Έρευνα για το κτιστό και το Άκτιστο

Πολέμησαν οι Ορθόδοξοι Μοναχοί και ποιος ο αριθμός τους;

Τού Papyrus 52

Περιεχόμενα

• 1. Περιληπτικά για το πρώτο μέρος

• 2. Εισαγωγή στο δεύτερο μέρος: Πολεμούν οι Ορθόδοξοι μοναχοί;

• 3. Οι Ορθόδοξοι μοναχοί, από τον 14^ο αιώνα έως και στην Τουρκοκρατία αποτελούσαν περίπου το 1% του συνολικού πληθυσμού

• 4. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 1^ο: Εξέγερση της Κρήτης (1296), μάχες κατά των Ενετών (Βενετών)

• 5. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 2^ο: Βενετοτουρκικές συγκρούσεις στις ελληνικές χώρες (17^ος αιώνας), μάχες κατά των Τούρκων (Α΄)

• 6. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 3^ο: Βενετοτουρκικές συγκρούσεις στις ελληνικές χώρες (17^ος αιώνας), μάχες κατά των Τούρκων (Β΄)

• 7. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 4^ο: Επανάσταση του ‘21, Αρχιερείς, Ηγούμενοι και Κληρικοί με ηγετικό ρόλο στην Επανάσταση (1821,1823)

• 8. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 5^ο: Επανάσταση του ‘21, οι Αγιορείτες μάχονται κατά των Τούρκων στην Χαλκιδική (1821)

• 9. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 6^ο: Επανάσταση του ‘21, μοναχοί συμμετέχουν στην πολιορκία του Ναυπλίου (1821)

• 10. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 7^ο: Επανάσταση του ‘21, μοναχοί της Άνδρου συμμετέχουν στον Αγώνα (1825)

• 11. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 8^ο: Επανάσταση του ‘21, 600 Έλληνες, από τους οποίους οι 100 ήταν μοναχοί, σταματούν τον Ιμπραήμ στο Μέγα Σπήλαιο (1827)

• 12. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 9^ο: Οι μοναχοί υπερασπίζονται την Κων/πολη στα 1422 κατά την τουρκική επίθεση από τον Μουράτ Β΄

• 13. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 10^ο: Οι μοναχοί υπερασπίζονται την Κων/πολη κατά την Άλωση του 1453

• 14. Επίλογος

1. Περιληπτικά για το πρώτο μέρος

Στο πρώτο μέρος του άρθρου αυτού, παρουσιάσαμε όλα εκείνα τα τεκμήρια που αποδεικνύουν ότι πίσω από τις κατηγόριες ενάντια στον Σχολάριο και τους Ανθενωτικούς κρύβεται μια προσπάθεια να μετατεθούν σε άλλους οι ευθύνες που είχαν οι Ενωτικοί και ο Πάπας για την Άλωση. Οι λόγοι όμως που ελάχιστοι στον τόπο αυτό δείχνουν διάθεση να δικαιώσουν οποιονδήποτε σχετίζεται με την Εκκλησία, ακόμα και όταν δικαιώνεται από τα ιστορικά τεκμήρια, είναι αντικείμενο μιας άλλης συζήτησης.

Είδαμε λοιπόν πως ακόμα κι αν δεχτούμε ότι Ενωτικοί και Ανθενωτικοί αγαπούσαν το ίδιο την πατρίδα τους, μπορούμε όμως να πούμε ότι οι μόνοι ρεαλιστές στην υπόθεση αυτή ήταν οι Ανθενωτικοί. Αυτό δεν αποδεικνύεται μόνο εκ του αποτελέσματος, αφού ουδεμία άξια λόγου βοήθεια δεν απέστειλε ο Πάπας, αλλά και από το ήδη διαμορφωμένο πλαίσιο συσχετισμού δυνάμεων: η καταστροφή των σταυροφόρων στη Βάρνα το 1444, εννέα μόλις χρόνια πριν την Άλωση, ήταν η μεγαλύτερη απόδειξη ότι οι Ενωτικοί συντηρούσαν επί χρόνια μια ψευδαίσθηση την οποία είχε καλλιεργήσει ο Πάπας στους απελπισμένους βυζαντινούς. Και είδαμε τον Ενωτικό Ιωάννη Αργυρόπουλο να ομολογεί σε επίσημη επιστολή του προς τον αυτοκράτορα, ότι μέσα στον αμυντικό τους σχεδιασμό κυριαρχούσε το όνειρο της δυτικής βοήθειας. Ταυτόχρονα, σε αντίθεση με τον ιστορικό Δούκα που συκοφαντεί τους Ανθενωτικούς ως μοιρολάτρες και προδότες, ο Ιωάννης Αργυρόπουλος παραδέχεται ότι οι Ανθενωτικοί ήταν πατριώτες και ζητούσαν από τους Ενωτικούς να «προσγειωθούν» στον πραγματικό κόσμο διότι κανείς δεν θα βοηθούσε το Βυζάντιο. Άλλωστε, η συκοφαντία του Δούκα περί «μοιρολατρίας» καταρρίπτεται από τα ίδια τα επίσημα κείμενα που περιέχουν τις θέσεις των Ανθενωτικών (βλ. ομιλία Ιωσήφ Βρυεννίου και επιστολή Σχολαρίου προς τον αυτοκράτορα, όπου του ζητά να πιέσει τους πλούσιους, και εκείνους που παρέμειναν στην Κων/πολη και αυτούς που διέφυγαν στη Δύση, να διαθέσουν τις περιουσίες τους για την ενίσχυση της Πόλης). Όμως, ο Δούκας ευρισκόμενος στην υπηρεσία των παπικών, έπρεπε να προβάλλει με τέτοιον τρόπο τα γεγονότα ώστε από την ιστορία του να προκύπτει το ηθικό δίδαγμα ότι η Πόλη έπεσε εξαιτίας των Ανθενωτικών, και έτσι να πειστούν οι ορθόδοξοι ότι ο μόνος τρόπος για να σωθούν από τους Τούρκους, ήταν να συσπειρωθούν γύρω από τους δυτικούς ηγέτες των λατινοκρατούμενων περιοχών. Γι’ αυτό τον λόγο άλλωστε συκοφάντησε και τον ήρωα Λουκά Νοταρά με την περίφημη φράση για το τουρκικό φακιόλιον και την Λατινικήν καλύπτραν. Ευτυχώς όμως, ο Δούκας φρόντισε με μια παιδαριώδη αντίφαση να μας αποδείξει ότι την υβριστική του φράση για τον Λουκά Νοταρά την έβγαλε από το μυαλό του για να εξυπηρετήσει την σκοπιμότητα της ιστορίας του. Διότι σε κανένα ιστορικό έργο δεν μπορεί να σταθεί χαρακτήρας που να εμφανίζεται ως ο «θαρρύνων απανταχού τους στρατιώτας» και ο ίδιος ακριβώς άνθρωπος να περιγράφεται ταυτόχρονα και ως ο… αποθαρρύνων απανταχού τους στρατιώτας, και μάλιστα στην ίδια χρονική περίοδο και υπό τις ίδιες συνθήκες! Και ασφαλώς, όπως γράφει ο Κων/νος Άμαντος, τίποτα στο βίο και στο έργο του Λουκά Νοταρά δεν υπάρχει που να δικαιώνει την σχιζοφρενική περιγραφή του ιστορικού Δούκα. Όσο για τους ισχυρισμούς της Ελένης Αρβελέρ περί «καλοπροαίρετου Πάπα» που «έστειλε λεφτά από συγχωροχάρτια», να πούμε ότι και αυτό αποτελεί υπερβολή, διότι οι Βυζαντινοί μετά την Ένωση δεν περίμεναν από τον επίσκοπο Ρώμης κάποια «ψίχουλα», αλλά περίμεναν είτε επιστροφή των λατινοκρατούμενων περιοχών, είτε, έστω, την αποστολή των εκκλησιαστικών εσόδων από τις περιοχές αυτές στο Βυζάντιο. Ο Πάπας δεν έκανε τίποτα από τα δύο, άρα, δεν είχε την παραμικρή πρόθεση να βοηθήσει ούτε οικονομικά…

2. Εισαγωγή στο δεύτερο μέρος: Πολεμούν οι Ορθόδοξοι Μοναχοί;

Σε αυτό το δεύτερο μέρος του άρθρου μας, επιλέξαμε να ασχοληθούμε με το περίφημο ζήτημα των μοναχών το οποίο είχαμε παρουσιάσει ξανά για ν’ απαντήσουμε στις απίστευτες εμπνεύσεις κάποιων «προοδευτικό»-νεοπαγανιστικών κύκλων, που έλεγαν ότι κατά την Άλωση υπήρχαν από 200.000 έως και 500.000 μοναχοί(!) που κάθονταν στα μοναστήρια, ενώ ο Κων/νος Παλαιολόγος είχε μόνο 5.000 στρατιώτες!

Αυτή η φορά όμως, εκτός από τον αριθμό των μοναχών, παρουσιάζουμε και εικονογραφημένα τεκμήρια που αφορούν τη συμμετοχή κληρικών και μοναχών στον ένοπλο αγώνα. Αφορμή γι’ αυτό μας έδωσε η Ελένη Αρβελέρ που οι αόριστες τοποθετήσεις της στη συνέντευξη στα «ΝΕΑ» θα μπορούσαν να δώσουν άλλοθι στους γνωστούς διαστρεβλωτές της ιστορίας:

«Την εποχή της Άλωσης, εξάλλου, υπήρχε έξαρση του μοναχισμού. Σε όλη τη διαμάχη των ανθενωτικών οι καλόγεροι στα μοναστήρια της Πόλης και του Άθω ήταν πρώτοι. Είναι πολλοί και δεν πολεμούν».

Από τη φράση αυτή προκύπτει ένας συνδυασμός συμπερασμάτων που αδικούν ιδιαίτερα την Εκκλησία, διότι οι Ανθενωτικοί στη συνέντευξη της βυζαντινολόγου ήδη φορτίζονται αρνητικά. Καθώς λοιπόν οι μοναχοί χαρακτηρίζονται ως οι κατεξοχήν Ανθενωτικοί οι οποίοι μάλιστα  «και πολλοί ήταν», «και δεν πολεμούσαν», όλο αυτό -με το κατάλληλο ιδεολογικό υπόβαθρο- θα μπορούσε να μεταφραστεί σε μια σειρά καταγγελιών για τους μοναχούς, που «ξεκουράζονταν» στα μοναστήρια τους ζώντας παρασιτικά, και όχι μόνο «δεν πρόσφεραν τίποτα», αλλά επιπλέον «δημιουργούσαν κλίμα διχασμού» και είχαν και την απαίτηση να τους προστατεύουν οι λιγοστοί πολεμιστές του Κων/νου Παλαιολόγου. Αυτό ακριβώς είναι το ιδεολόγημα που κυριαρχεί στο διαδίκτυο και διαδίδεται από ανθρώπους που δεν έχουν ούτε γνώση των γεγονότων, αλλά ούτε και την πρόθεση ν’ αλλάξουν τη στάση τους ακόμα κι αν δουν ότι οι πηγές τους διαψεύδουν.

Δεν ήταν σκοπός μας να συντάξουμε μια πλήρη μελέτη Κανονικού Δικαίου επάνω στο ζήτημα της συμμετοχής κληρικού ή μοναχού στον πόλεμο. Όμως, ο 66^ος και 83^ος Κανόνας των Αγίων Αποστόλων, ο 55^ος του Μ. Βασιλείου (βλ. και ερμηνεία Νικοδήμου Αγιορείτου, «Πηδάλιον», σελ. 620 όπως επίσης και «Σύνταγμα των θείων και Ιερών κανόνων» Ράλλη-Ποτλή, τόμ. Δ΄, σελ. 212-215) όπως και ο 7^ος της Δ΄ Οικουμ. Συνόδου, σίγουρα διαφοροποιούν την Ανατολική Εκκλησία από τις ερμηνείες των Λατίνων. Μοναχικά τάγματα με στρατιωτικές αρμοδιότητες ουδέποτε θεσπίστηκαν στην Ανατολή όπου η Ορθόδοξη Εκκλησία διδάσκει με αυστηρότητα τον σεβασμό στην ανθρώπινη ζωή. Στους Ιερούς Κανόνες, κάθε αφαίρεση ζωής που δεν εμπίπτει στα πλαίσια ενός αμυντικού/απελευθερωτικού πολέμου ή μιας αυστηρά τεκμηριωμένης αυτοάμυνας όπου ο δράστης δεν έχει εναλλακτική διέξοδο για να σώσει τη ζωή του, εκλαμβάνεται ως εκούσιος φόνος. Και φυσικά, ακόμα και στην περίπτωση που ένας φόνος αποδειχτεί ακούσιος, όλοι οι χριστιανοί, απλοί πολίτες, όργανα της τάξης, στρατιώτες κ.λπ., καλούνται να συνειδητοποιήσουν την πράξη τους με σχετικό Κανόνα από τον πνευματικό τους.

Ακόμα πιο αυστηρό είναι το πλαίσιο για τους κληρικούς και τους μοναχούς, και από αυτό συμπεραίνουμε ότι για όσους εξ αυτών συμμετείχαν ενεργά στους απελευθερωτικούς αγώνες, ρόλο έπαιξαν οι πρωτοφανείς συνθήκες. Η ακραία φυσική και πνευματική βία των Λατίνων κατακτητών αρχικά, την οποία ακολούθησε το οθωμανικό σφαγείο της Τουρκοκρατίας, δημιούργησαν μια μόνιμη απειλή πνευματικής εξόντωσης και εξαφάνισης της Εκκλησίας και των μελών της, μια μόνιμη απειλή κατά της φυσικής ύπαρξης των Χριστιανών και της συλλογικής τους ταυτότητας. Οι Χριστιανοί δεν μπορούσαν ούτε καν να ησυχάσουν εκμεταλλευόμενοι την ανωνυμία της τεράστιας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας όπως έκαναν στους τρεις πρώτους αιώνες, αφού ήταν λεπτομερώς καταγεγραμμένοι για να φορτώνονται τα παιδομαζώματα και τετραπλάσιους φόρους από τους κατακτητές[1]. Επρόκειτο δηλαδή για συνθήκες πρωτόγνωρες που χωρίς καμία αλλαγή στη Θεολογία της Εκκλησίας έφεραν στο προσκήνιο το μήνυμα ελευθερίας και πατριωτισμού που διαποτίζει τον ίδιο τον Χριστιανισμό[2].

Γι’ αυτό λοιπόν στις μέρες μας, όπου τα πάντα καλό είναι να διατυπώνονται με ακρίβεια, η φράση της Ελένης Αρβελέρ, «οι καλόγεροι […] δεν πολεμούν» δεν περιλαμβάνει όλη την αλήθεια. Διότι ναι μεν οι μοναχοί στην Ορθοδοξία δεν θεωρούνται αυτονόητα ως στρατεύσιμοι, όμως πολέμησαν και επί Φραγκοκρατίας, και επί Τουρκοκρατίας, και στην Επανάσταση του 1821 και φυσικά συμμετείχαν στην άμυνα της Πόλης κατά την Άλωση.

3. Οι Ορθόδοξοι μοναχοί, από τον 14ο αιώνα έως και στην Τουρκοκρατία αποτελούσαν περίπου το 1% του συνολικού πληθυσμού

Ας δούμε τώρα δύο βιβλιογραφικά τεκμήρια σχετικά με τον αριθμό των μοναχών. Το πρώτο είναι του ελληνοαμερικανού ιστορικού και βυζαντινολόγου Peter Charanis, 1905-1985 (στη βιβλιογραφία αποδίδεται ως Πέτρος ή Παναγιώτης, Χαρανής ή Χαράνης).

(Charanis Peter, «The Monk as an Element of Byzantine Society», Dumbarton Oaks Papers, Vol. 25 (1971), σελ. 72-73)

Απόδοση αποσπάσματος:

Όσα ακολουθούν είναι υποθετικά, όμως πλησιάζουν ενδεχομένως στα πραγματικά δεδομένα. Αξιόπιστες πηγές αναφέρουν πως αρκετά χρόνια πριν από την Άλωση της Κων/λης το 1453, βρίσκονταν ακόμη μέσα στην πρωτεύουσα του Βυζαντίου δεκαοκτώ μοναστήρια. Επρόκειτο για μονές φημισμένες τις οποίες οι περιηγητές είχαν ιδιαιτέρως επισημάνει.

Αν και δεν είναι γνωστός, πιστεύω, ο αριθμός των μοναχών που στέγαζε κάθε μία εξ αυτών στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, δεν θα ήταν όμως υπερβολή να υποθέσουμε πως ίσως να στέγαζαν, κατά μέσο όρο, μέχρι και τριάντα η κάθε μία. Ο αριθμός αυτός σίγουρα ξεφεύγει απ’ ό,τι έχουμε προτείνει για την μεγάλη πλειοψηφία των βυζαντινών μοναστηριών, όμως αυτά τα δεκαοκτώ ήταν ιδιαιτέρως σημαντικά, και, εν πάση περιπτώσει, δεν είναι ασύμβατος ο αριθμός με τον ελάχιστο που προτείνει ο Janin.

Εάν γινόταν αποδεκτός ο αριθμός αυτός, θα υπήρχαν συνολικά πεντακόσιοι σαράντα μοναχοί στα δεκαοκτώ μοναστήρια, ένας επ' ουδενί απίθανος αριθμός. Σε μια πόλη της οποίας ο πληθυσμός εκείνη την εποχή ήταν περίπου πενήντα χιλιάδες, η ύπαρξη πεντακοσίων σαράντα μοναχών θα έδινε μια αναλογία ελαφρώς πιο πάνω από έναν μοναχό ανά εκατό κατοίκους, αναλογία που φαίνεται να είχε υπήρχε και στη Θεσσαλονίκη προς το τέλος του 14^ου αιώνα.

Το δεύτερο τεκμήριο αντλούμε από την «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους» της Εκδοτικής Αθηνών.

(Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Ι΄, «Ο ελληνισμός υπό ξένη κυριαρχία, περίοδος 1453-1669», Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1974, σελ. 133)

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Από την έκθεση του Ζυγομαλά προκύπτει ένας αριθμός 12.300 μοναχών σε πληθυσμό δύο ή δυόμιση εκατομμύρια, άρα σε ποσοστό αντιστοιχεί περίπου στο 0,5%. Όμως, εξαιτίας της παρατήρησης ότι θα πρέπει να προστεθούν ακόμη αρκετοί μοναχοί, εμείς δεν θα μείνουμε στο «χιλιάδες ίσως», αλλά θα υποθέσουμε ότι ήταν ακόμα και διπλάσιοι. Κατά συνέπεια, σε έναν πληθυσμό ανάμεσα στα δύο και δυόμιση εκατομμύρια, οι σχεδόν 25.000 μοναχοί, αντιστοιχούν σε ένα ποσοστό περίπου 1,1%. Αλλά και η υπόθεση του Π. Χαρανή (50.000 πληθυσμός της Πόλης, 540 μοναχοί) κάνει λόγο για το ίδιο περίπου ποσοστό.

Έτσι λοιπόν, σε ένα χρονικό εύρος από τα τέλη του 14^ου αιώνα στη Θεσσαλονίκη, μέχρι τα μέσα του 15^ου αιώνα στην Κων/πολη και έως τα τέλη του 16^ου αιώνα στην Τουρκοκρατία, οι αριθμοί των μοναχών βρίσκονται σε παρόμοια επίπεδα. Εκ πρώτης όψεως λοιπόν, από αυτά τα λιγοστά έστω στοιχεία, δεν βλέπουμε την «έξαρση του μοναχισμού» που αναφέρει η Ελένη Αρβελέρ. Το κυριότερο όμως είναι ότι δεν βλέπουμε και καμία απολύτως επίπτωση του αριθμού των μοναχών στην άμυνα της Πόλης κατά την Άλωση! Είχαμε αναφέρει και πάλι ότι, αν υποθέσουμε πως από τους 540 μοναχούς της Κων/πολης οι νέοι και ικανοί για μάχη ήταν οι 8 στους 10 (δηλ. οι 432) και κανείς τους δεν πολεμούσε, τότε οι 4.973 (Ψευδο-Σφραντζής, PG 156,838 B) καταγεγραμμένοι υπερασπιστές της βυζαντινής πρωτεύουσας θα ήταν τελικά 4.541. Κατά συνέπεια, κάθε συζήτηση για ευθύνες των μοναχών στην Άλωση της Πόλης, καταντά σενάριο προτεινόμενο για βραβείο γελοιότητας… Και φυσικά, όπως θα δούμε, οι μοναχοί συμμετείχαν ενεργά στην άμυνα της Πόλης κατά την Άλωση, άρα ούτε καν αυτή η αστεία κατηγορία δεν τους αγγίζει.

Ας δούμε τώρα μερικές από τις δεκάδες συμμετοχές κληρικών και μοναχών στους αγώνες του ορθόδοξου ελληνισμού κατά των κατακτητών αφήνοντας για το τέλος την υπεράσπιση της Κων/πολης στα 1422 και στα 1453.

4. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 1^ο : Εξέγερση της Κρήτης (1296), μάχες κατά των Ενετών (Βενετών)

 (Ζαμπέλιος Σπυρίδων, «Ιστορικά Σκηνογραφήματα», Αθήνησιν 1860, σελ. 38)

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Μετά την ανακατάληψη της Κων/πολης από τον στρατηγό Αλέξιο Στρατηγόπουλο στα 1261 που έβαλε τέλος στην λατινοκρατία της πρωτεύουσας, αναπτερώθηκαν οι ελπίδες των κατοίκων της αυτοκρατορίας και οι πληθυσμοί της βενετοκρατούμενης Κρήτης παρακινήθηκαν σε εξέγερση.

Ο Βενετός δούκας Ανδρέας Δάνδολος εκστρατεύει και καταπνίγει τα διάσπαρτα επαναστατικά κινήματα και φτάνει τελικά στο μοναστήρι της αγίας Τριάδας Χανίων το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως κέντρο οργάνωσης των επαναστατών. Εκεί, για να προστατέψουν τους άμαχους που κρύβονταν στη μονή, 47 μοναχοί αντιστέκονται επί 12 ημέρες στις δυνάμεις των Βενετών έως ότου απελπισμένοι και αβοήθητοι συνθηκολογούν.

Οι Λατίνοι όμως, έσφαξαν τους 24 από τους 47 μοναχούς αμέσως μόλις αυτοί παραδόθηκαν…

5. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 2^ο : Βενετοτουρκικές συγκρούσεις στις ελληνικές χώρες (17^ος αιώνας), μάχες κατά των Τούρκων (Α΄)

(Μέρτζιος Κ.Δ., «Νέαι ειδήσεις περί Κρητών εκ των αρχείων της Βενετίας. Γ΄ Φιλόθεος Σκούφος», «Κρητικά Χρονικά», τόμ. Β΄ (1948) , σελ. 274-275)

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Τα χρόνια έχουν περάσει, η Κρήτη εξακολουθεί να βρίσκεται υπό βενετική κατοχή, όμως οι Τούρκοι στα 1645 επιτίθενται στη μεγαλόνησο για να την κατακτήσουν. Στις 23 Ιουνίου οι Οθωμανοί αποβίβασαν τα πρώτα αγήματα δυτικά των Χανιών. Οι Κρητικοί συμμάχησαν με τις φρουρές των Βενετών και στρατιωτικά τμήματα ατάκτων μαζί με κληρικούς και μοναχούς αμύνονταν στο φρούριο των Χανίων. Μαζί τους πολέμησε ως επικεφαλής 34 μοναχών και ο αξιόλογος Κρητικός αγιογράφος του 17^ου αιώνα, Φιλόθεος Σκούφος, ηγούμενος τότε της Μονής Χρυσοπηγής των Χανίων. Αγωνίστηκε ηρωικά μαζί με την φρουρά των Βενετών για την απόκρουση των Τούρκων, και στις σκληρές εκείνες μάχες σκοτώθηκαν οι 32 από τους 34 μοναχούς.

6. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 3^ο : Βενετοτουρκικές συγκρούσεις στις ελληνικές χώρες (17^ος αιώνας), μάχες κατά των Τούρκων (Β΄)

(«Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος» (ιδρυτής, Γεώργιος Δροσίνης), Ι.Ν. Σιδέρης, Αθήναι 1922, σελ. 255-256)

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Οι βενετοτουρκικές συγκρούσεις στην Ελλάδα ξεκινούν και πάλι στα 1684 και οι Βενετοί σημειώνουν αρκετές επιτυχίες καθώς οι δυνάμεις των Τούρκων έχουν αποδιοργανωθεί μετά την μεγάλη ήττα στη Βιέννη (1683) από τους Πολωνούς του Σομπιέσκι. Από την ήττα αυτή άρχιζε μια περίοδος συνεχούς υποχωρήσεως και παρακμής της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Η έκρηξη του νέου πολέμου συγκίνησε, όπως και στο παρελθόν, τους ελληνικούς πληθυσμούς των τουρκοκρατούμενων περιοχών και επαναστατικές κινήσεις εκδηλώθηκαν σε διάφορες περιοχές ιδιαίτερα μετά από τις στρατιωτικές επιτυχίες των Βενετών. Η κατάληψη της Λευκάδας και της Πρέβεζας ήταν οι πρώτες εξ αυτών.

Οι επιχειρήσεις που κατέληξαν στην παράδοση του νησιού ξεκίνησαν με την πολιορκία του φρουρίου της Λευκάδας η οποία άρχισε στις 21 Ιουλίου 1684 και σε αυτήν πήρε μέρος ο δυναμικός αρχιεπίσκοπος Κεφαλληνίας και Ζακύνθου Τιμόθεος Τυπάλδος-Χαριτάτος μαζί με 150 κληρικούς και μοναχούς.

7. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 4^ο : Επανάσταση του ‘21, Αρχιερείς, Ηγούμενοι και Κληρικοί με ηγετικό ρόλο στην Επανάσταση (1821,1823)

(Τεκμήριο Α΄: «Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας», τόμ. 2, Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, (επανέκδ.) Αθήναι 1972, σελ. 539

Τεκμήριο Β΄: Φιλήμων Ιωάννης, «Δοκίμιον ιστορικόν περί της Eλληνικής Eπαναστάσεως», τόμ. 3, Αθήναι 1860, σελ. 51-52,158)

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Είχαμε αναφέρει ξανά, ότι στην Επανάσταση του ’21, συχνά οι επίσκοποι αναλάμβαναν ηγετική δράση σε πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο. Όπως βλέπουμε στο παραπάνω επίσημο έγγραφο, η Προσωρινή Διοίκησις της Ελλάδος αναθέτει στα 1823 στον επίσκοπο Νεοκάστρου και Μοθώνης (Μεθώνης) να επιληφθεί της αναδιοργανώσεως της πολιορκίας του φρουρίου της Μεθώνης.

Επίσης, ο Ιωάννης Φιλήμων μαρτυρά ότι στα 1821 τίθενται επικεφαλής στρατιωτικών σωμάτων ο επίσκοπος Δαμαλών Ιωνάς, ο πρωτοσύγκελος Αμβρόσιος Σιναΐτης και ο ηγούμενος Φανερωμένης Σαλαμίνας Γρηγόριος, ενώ ο επίσκοπος Μεθώνης Γρηγόριος τίθεται επικεφαλής των πολιορκιών Πύλου και Μεθώνης αναλαμβάνοντας και αυτός ηγετικό ρόλο μαζί με τον μητροπολίτη Γερμανό και τον επίσκοπο Θεοδώρητο.

8. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 5^ο : Επανάσταση του ‘21, οι Αγιορείτες μάχονται κατά των Τούρκων στην Χαλκιδική (1821)

(Τρικούπης Σπυρίδων, «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως», έκδ. 3η, τόμ. 2, εν Αθήναις 1888, σελ. 132)

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Η έναρξη των επαναστατικών ενεργειών στη Χαλκιδική, πραγματοποιήθηκε ύστερα από την άφιξη στο Άγιο Όρος του Εμμανουήλ Παπά από τις Σέρρες. Ο Εμμανουήλ Παπάς μπήκε επικεφαλής ενός πολυάριθμου σώματος Αγιορειτών, που έσπευσαν με ενθουσιασμό να βαδίσουν κατά των Τούρκων. Δυστυχώς, μετά από τις αρχικές επιτυχίες, οι Αγιορείτες περικυκλώθηκαν από τον πολυάριθμο στρατό του Αμπουλαμπούτ πασά και ηττήθηκαν. Ολόκληρη άλλωστε η εξέγερση της Χαλκιδικής κατέληξε στην αποτυχία και την καταστροφή.

9. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 6^ο : Επανάσταση του ‘21, μοναχοί συμμετέχουν στην πολιορκία του Ναυπλίου (1821)

(Κόκκινος Διονύσιος, «Η Ελληνική Επανάστασις», τόμ. Α΄, 6η έκδ., Μέλισσα, Αθήνα 1974, 423-424)

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Το Ναύπλιο ήταν εξολοκλήρου σχεδόν τουρκοκρατούμενο, με ελάχιστους Έλληνες κατοίκους. Τα φρούρια του Παλαμηδίου της Ακροναυπλίας κ.λπ. είχαν ισχυρή μόνιμη φρουρά και τείχη απροσπέλαστα, ενισχυμένα με πυροβολικό. Με την κήρυξη της Επανάστασης και μετά τις πρώτες επιθέσεις στην περιοχή, οι Τούρκοι κλείστηκαν στο Ναύπλιο και οι πρόκριτοι με τους στρατιωτικούς αρχηγούς αποφάσισαν την πολιορκία του, στην οποία βοήθησε ιδιαίτερα η γενναία Σπετσιώτισσα Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα.

Και αυτή τη φορά, μοναχοί και κληρικοί, ηγούμενοι των γύρω μονών με τις ακολουθίες τους, συμμετείχαν ενεργά στον ένοπλο αγώνα. Μάλιστα, σε μία από τις εξόδους των πολιορκημένων Τούρκων σκοτώθηκε ο ηγούμενος της μονής Αυγού.

10. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 7^ο : Επανάσταση του ‘21, μοναχοί της Άνδρου συμμετέχουν στον Αγώνα (1825)

(Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αριθ. 13, εν Ναυπλίω, 18 Νοεμβρίου 1825, σελ. 50)

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Στο παραπάνω τεκμήριο βλέπουμε δημοσιευόμενη στη Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος είδηση από τον Νοέμβριο του 1825, στην οποία μαρτυρείται η συμμετοχή μοναχών της Άνδρου στον τακτικό στρατό.

11. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 8^ο : Επανάσταση του ‘21, 600 Έλληνες, από τους οποίους οι 100 μοναχοί, σταματούν τον Ιμπραήμ στο Μέγα Σπήλαιο (1827).

(Κόκκινος Διονύσιος, «Η Ελληνική Επανάστασις», τόμ. ΣΤ΄, 6η έκδ., Μέλισσα, Αθήνα 1974, σελ. 124-126)

(Φραντζής Αμβρόσιος, «Επιτομή της Ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος αρχομένη από του έτους 1715, και λήγουσα το 1837», τόμ. Β΄, εν Αθήναις 1839, σελ. 495-497)

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Ασφαλώς η ιστορία της μονής του Μεγάλου Σπηλαίου στα Καλάβρυτα είναι τέτοια που δεν χρειάζεται ιδιαίτερη παρουσίαση. Ο Θεοδόσιος Ζυγομαλάς τον 16^ο αιώνα, χαρακτηρίζει το Μέγα Σπήλαιο ως ένα από τα τρία μεγαλύτερα μοναστήρια της Πελοποννήσου (τα άλλα δύο ήταν η Αγία Λαύρα και η μονή Ταξιαρχών Αιγίου) γι’ αυτό και συγκέντρωνε μεγάλο αριθμό μοναχών. Στην Τουρκοκρατία, το μοναστήρι αυτό είχε μακρά παράδοση στην προστασία των αμάχων (Χριστιανών και Τούρκων) αλλά και στη συμμετοχή του στις πολεμικές επιχειρήσεις. Υπήρξε ισχυρό αμυντικό προπύργιο και κέντρο ανεφοδιασμού των επαναστατών, ενώ καταστράφηκε επανειλημμένα από τις πολεμικές συγκρούσεις και τις λεηλασίες. Τελευταία καταστροφή υπέστη κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, όπου στις 8 Δεκεμβρίου 1943 λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε από τους Γερμανούς, οι οποίοι προηγουμένως εκτέλεσαν τους μοναχούς…

Όπως βλέπουμε στα παραπάνω τεκμήρια, οι μοναχοί δεν φοβήθηκαν τον φονικό Αιγύπτιο Ιμπραήμ πασά που πέρασε νικηφόρα από τις μάχες στο Κρεμμύδι, στο Μανιάκι (όπου θυσιάστηκε ο Παπαφλέσσας) και στην Τριπολιτσά. Οι μοναχοί δεν υπέκυψαν στο κάλεσμα των Τούρκων να παραδοθούν, και μαζί με μικρό αριθμό επαναστατών κατάφεραν να σταματήσουν τον Ιμπραήμ, κατόρθωμα εφάμιλλο με εκείνο του Μακρυγιάννη που σταμάτησε το Αιγύπτιο πασά στους βάλτους κοντά στους Μύλους της Λέρνης με μόλις 300 άνδρες.

Στα 1827, οι μοναχοί, εκτός από τον Ιμπραήμ που ήθελε να τους εξοντώσει, είχαν αντίπαλο και τον προσκυνημένο Δημήτριο Νενέκο, ενώ σήμερα, τους μοναχούς πολεμούν οι αποδομητές της ιστορίας και οι εθνομηδενιστές, που επιθυμούν διακαώς να συκοφαντήσουν και να εξαφανίσουν την ιστορία τους…
 

12. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 9^ο : Οι μοναχοί υπερασπίζονται την Κων/πολη στα 1422 κατά την τουρκική επίθεση από τον Μουράτ Β΄

(Ioannes Cananus (Κανανός Ιωάννης), CSHB, Bonnae 1838, σελ.472,475)

(Λάμπρος Σπυρίδων, «Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά», τόμ. Γ΄, Επιτροπή εκδόσεως των καταλοίπων Σπυρίδωνος Λάμπρου, εν Αθήναις 1926, σελ. γ΄, ιθ΄ [εισαγωγή], 177-178 [πηγή])

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Ας δούμε τώρα και τις αμυντικές προσπάθειες κληρικών και μοναχών στην Κων/πολη του 15^ου αιώνα.

Το μαχητικό παρελθόν του κλήρου που περιγράψαμε μέχρι τώρα, μειώνει στο ελάχιστο τις αμφιβολίες και του πλέον κακοπροαίρετου ότι θα ήταν ποτέ δυνατόν σε μια κατάσταση εκτάκτου αμυντικής ανάγκης και μάλιστα κατά αλλοθρήσκων, να μην συμμετάσχουν οι μοναχοί στην προσπάθεια. Και βεβαίως, οι μαρτυρίες για τη συμμετοχή μοναχών στην άμυνα, κατά την επίθεση του Μουράτ Β΄ εναντίον της βασιλεύουσας στα 1422, πρέπει να σταματήσουν οριστικά τους συκοφάντες.

Ο Ιωάννης Κανανός, βυζαντινός συγγραφέας του 15^ου αιώνα, έγραψε ιστορία για την τουρκική επίθεση του 1422 και η αφήγηση του αποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την εποχή. Στην έκδοση της Βόννης και στο εδάφιο 475.15-16 μας δίνει τη μαρτυρία ότι στην άμυνα των «γενναιοτάτων Ρωμαίων» συμμετείχαν όχι μόνο ο στρατός, αλλά και αρχιερείς, ιερείς και μοναχοί.

Μάλιστα, όπως βλέπουμε στο άλλο τεκμήριο, η είδηση επαναλαμβάνεται και σε ανεπίγραφο πανηγυρικό προς τιμήν των Παλαιολόγων Μανουήλ και Ιωάννη Η΄ που δημοσιεύτηκε στα «Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά» του Σπυρίδωνα Λάμπρου.
 

13. Οι Μοναχοί πολεμούν κατά των κατακτητών, Τεκμήριο 10^ο : Οι μοναχοί υπερασπίζονται την Κων/πολη κατά την Άλωση του 1453

(Σφραντζής, «Μικρό Χρονικό», στο: Τωμαδάκης Νικόλαος, «Περί Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως (1453)», ανατύπωση 2ης έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1993 (c1953), σελ. 167)

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Αφήσαμε για το τέλος τα γεγονότα της Άλωσης του 1453. Το Μικρό Χρονικό ή Chronicon Minus θεωρείται ως το αυθεντικό δημιούργημα του Γεωργίου Σφραντζή, το οποίο αποτελεί σπουδαιότατη πηγή για τους μελετητές της ιστορίας του Βυζαντίου.

Ο Σφραντζής ήταν βυζαντινός αξιωματούχος, Κωνσταντινουπολίτης, προερχόμενος από οικογένεια που υπηρετούσε την αυλή των Παλαιολόγων. Στο πλευρό τους ο Σφραντζής πολλές φορές πολέμησε και αιχμαλωτίσθηκε, ενώ ανέλαβε πλήθος διπλωματικών αποστολών. Ήταν αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων της Άλωσης, συνελήφθη αιχμάλωτος μαζί με όλη την οικογένεια του ενώ έχασε δύο από τα παιδιά του με υπαιτιότητα του Πορθητή.

Η μαρτυρία λοιπόν του Σφραντζή στέκει αδιάψευστη, επιβεβαιώνοντας απλώς αυτό που κατ’ επανάληψη είδαμε στο άρθρο αυτό: οι μοναχοί/καλόγεροι, μαζί με όλους τους άλλους πολίτες, καταγράφτηκαν λεπτομερώς από τους αξιωματούχους και συμπεριλήφθηκαν στα σχετικά κατάστιχα με τους «δυναμένους σταθήναι εν τω κάστρω» και ήταν ικανοί να φέρουν όπλο για να αμυνθούν κατά των Τούρκων.

Οι μοναχοί της Κων/πολης λοιπόν, στα 1453 ήταν μερικές εκατοντάδες ψυχές όλοι κι όλοι, και όπως έκαναν επί αιώνες στο παρελθόν, συμμετείχαν και πάλι ενεργά στην άμυνα υπέρ της πατρίδας και της πίστης τους. Γι’ αυτό δεν θα σταματήσει ποτέ να μας εντυπωσιάζει η αμάθεια και η αγραμματοσύνη όλων εκείνων που διαδίδουν ψέματα και ανοησίες για να συκοφαντήσουν τους μοναχούς.

14. Επίλογος

Άρα λοιπόν, όταν διηγούμαστε τα γεγονότα της Άλωσης, δεν μπορούμε να μείνουμε στο γενικό, «οι καλόγεροι […] δεν πολεμούν», διότι επίσκοποι, κληρικοί και μοναχοί πολέμησαν σε πολλές περιπτώσεις τους αλλόθρησκους και αλλόδοξους κατακτητές στην Ενετοκρατία, στην Τουρκοκρατία και στην Επανάσταση του ’21, ανεφοδίαζαν τους επαναστάτες, προστάτευαν τους αμάχους, πήραν τα όπλα στην Χαλκιδική, στο Ναύπλιο, στο Μέγα Σπήλαιο, στην Κόρινθο κ.α., και φυσικά, πολέμησαν τους Τούρκους και προστάτεψαν την Κων/πολη στα 1422 και στα 1453, σε μια διαρκή ιστορία αγώνων από τον 13^ο έως και τον 19^ο αιώνα. Και επιλέξαμε ελάχιστα από το πλήθος των μαρτυριών που υπάρχουν…

Βλέποντας λοιπόν κανείς όλα αυτά τα τεκμήρια, εύλογα απορεί: αυτοί οι αποδομητές και οι εθνομηδενιστές που σκορπούν τόσο ψέμα σχετικά με την ελληνική ιστορία, άραγε έχουν κάποιο ίχνος συμπάθειας για τον τόπο τους; Διότι, εμείς το μόνο που βλέπουμε να συμπαθούν από τον ιστορικό μας πολιτισμό, είναι μια λαϊκή παροιμία, την οποία μάλιστα χρησιμοποιούν και ως έμβλημα:

«Μακριά κι αγαπημένοι».

Πρόκειται για τη λαϊκή παροιμία, με την οποία οι αποδομητές διδάσκουν στους οπαδούς τους με τρόπο απλό και κατανοητό, ποια σχέση θα πρέπει πάντοτε να διατηρούν με τις ιστορικές πηγές…