Όλοι μιλάμε για τα Βαλκάνια και τους Βαλκάνιους, χωρίς να αντιλαμβανόμαστε ότι αυτό το όνομα είναι νεώτερο και δοτό. Συμβαίνει ό,τι με τον όρο Βυζάντιο. Έως την πτώση τής Κωνσταντινουπόλεως η Αυτοκρατορία λεγόταν Χριστιανική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ή Ρωμανία, και εκατό (100) χρόνια μετά την άλωση τής Κωνσταντινουπόλεως ο Ιερώνυμος Βολφ την ονόμασε Βυζάντιο. Χάρι τής ιστορίας, να τονισθή ότι το Βυζάντιο ήταν μια αρχαία μικρή πολίχνη, αποικία τών Μεγαρέων που έλαβε την ονομασία από τον Βύζαντα τον Μεγαρέα. Οπότε έχουμε μια πλαστογραφία.

Το ίδιο συνέβη και με τα λεγόμενα σήμερα Βαλκάνια. Η αρχική αρχαία ονομασία ήταν Χερσόνησος τού Αίμου, αργότερα ονομάστηκε Ιλλυρία, στην συνέχεια Ρωμελία, Ρούμελη (γη τών Ρωμαίων) και μόλις τον 19ο αιώνα ονομάστηκε Βαλκάνια.

Παρεκάλεσα τον ιστοριοδίφη κ. Αναστάσιο Φιλιππίδη (Bachelor of Arts, Yale University, Master of Arts, Georgetown University) να ερευνήση το θέμα αυτό, δηλαδή την εξέλιξη τής ονομασίας τής περιοχής στην οποία βρισκόμαστε, και παραθέτω το αποτέλεσμα τής έρευνάς του. - Μητροπολίτης Ναυπάκτου & Αγίου Βλασίου Ιερόθεος

* * *

Βαλκάνιοι και Βυζαντινοί: Βίοι Παράλληλοι

Αναστασίου Αθ. Φιλιππίδη

Bachelor of Arts, Yale University, Master of Arts, Georgetown University

Τα τελευταία χρόνια γίνεται ολοένα και πιο αντιληπτή η πολιτική σημασία τών γεωγραφικών και εθνικών ονομάτων. Τα γεωγραφικά και εθνικά ονόματα δεν αποτελούν αθώες «επιστημονικές» επιλογές. Και μόνον η συνεχιζόμενη επί 30 χρόνια κρίση με τον βόρειο γείτονα τής Ελλάδας που διεκδικεί το όνομα τής Μακεδονίας αρκεί για να το αποδείξει. Η διαμάχη για τα ονόματα, όμως, δεν είναι μόνον μια τοπική παραξενιά. Μετά την αποτίναξη τής αποικιοκρατίας, πολλές χώρες επέβαλαν την αλλαγή τού ονόματός τους, το οποίο συχνά είχε καθιερωθεί από τους δυτικοευρωπαίους δυνάστες τους. Η Κεϋλάνη έγινε Σρι Λάνκα, η Χρυσή Ακτή έγινε Γκάνα, η Βόρεια Ροδεσία Ζιμπάμπουε, η Άνω Βόλτα Μπουρκίνα Φάσο, κλπ.

Ένα από τα γεωγραφικά ονόματα που καθιερώθηκαν από τους ξένους είναι και το όνομα «Βαλκάνια», και «Βαλκανική χερσόνησος». Η λέξη είναι τουρκική, σημαίνει «βουνό» και αρχικά χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει μόνον την οροσειρά τού Αίμου στη Βουλγαρία. Πολύ αργότερα, το 1808, ο Γερμανός γεωγράφος August Zeune επινόησε τον όρο «Βαλκανική χερσόνησος» για τη χερσόνησο που ως τότε ήταν γνωστή με διάφορα ονόματα (π.χ. «Χερσόνησος τού Αίμου» ή «Ελληνική Χερσόνησος». Παλαιότερα, στη διοικητική διαίρεση τού Ρωμαϊκού Κράτους, από τον 4ο μ.Χ. αιώνα, η περιοχή, πλην τής Θράκης, αποτελούσε την «υπαρχία τού Ιλλυρικού», με πρωτεύουσα το Σίρμιο και αργότερα τη Θεσσαλονίκη.)

Η ονομασία «Βαλκάνια» άργησε να καθιερωθεί. Ο θεωρούμενος ως ιδρυτής τής σύγχρονης Γεωγραφικής Επιστήμης, Καρλ Ρίττερ, στο 22τομο έργο του που δημοσιεύθηκε μεταξύ 1818 και 1852, την απέδιδε ως «Ελληνική Χερσόνησο». Από τα πολλά παραδείγματα που θα μπορούσαν να αναφερθούν σημειώνουμε τον τίτλο ενός διάσημου περιηγητικού βιβλίου τού 1866 (τών Μακ Κένζι και Ίρμπυ): το βιβλίο έχει τον μακροσκελή τίτλο «Ταξίδια στις Σλαβονικές επαρχίες τής Ευρωπαϊκής Τουρκίας», αντί τού απλούστερου «στα Βαλκάνια» που θα χρησιμοποιούσαμε σήμερα. Ωστόσο, τα «Βαλκάνια» δεν είχαν καθιερωθεί ακόμη! Το ίδιο ακριβώς συναντάμε και στο ενδιαφέρον βιβλίο «Οι λαοί τής Τουρκίας» (1878) από μια κόρη και σύζυγο Βρετανού προξένου που έζησε 20 χρόνια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: ενώ περιγράφει αναλυτικά τις εθνότητες τής Αυτοκρατορίας, η λέξη «Βαλκάνια» αναφέρεται αποκλειστικά στην οροσειρά.

Ακόμη και η Εγκυκλοπαίδεια Britannica στην έκδοση τού 1878 (διαθέσιμη στο διαδίκτυο), στο λήμμα «Balkan» αναφέρεται αποκλειστικά στην οροσειρά, χωρίς καμία επέκταση στη χερσόνησο. Η αλλαγή τής έννοιας άρχισε περίπου εκείνη την εποχή. Στην αγγλική γλώσσα, μια από τις πρώτες αναφορές που εντοπίσαμε είναι τού Βρετανού στρατιωτικού ακολούθου στη Βουλγαρία, Fife-Cookson που συνέγραψε το «Με τους στρατούς τών Βαλκανίων και στην Καλλίπολη το 1877-78» (εκδόθηκε το 1879).

Διοικητικά, τον 19ο αιώνα, το ευρωπαϊκό τμήμα τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ονομαζόταν «Ρουμελία» («γη τών Ρωμιών»). Όπως σημειώνει ο Mazower στο βιβλίο τού «The Balkans: From the End of Byzantium to the Present Day» (2001): «Πριν διακόσια χρόνια τα Βαλκάνια δεν είχαν ακόμη δημιουργηθεί. Οι Οθωμανοί διοικούσαν τη «Ρούμελη» και όχι τα Βαλκάνια».

Για την ακρίβεια, ήδη με την ολοκλήρωση τής Οθωμανικής εξάπλωσης, τον 16ο αιώνα, υπήρχε πλέον στην Ευρώπη το «εγιαλέτι της Ρούμελης» και στη Μικρά Ασία το «εγιαλέτι της Ανατολίας» (Anadolu). Ο Mazower παραθέτει χάρτη τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας περί το 1550 που αποτυπώνει ακριβώς τη «Ρούμελη» σε αυτό που σήμερα αποκαλούμε «Βαλκάνια». Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες αναφορές στους κατοίκους της Ρουμελίας προέρχεται από τον γνωστό Τούρκο περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή, που πήγε στην Αχρίδα και έγραφε γύρω στο 1670: «Όλοι οι άνθρωποι εδώ μιλάνε Βουλγαρικά και Ρωμαίικα. διότι εδώ είναι Ρουμελία».

Οι διοικητικές διαιρέσεις άλλαζαν κατά καιρούς, αλλά ο όρος «Ρουμελία» συνέχισε να χρησιμοποιείται διεθνώς μέχρι και τους Βαλκανικούς Πολέμους τού 1912-13. Για παράδειγμα τον συναντάμε στον πολύ σημαντικό Γενικό Άτλαντα «Andrees Allgemeiner Handatlas», (Λειψία, 1881), όπου η Ρουμελία καταλαμβάνει τον χώρο τής σημερινής Βουλγαρίας, Θράκης, Μακεδονίας και Σκοπίων. Ήταν η εποχή που το Συνέδριο τού Βερολίνου (1878) αποφάσισε τη δημιουργία ενός νέου αυτόνομου κράτους στο ανατολικό κομμάτι τής Ρουμελίας, το οποίο ονομάστηκε (πώς αλλιώς;) «Ανατολική Ρωμυλία».

Ωστόσο, το «Ρουμελία» έπαψε να είναι πλέον πολιτικά ορθό (για τις Μεγάλες Δυνάμεις) μετά τα μέσα τού 19ου αιώνα. Θύμιζε ότι οι κάτοικοι τής περιοχής την οποία είχαν κατακτήσει οι Οθωμανοί ήταν Ρωμηοί, και η χώρα τους λεγόταν Ρωμανία ως το 1453. Έτσι, σταδιακά, αποσύρθηκε και αντί αυτού επιβλήθηκε το «Βαλκάνια». Συνέβη, δηλαδή, ακριβώς το ίδιο με αυτό που συνέβη με το όνομα τού Χριστιανικού Ρωμαϊκού Κράτους: αντί για Ρωμανία ή Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, μετονομάστηκε σε «Βυζάντιο», λέξη που δεν είχε χρησιμοποιηθεί ποτέ από τους κατοίκους αυτού τού κράτους για τη χώρα τους.

Οι λόγοι ήταν προφανείς. Έπρεπε να αποκοπούν οι κάτοικοι τής Ρουμελίας από το ένδοξο παρελθόν τής Αυτοκρατορίας τους, έτσι ώστε να μη διεκδικούν την ανασύστασή της. Οι έννοιες «Βαλκάνια» και οι «Βυζαντινοί», που ήταν άγνωστες για τους χριστιανούς τής Ευρωπαϊκής Τουρκίας, σταδιακά επιβλήθηκαν και οι όροι «Ρουμελία» και «Ρωμηοί» εξοβελίστηκαν.

Μετά την καθιέρωσή του, στη διάρκεια τού 19ου και τού 20ου αιώνα, ο όρος «Βαλκάνια» χρωματίστηκε με έντονα αρνητικές συνδηλώσεις στις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες, τις οποίες διατηρεί σε μεγάλο βαθμό μέχρι σήμερα – όπως ακριβώς και ο όρος «Βυζάντιο». Στον δυτικό δημόσιο λόγο, τα «Βαλκάνια» ταυτίστηκαν με την υπανάπτυξη και την ατέρμονη βία, δηλαδή το αντίθετο τής «πεφωτισμένης» Δύσης. Ήταν μια περιοχή στην οποία κυριαρχούσαν «η διάσπαση και η βαρβαρότητα», όπως το έθεσαν οι Μακ Κένζι και Ίρμπυ, θυμίζοντας εντυπωσιακά τη φράση τού Βρετανού ιστορικού Γίββωνα ότι το «Βυζάντιο» ήταν «ο θρίαμβος τής θρησκείας και τής βαρβαρότητας».

Σύγχρονοι ερευνητές έχουν εντοπίσει αρκετές ομοιότητες τού «Βαλκανισμού» με τον «Οριενταλισμό», τη δυτική αποικιοκρατική και υποτιμητική ματιά σε μια μη-Δυτική περιοχή, σε έναν μη-Δυτικό πολιτισμό. Στην ιμπεριαλιστική λογική τού 19ου αιώνα ο πλανήτης είχε μοιραστεί ανάμεσα σε έθνη προορισμένα να κυβερνούν και έθνη προορισμένα να είναι υποταγμένα στα πρώτα. Τα «Βαλκάνια» και η Μέση Ανατολή ανήκαν στα δεύτερα. Ακόμη και όταν τα κράτη τών «Βαλκανίων» απέκτησαν την ανεξαρτησία τους, οι ηγεμόνες τους, που επιβλήθηκαν από τις Μεγάλες Δυνάμεις, ήταν όλοι ξένοι, Γερμανοί (Ελλάδα, Ρουμανία, Βουλγαρία και αργότερα και Αλβανία), με την εξαίρεση τής Σερβίας.

Παρ’ όλα αυτά, ο όρος «Βαλκάνια» έγινε αποδεκτός στις ίδιες τις «βαλκανικές» χώρες, ως συνέπεια τής διανοητικής αιχμαλωσίας που παρατηρείται συχνά στις αποικιοκρατούμενες χώρες. Η διαδικασία δεν ήταν γραμμική και ένα καλό παράδειγμα αποτελεί το σημαντικό Ίδρυμα που ονομάζεται (σωστά) «Μελετών Χερσονήσου τού Αίμου» στη Θεσσαλονίκη, αλλά εκδίδει την επιθεώρηση «Balkan Studies». Αντίστοιχα, ο όρος «Βυζάντιο» έγινε δεκτός από τους απογόνους των Ρωμηών και μάλιστα υπουργοί Παιδείας τής Ελλάδας τον χρησιμοποιούν με εντελώς οριενταλιστική οπτική.

Τα τελευταία χρόνια πάντως παρατηρούνται στο εξωτερικό αρκετές αντιδράσεις σε αυτή την παρωχημένη λογική. Σταδιακά, ο όρος «Βαλκάνια» αντικαθίσταται από τον πιο ουδέτερο όρο «Νοτιοανατολική Ευρώπη». Χαρακτηριστικό παράδειγμα η εφημερίδα «Balkan Times» τού αμερικανικού στρατού στην Ευρώπη που μετονομάστηκε σε «Southeast European Times» το 2002. Αντίστοιχα, πολλές ακαδημαϊκές μελέτες (κυρίως στις ΗΠΑ, Μεγάλη Βρετανία και Αυστρία) που εξετάζουν την ταυτότητα τής Χριστιανικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας απορρίπτουν τον όρο «Βυζάντιο» ο οποίος κατευθύνει τη σκέψη μας σε άγονες ατραπούς και δυσφημεί έναν από τους σπουδαιότερους πολιτισμούς τής ανθρώπινης Ιστορίας.

Στην εποχή μας, στην οποία επικρατεί παντού το αντιαποικιακό πνεύμα, γκρεμίζονται τα αγάλματα τού Κολόμβου, και η πολιτική ορθότητα απαιτεί να είναι μαύρος ο Τόμας Τζέφερσον στο διασημότερο μιούζικαλ τού Μπρόντγουαιη («Χάμιλτον»), έφτασε η ώρα να απαλλάξουμε και τη Χριστιανική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία από τα στερεότυπα με τα οποία την φόρτωσαν οι ιμπεριαλιστικές δυτικές δυνάμεις. Νηφάλιες και ενδελεχείς μελέτες μπορούν να τονίσουν ότι η Ρωμανία ήταν το πρώτο θύμα τής Δυτικής επεκτατικότητας, με τις «Σταυροφορίες». Οι αρνητικές προκαταλήψεις για το «Βυζάντιο» αποτέλεσαν απλώς ένα προπαγανδιστικό εργαλείο που δεν έχει καμία σχέση με την ιστορική πραγματικότητα. Όταν οι υπόλοιπες μεσαιωνικές προκαταλήψεις έχουν εκριζωθεί στη Δύση, είναι αλλόκοτο να διατηρείται αυτή που γεννήθηκε στους πιο Σκοτεινούς Αιώνες τής ευρωπαϊκής Ιστορίας...