεύτερο έτος τής Επαναστάσεως, και από άνθρωπο που βρισκόταν έξω από την επιρροή τής εκκλησίας. Δημοσιεύθηκε στο έργο τού Iken «Leucothea» στη Λειψία το 1525. Την μαρτυρία αυτή μπορεί ένας ιστορικός να την θεωρήσει ανεπαρκή, αλλά δεν μπορεί να αμφισβητήσει την ύπαρξή της. Άρα, το λεγόμενον ότι δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες δεν ευσταθεί. Θα παραβλέψω τις άλλες τρεις μαρτυρίες (μεταξύ αυτών και την έγκυρη τού προξένου τών ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη Καρόλου Τάκερµαν) και θα σταθώ στα όσα γράφει ο Νικ. Δραγούµης στο έργο του «Ιστορικαί αναμνήσεις»³.

Ο Δραγούμης, βαθύτατος γνώστης τών τότε πραγμάτων, αναφερόμενος στις δυσκολίες που ξεπέρασαν οι υπεύθυνοι για την διάδοση τής παιδείας τών κοριτσιών, γράφει τα ακόλουθα: «Όθεν ούτε γωνίαν ευρίσκεις σήμερον άνευ σχολείου κορασίων, ούτε πατέρα ούτε μητέρα µη φλεγοµένους υπό τού πόθου τής αγωγής τών ιδίων θυγατέρων. Επειδή δε ο τοσούτος έρως τής εκπαιδεύσεως τού γυναικείου φύλου εισήλασε τροπαιούχος και εις την δούλην Ελλάδα (σημ. Σ.Ι.Κ.: εννοεί τις µή απελευθερωμένες, κυρίως τις ασιατικές περιοχές), ανηγέρθηκαν γυναικών φροντιστήρια και κατά τας ασιάτιδας έτι χώρας, όπου προ αιώνων δεν είχε ακουσθεί η γλυκεία τού Πλάτωνος ή τού Χρυσοστόµου φωνή, όπου δια τον φόβον τών κρατούντων ελάχιστος αριθμός μαθητών µετέβαινον εις σχολείον, κείµενον εν παραβύστω ( =σε απόκρυφο μέρος), άδοντες, ως ει επλανώντο ( = ωσάν να είχαν χαθεί) χάριν ευθυμίας εις τας οδούς, το επίτηδες ποιηθέν τούτο άσμα: Φεγγαράκι µου λαμπρό, φέγγε µου να περπατώ, να πηγαίνω στο σχολειό, να μαθαίνω γράµµατα γράµματα µαθήµατα τού Θεού ποιήµατα».

Είναι η πρώτη ίσως καταγραφή τού ποιήµατος αυτού, που δεν είναι βέβαια δημοτικό, έγινε όμως δημοτικό λόγω τής ευρείας χρήσης του, επειδή απηχούσε στο αίσθημα τού λαού και τις αναμνήσεις του. Βέβαια είναι δικαίωµα ενός ιστορικού να αμφισβητεί την αξιοπιστία μιας γραπτής μαρτυρίας, να αμφισβητεί και την λαϊκή παράδοση και να αποδίδει αξιοπιστία στα έγγραφα.

Διερωτώμαι: πόση αξιοπιστία έχουν τα σημερινά -έστω κρατικά- έγγραφα; Διερωτώμαι ακόμη, µήπως είναι αντιεπιστημονικό -για να μην πω αντιδημοκρατικό- το να αμφισβητείται η συλλογική μνήμη ενός λαού; Ακόμη και σήµερα ο λαός έχει διασώσει την παράδοση ότι σε ορισμένα σημεία τής Ελλάδος λειτούργησαν «Κρυφά Σχολειά» και δείχνεται το µέρος όπου λειτούργησαν. Πέρα απ όσα έχουν καταγραφεί από άλλους ιστορικούς, ο γράφων στο βιβλίο του «Η Ιερά Μονή Αγίων Αναργύρων “Σταματήρας” Πάρνωνος» (Σπάρτη 1993) αναφέρεται σε δύο «Κρυφά Σχολειά», το ένα εντός τής μονής και το άλλο σε απόκρημνη περιοχή στο δρόμο Βασσαρά-Βεροίων, στα οποία περί το 1958 τον οδήγησαν εντόπιοι συγκυνηγοί του και τού διηγήθηκαν όσα είχαν ακούσει από τους γονείς τους. Το δικαίωµα τής αμφισβητήσεως είναι σεβαστό· επίσης σεβαστό όμως είναι και το δικαίωµα τής παραδοχής .

Δική µου αρχή είναι να μην αμφισβητώ την προφορική παράδοση, η οποία σφάλλεται μεν ως προς την ακρίβεια, όχι όμως ως προς την ουσία. Εξ άλλου κι ο μύθος -πολύ περισσότερο ο θρύλος- έχει την δική του ιστορικότητα.

Κλείνουµε το κεφάλαιο αυτό µε µιά αναφορά σε δύο μεγάλους ιστορικούς: Ο Λεοπ. φόν Ράνκε στον πρόλογο τής «Παγκόσμιας ιστορίας» του γράφει: «Η ιστορία αρχίζει όταν τα μνημεία γίνονται κατανοητά και διαθέτουµε αξιόπιστες γραπτές μαρτυρίες».

Σωστό ως ένα βαθμό. Τι θα γινόταν όμως, αν δεν υπήρχε ο Ξενοφών; Ο Πελοποννησιακός πόλεμος δεν θα γινόταν; Δεν θα γινόταν η µάχη στα Κούναξα; Το ότι δεν αναφέρεται σε γραπτές πηγές η λειτουργία Κρυφών Σχολειών, δεν σημαίνει πως δεν υπήρχαν. Ο Έντουαρντ Μάγερ στο περίφημο έργο του «Zur Theorie Und Methodik Der Geschichte» (1910) υποστηρίζει ότι στην ιστορία ανήκει ό,τι ασκεί επίδραση.⁴ Και η επίδραση τού «Κρυφού Σχολειού» υπήρξε ισχυρή ως τους παρόντες καιρούς.

Σημειώσεις

________________________________________

1. Ο λαός ασφαλώς δεν θα διαµόρφωνε την αντίληψη περί «Κρυφού Σχολειού», αν αυτό δεν ήταν υπαρκτό µέχρι τη νεώτερη εποχή στις µη απελευθερωμένες ελληνικές περιοχές. Πρόσφατα ο Φάνης Κακριδής μετέφρασε µέρος τών ανταποκρίσεων τού γνωστού δημοσιογράφου René Puaux, που τις είχε δημοσιεύσει στη γαλλική εφημερίδα Καιροί το 1914 µέ τίτλο Δυστυχισμένη Ήπειρος. Ο R. Puaux γράφει ότι συναντήθηκε στο Αργυρόκαστρο στο σπίτι τού Μ. Ζωτίδη µε ένα δάσκαλο και µια δασκάλα και τους µαθητές τους που προσπαθούσαν, υπό συνθήκες παρανοµίας σχεδόν, να συντηρήσουν την ελληνική ιδέα, χωρίς να γίνουν αντιληπτοί από τους Τούρκους. Γράφει ο Puaux, κατά μετάφραση Κακριδή:

«Θα μπορούσε κανείς να αφιερώσει ένα ωραίο κεφάλαιο στο σώμα τών Ελλήνων δασκάλων τής Ηπείρου, που, αντιμετωπίζοντας τόσες αντιξοότητες και ταπεινώσεις, δεν έπαυσαν γι’ αυτό να προχωρούν το πατριωτικό τους έργο. Κανένα ελληνικό βιβλίο δεν γινόταν δεκτό, αν είχε τυπωθεί στην Αθήνα. Έπρεπε όλα να έλθουν από την Κωνσταντινούπολη. Η ελληνική ιστορία ήταν απαγορευμένη. Έτσι, έκαναν συµπληρωματικές μυστικές παραδόσεις, όπου χωρίς βιβλίο, χωρίς τετράδιο, ο μικρός Ηπειρώτης μάθαινε να γνωρίζει την πατρίδα μητέρα του, τον εθνικό του ύμνο, τα ποιήματα και τους ήρωές του. Οι µαθητές κρατούσαν στα χέρια τους την ζωή τών δασκάλων τους. Ένας λόγος αστόχαστος ή µια καταγγελία θα ήταν μοιραία».

2. Από το βιβλίο τού καθηγητή Νικολάου Β. Χρονόπουλου: «Η αλήθεια για το Κρυφό Σχολειό», εκδ. Πλάτανος, Αθήνα 2002.

3. Ο Νικ. Δραγούμης διεδραµάτισε σηµαντικό ρόλο στα πολιτικά πράγματα τής απελευθερωμένης Ελλάδος. Το βιβλίο του «Ιστορικαί αναμνήσεις» είναι µία από τις σημαντικότερες πηγές για τα χρόνια τού Αγώνα, κυρίως για την μετέπειτα περίοδο. Η πρώτη έκδοση, δυστυχώς µόνον τού Α΄ τόμου, έγινε το 1874, η δεύτερη το 1879 και η τρίτη το 1973 από τις εκδόσεις «Ερμής» με την επιμέλεια τού Άλκη Αγγέλου. Από την έκδοση αυτή και το παραπάνω παράθεµα.

4. Έκδοση 1973, σ. 164. Στη δεύτερη έκδοση (1879) είναι στη σ. 214.