Σε πρόσφατο διεθνές θεολογικό συνέδριο στην Αθήνα, ένας θεολόγος ακροατής αμφισβήτησε έντονα την αξιοπιστία τού π. Ιωάννη Ρωμανίδη ως ιστορικού, επικρίνοντας ειδικά την άποψή του για τη Γαλλική Επανάσταση ως εξέγερση τών Ρωμαίων κατά τών Φράγκων. Ήμουν παρών στην συνεδρίαση εκείνη, αλλά ο χώρος και η θεματολογία τού συνεδρίου δεν επέτρεπαν αναλυτική απάντηση, την οποία θα προσπαθήσουμε να δώσουμε σε αυτό το σύντομο άρθρο.

Είναι γεγονός ότι η συγκεκριμένη άποψη τού Ρωμανίδη παραμένει «πέτρα σκανδάλου» για τους αναγνώστες του, καθώς δεν ταιριάζει με τίποτα από όσα έχουμε διδαχθή στις συμβατικές αφηγήσεις τής Γαλλικής Επανάστασης. Κι ωστόσο, μια απλή φυλετική εξέταση τής ιστορίας τής Γαλλίας οδηγεί εύκολα στο συμπέρασμα ότι η άρχουσα τάξη τού 18ου αιώνα δεν ήταν άλλη από τους απογόνους τών κατακτητών Φράγκων, οι οποίοι κατά τον 5ο και 6ο αιώνα υπέταξαν τους ντόπιους Γαλάτες και Ρωμαίους (τους «Γαλλο-Ρωμαίους» κατά Ρωμανίδη). Οι υποταγμένοι Γαλλο-Ρωμαίοι μετατράπηκαν σε δουλοπάροικους και δεν ανέκτησαν ποτέ την ελευθερία τους, ενώ οι νικητές Φράγκοι αποτέλεσαν την τάξη τών ευγενών, η οποία συνέχισε να διατηρή τα εκ γενετής προνόμιά της μέχρι τη Γαλλική Επανάσταση. Η Επανάσταση ανέτρεψε ακριβώς αυτήν την τάξη τών ευγενών και κατήργησε τα προνόμιά της.

Αλλά αυτή η παρατήρηση δεν έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όπως δεν έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον οι φυλετικές θεωρίες στην Ιστορία. Το σημαντικό ερώτημα είναι: Μετά από 1200 χρόνια Φραγκικής κυριαρχίας είναι δυνατόν να υπήρχε ανάμνηση και συνείδηση αυτής τής διαφοράς στην άρχουσα τάξη και στον υπόλοιπο λαό; Μόνον αν υπήρχε αυτή η συνείδηση, μπορούμε να μιλάμε για επανάσταση τών Γαλλο-Ρωμαίων εναντίον τών Φράγκων.

Για να ανιχνεύσουμε τι πραγματικά πίστευαν και ένοιωθαν οι Γάλλοι πριν από την Γαλλική Επανάσταση, πρέπει να προσεγγίσουμε πηγές πού χρονολογούνται είτε πριν είτε αμέσως μετά την Επανάσταση και διατηρούν ακόμη τις πεποιθήσεις εκείνης τής εποχής. Δυστυχώς ο Ρωμανίδης δεν παρουσίασε γραπτώς τις πηγές πάνω στις οποίες βάσισε τα συμπεράσματά του, αν και είναι φανερό στον αναγνώστη ότι χρησιμοποίησε πολυάριθμα τεκμήρια. Έτσι, ο σημερινός ερευνητής είναι υποχρεωμένος να προχωρήση σε ανεξάρτητη έρευνα, προκειμένου να φτάση σε συμπεράσματα. Στο σημερινό άρθρο παρουσιάζουμε μερικά από τα αποτελέσματα αυτής τής έρευνας.

1. Ο M. Dietler, καθηγητής τού Πανεπιστημίου Γέϊλ, στην ενδελεχή ανάλυση τών μεταμορφώσεων τής γαλλικής ταυτότητας, σημειώνει: «Οι ευγενείς και η βασιλεία μονοπωλούσαν με κάθε τρόπο την Φραγκική ταυτότητα μέχρι την Επανάσταση τού 1789. Ανιχνεύοντας τις ρίζες της και τη γέννηση τού έθνους στην εποχή τής βασιλείας τού Φράγκου βασιλιά τού πέμπτου αιώνα Clovis (Χλωδοβίκου), η αριστοκρατία ήταν σε θέση να επιβεβαιώση τη νομιμότητα τής κυριαρχίας της μέσω τής υποτιθέμενης προέλευσής της από το δικαίωμα τών κατακτητών επί τής μάζας τών κοινών υπηκόων. Το γεγονός ότι ο Clovis ασπάστηκε τον Χριστιανισμό προσέφερε στη μοναρχία βολικές διασυνδέσεις με την εκκλησία και την θεία επικύρωση τής εξουσίας της. Αυτή η πολιτογράφηση τών ταξικών διακρίσεων μέσα από επικλήσεις σε διαφορές τής εθνικής ταυτότητας έτεινε να λάβη έντονα φυλετικό χαρακτήρα, όπως στα μεγάλης επιρροής ιστορικά συγγράμματα τού Comte de Boulainvilliers (1727). Επανειλημμένα υποστήριξε ότι η Γαλλία αποτελείτο από δύο φυλές ανθρώπων: τους ευγενείς, οι οποίοι ήταν οι απόγονοι τών Φράγκων, και την Τρίτη Τάξη, οι οποίοι κατάγονταν από τους Γαλλο-Ρωμαίους. Οι πρώτοι ήταν, λόγω τής κατάκτησης, "οι μόνοι άνθρωποι πού αναγνωρίζονται ως άρχοντες και αφέντες". [….] Παρά τις σπάνιες αντιρρήσεις τών σκεπτικιστών, όπως ο Βολταίρος, η ιστορική και φιλοσοφική βιβλιογραφία τής εποχής αντικατοπτρίζει μια γενική αποδοχή ανάμεσα στους διανοούμενους τής εθνικής κατασκευής τής [κοινωνικής] τάξης.

Αυτή η επινοημένη εθνοτική/φυλετική διχοτόμηση, πού στήριζε ιδεολογικά την ταξική δομή, αποτέλεσε έναν προφανή στόχο τής λαϊκής αντι-κινητοποίησης με το ξέσπασμα τής Επανάστασης τού 1789.»^[1]

2. Το ότι οι απόψεις τού Boulainvilliers εξέφραζαν την εθνική συνείδηση τής αριστοκρατίας δεν αποτελεί απλώς γνώμη τού Dietler. Η διάσημη Γερμανίδα φιλόσοφος Χάννα Άρεντ ασχολήθηκε εκτενώς με τον Boulainvilliers στο περίφημο βιβλίο της «Οι απαρχές τού ολοκληρωτισμού». Όπως γράφει, σύμφωνα με αυτόν, «η ιστορία τής Γαλλίας ήταν η ιστορία δύο διαφορετικών εθνών από τα οποία το ένα, Γερμανικής καταγωγής, είχε κατακτήσει τους παλιότερους κατοίκους, τους «Γαλάτες», είχε επιβάλει τους νόμους του επί αυτών, είχε πάρει τη γη τους, και είχε εγκατασταθεί ως άρχουσα τάξη, ευγενείς τών οποίων τα υπέρτατα δικαιώματα βασίζονταν στο "δίκαιο τής κατάκτησης" και στην "ανάγκη τής παντοτινής υπακοής στον ισχυρότερο"»^[2].

Η Άρεντ σημειώνει ότι ο Boulainvilliers «ήταν αντιπροσωπευτικός πολλών ευγενών οι οποίοι δεν θεωρούσαν τον εαυτό τους ως εκπρόσωπο τού έθνους, αλλά ως μια ξεχωριστή κυρίαρχη κάστα η οποία ίσως είχε περισσότερα κοινά με έναν ξένο λαό "ίδιας κοινωνίας και συνθηκών" παρά με τους συμπατριώτες της». Μάλιστα, «Λίγα χρόνια αργότερα οι Γάλλοι εξόριστοι πραγματικά προσπάθησαν να σχηματίσουν μια Διεθνή τών αριστοκρατών ώστε να απωθήσουν την εξέγερση αυτών τους οποίους θεωρούσαν έναν ξένο υποδουλωμένο λαό». Παρόλο πού οι πρώτες προσπάθειες απέτυχαν (στο Βαλμύ το 1792), «εξόριστοι όπως ο Charles Francois Dominique de Villiers, πού γύρω στο 1800 αντέτασσε τους «Γαλλο-Ρωμαίους» στους Γερμανικούς, ή όπως ο William Alter που δέκα χρόνια αργότερα ονειρευόταν μια ομοσπονδία όλων τών γερμανικών λαών, δεν παραδέχονταν την ήττα. Πιθανόν δεν πέρασε ποτέ από το μυαλό τους ότι ήταν στην πραγματικότητα προδότες, τόσο βαθειά πεπεισμένοι ήταν ότι η Γαλλική Επανάσταση ήταν ένας "πόλεμος μεταξύ ξένων λαών"».

3. Οι σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν δεδομένη την ιδεολογία πού περιγράφει ο Boulainvilliers. Αναλύοντας την αναβίωση τού ενδιαφέροντος για το Γαλατικό παρελθόν και τα εξυμνητικά άρθρα για τον βασιλιά Βερσιγκεντορίξ, η Μ. Κρεπς μάς υπενθυμίζει: «Οι Γάλλοι δεν ισχυρίζονταν πάντα ότι οι Γαλάτες ήταν προγονοί τους, και μέχρι τον 19ο αιώνα οι Φράγκοι ήταν οι πρόγονοι που αναγνωρίζονταν από τη Γαλλική αριστοκρατία τού Παλαιού Καθεστώτος, ενώ τη γαλατική καταγωγή την διεκδικούσαν μόνον οι κοινοί θνητοί. Ο Jean-Louis Brunaux, στο εξαίρετο βιβλίο του για την απομυθοποίηση τών Γαλατών μάς υπενθυμίζει ότι πριν από την ύπαρξη τών δημόσιων σχολείων (στα τέλη τής δεκαετίας τού 1880) η διδασκαλία τής ιστορίας είχε αφεθεί κυρίως στους κληρικούς οι οποίοι συνέχιζαν να θεωρούν τους Φράγκους ως τους ευγενείς προγόνους τους».^[3]

4. Αντίστοιχα, όπως σημειώνει ο Edward James σε πρόσφατη μελέτη του^[4], τον 17ο και 18ο αιώνα, η γαλλική ιστορία παρουσιαζόταν ως «η ιστορία τών βασιλέων, και η αδιάσπαστη συνέχεια τής γαλλικής βασιλείας άρχιζε με τους Φράγκους. Αν οι Φράγκοι ήταν υπεύθυνοι για κάθε τι ένδοξο και ευγενικό στον γαλλικό λαό, τότε οι απαθείς χωρικοί πρέπει να κατάγονταν από τους Γαλάτες. Με την Επανάσταση σημειώθηκε μια σημαντική αλλαγή: οι βασιλείς και οι αριστοκράτες εξακολουθούσαν να θεωρούνται απόγονοι τών Φράγκων, αλλά αυτοί οι Φράγκοι ήταν εισβολείς Γερμανοί, και το αληθινό πνεύμα τής Γαλλίας βρισκόταν στην Τρίτη Τάξη, η οποία καταγόταν από τους Γαλάτες. Ο Αββάς Σιεγιές [ο θεωρητικός καθοδηγητής τής Γαλλικής Επανάστασης] στο περίφημο Τι είναι η Τρίτη Τάξη; (1789) γελοιοποιούσε την ιδέα ότι το "δίκαιο τής κατάκτησης" έδινε εξουσία στη μοναρχία και στους ευγενείς της, και ρωτούσε σαρκαστικά:

«Γιατί η Τρίτη Τάξη δεν στέλνει πίσω στα δάση τής Φραγκονίας όλες αυτές τις οικογένειες πού διατηρούν την βλακώδη αξίωση ότι κατάγονται από τους [Φράγκους] κατακτητές και ότι συνεπώς έχουν κληρονομήσει τα δικαιώματά τους τού κατακτητή; Το έθνος, έτσι πιο μικρό, θα μπορούσε αμέσως να παρηγορηθεί, νομίζω, ότι απαρτίζεται μόνον από όσους κατάγονται από τους Γαλάτες και τους Ρωμαίους. (Abbé Sieyès, Qu’est ce le Tiers-Etat? (Paris, 1789), σελ. 10–11).»

5. Αυτά πού γνώριζαν οι Γάλλοι ευγενείς και η Τρίτη Τάξη τα γνώριζαν επίσης και οι βασιλικές οικογένειες τής Ευρώπης. Διασώζεται επιστολή τής Αικατερίνης τής Μεγάλης, κατά τη διάρκεια τής Γαλλικής Επανάστασης, στην οποία η τσαρίνα γράφει: «Δεν βλέπετε τι γίνεται στη Γαλλία; Οι Γαλάτες διώχνουν τους Φράγκους».^[5] Συνεπώς στις μεγάλες Αυλές τής Ευρώπης ήταν γνωστό το τι συνέβαινε, έστω κι αν οι επαναστάτες αποκαλούνται «Γαλάτες» αντί «Ρωμαίοι»…

6. Μετά από αυτά δεν προκαλεί έκπληξη ότι το 1793 κυκλοφόρησε ένα ανώνυμο φυλλάδιο με τίτλο «Petition pour rendre a la France son veritable nom» («Αίτημα για την αποκατάσταση τού πραγματικού ονόματος τής Γαλλίας») στο οποίο ο συγγραφέας απαιτούσε, εν ονόματι τής ελευθερίας, η χώρα να αλλάξη το όνομά της από France σε Gaul.^[6]

7. Όπως σημειώνει ο Dietler, μετά την επικράτηση τής Επανάστασης, η περίοδος τής Ρωμαϊκής Δημοκρατίας αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για μεγάλο μέρος τού πολιτικού λεξιλογίου τής επαναστατικής κυβέρνησης. Τα μέλη τού Διευθυντηρίου φορούσαν βαθυκόκκινες Ρωμαϊκές χλαμύδες όταν νομοθετούσαν, ενώ στη συνέχεια και ο Ναπολέων αξιοποίησε ρωμαϊκά σύμβολα, όπως την κατασκευή μνημειακών αψίδων θριάμβου, παρήγγειλε πορτρέτα τού εαυτού του πάνω σε άρμα με δάφνινο στεφάνι, και το άγαλμά του με ρωμαϊκή ενδυμασία στην κορυφή τής μνημειακής στήλης τής Place Vendome, το οποίο μιμείται τη στήλη τού Τραϊανού στη Ρώμη.^[7]

8. Η ταύτιση τών επαναστατών με τους Ρωμαίους ήταν τόσο γνωστή στις αρχές τού 19ου αιώνα, ώστε να χρησιμοποιηθή από τον Καρλ Μαρξ ως παράδειγμα στο περίφημο έργο του «Η 18η Μπρυμαίρ τού Λουδοβίκου Βοναπάρτη» (1852). Στην πρώτη σελίδα τού βιβλίου γράφει (επικριτικά): «η επανάσταση τού 1789-1814 ντύθηκε διαδοχικά τη φορεσιά τής ρωμαϊκής δημοκρατίας και τής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας»^[8]. Ο Μαρξ εννοούσε ότι στην πρώτη φάση οι Γάλλοι στράφηκαν προς τη δημοκρατία και στη δεύτερη, με τον Ναπολέοντα, στην αυτοκρατορία τής Ρώμης, αλλά δεν είχαν συνείδηση ότι έτσι εκπλήρωσαν «το καθήκον τής εποχής τους, να λύσουν τα δεσμά και να εγκαθιδρύσουν τη σύγχρονη αστική κοινωνία». Για τους σκοπούς τής μελέτης μας είναι αξιοπρόσεκτο ότι ο Μαρξ δεν θεώρησε απαραίτητο να παρουσιάση αποδείξεις τής «ρωμαϊκής φορεσιάς» τών επαναστατών, εφόσον αυτό ήταν ένα πασίγνωστο γεγονός.

9. Εκτός από τον Αββά Σιεγιές και άλλοι Γάλλοι διανοούμενοι τής εποχής έχουν αφήσει τη μαρτυρία τους η οποία επιβεβαιώνει τον Ρωμανίδη. Το 1818 ο Augustin Thierry έγραφε: «Είμαστε δούλοι τών οποίων η ελευθερία χρονολογείται από χθες και η μνήμη μας εδώ και πολύ καιρό μάς θύμιζε μόνον τις οικογένειες και τις πράξεις τών αφεντικών μας. Δεν έχει τριάντα χρόνια από τότε πού συνειδητοποιήσαμε ότι οι πατέρες μας ήταν το έθνος»^[9].

10. Το 1820 ο Thierry άρχισε να δημοσιεύη σειρά Επιστολών για την ιστορία τής Γαλλίας στο Courier Français. Στη δεύτερη Επιστολή θρηνεί για τη στρέβλωση πού έχει προκύψει από την μεταχείριση τής ιστορίας τής Γαλλίας σαν να ήταν η ίδια με την ιστορία τών Φράγκων. Η ιστορία γράφεται σαν «να ήμασταν όλοι γιοί τών Σικάμβρων {Φράγκων} και σαν κανείς από εμάς να μην καταγόταν από αυτούς τους οποίους οι Σίκαμβροι σφαγίασαν ή πούλησαν σε σκλαβοπάζαρα ή πήραν ως δουλοπάροικους για να δουλεύουν στα κατακτημένα κτήματά τους». Ερωτά τι θα σκεφτόταν κάποιος από το Languedoc ή την Προβηγκία για μια Φραγκοκεντρική ιστορία: «Ο στρατός τών Φράγκων δεν πάτησε ποτέ τις χώρες τους παρά μόνο για να τις λεηλατήσει».^[10]

Για τον Thierry ήταν τόσο φανερή η εθνικοαπελευθερωτική διάσταση τής Γαλλικής Επανάστασης ώστε στις Επιστολές του καλούσε τους αναγνώστες να συγκρίνουν τη γαλλική εμπειρία τής υποδούλωσης στους Φράγκους με σύγχρονες εμπειρίες άλλων ευρωπαϊκών λαών: «Τίποτε δεν διευκολύνει περισσότερο την κατανόηση τού παρελθόντος από την σύγκριση με ανάλογες ή παρόμοιες καταστάσεις τού παρόντος. Θυμηθείτε την Ελλάδα υπό τον ζυγό τών Τούρκων. Φέρτε στον νου σας ό,τι έχετε διαβάσει ή ακούσει για τους ραγιάδες και τους Φαναριώτες, για την μεγάλη μάζα τού ελληνικού λαού, καθώς και για την μειοψηφία στην οποία οι Τούρκοι προσέφεραν τίτλους ευγενείας και αξιώματα, αναλογισθείτε για λίγο αυτό το θέαμα τής βάναυσης καταπίεσης, τής διαρκούς τρομοκρατίας, τών συνεχών προσπαθειών για να ξεφύγει κανείς πάση θυσία και με κάθε τρόπο από την μοίρα τών ηττημένων, και θα καταλάβετε το νόημα που έχουν οι λέξεις Ρωμαίος γαιοκτήμονας, Ρωμαίος υποτελής, Ρωμαίος συνεργάτης τού βασιλιά. Θα καταλάβετε πόσες όψεις είχε η σκλαβιά τών Γαλατορωμαίων από τους Βαρβάρους. Υπάρχει όμως κάτι περισσότερο. Παρά τις διαφορές που οφείλονται στην χρονική απόσταση και εκείνες που προκύπτουν λόγω τής διαφορετικής θρησκείας στην μία περίπτωση [Έλληνες – Τούρκοι] και τής κοινής λατρείας στην άλλη [Γαλατορωμαίοι – Φράγκοι] υπάρχουν επίσης μεγάλες ομοιότητες όχι μόνον ως προς την αντικειμενική κατάσταση τών ηττημένων στην αρχαία Γαλατία και στην σύγχρονη Ελλάδα αλλά και όσον αφορά την ψυχολογική στάση τους».

11. Την ίδια χρονιά, το 1820, σε ένα προεκλογικό φυλλάδιο, «ο François Guizot, ένας κορυφαίος φιλελεύθερος ιστορικός τής περιόδου τής Παλινόρθωσης [και αργότερα πρωθυπουργός το 1847-48], έγραψε την σαφέστερη διακήρυξη τής φυλετικής ερμηνείας τής Γαλλικής ιστορίας:

Η Επανάσταση ήταν ένας πόλεμος, ένας αληθινός πόλεμος, όπως αυτούς πού γνωρίζει ο κόσμος εναντίον ξένων λαών. Για περισσότερο από δεκατρείς αιώνες η Γαλλία περιλάμβανε δύο λαούς, έναν λαό κατακτητών κι έναν λαό κατακτημένων. Για περισσότερο από δεκατρείς αιώνες, ο κατακτημένος λαός αγωνιζόταν να αποτινάξει το ζυγό τού κατακτητή. Η ιστορία μας είναι η ιστορία αυτού τού αγώνα. Στην εποχή μας συνέβη μια καθοριστική μάχη. Ονομαζόταν Επανάσταση.»^[11]

Πιστεύουμε ότι τα παραδείγματα πού αναφέρθηκαν αποδεικνύουν ότι η άποψη τού Ρωμανίδη δεν είναι ένα αυθαίρετο ιδεολόγημα. Αντίθετα, αποτελεί μια καταγραφή τής επικρατούσας πραγματικότητας, η οποία ήταν γνωστή τόσο στους Γάλλους τού 18ου και 19ου αιώνα, όσο και στους σύγχρονους ιστορικούς πού ασχολούνται με την εξέλιξη τής γαλλικής εθνικής ταυτότητας. Για άλλη μια φορά, διαπιστώνουμε ότι ο π. Ι. Ρωμανίδης υπήρξε ένας πολύ προσεκτικός ιστορικός, ο οποίος ερευνούσε εξαντλητικά τις πηγές πριν ανακοινώση τα συμπεράσματά του. Η επιπόλαιη απόρριψή τους αντανακλά μάλλον το επίπεδο τών επικριτών του παρά το επίπεδο αυτού τού μεγάλου επιστήμονα….

Υποσημειώσεις

1. Michael Dietler, «"Our Ancestors the Gauls": Archaeology, Ethnic Nationalism, and the Manipulation of Celtic Identity in Modern Europe», American Anthropologist, New Series, Vol. 96, No. 3 (Sep., 1994), σελ.587.

2. Hanna Arendt, “The Origins of Totalitarianism”, 1958, σελ.162-164.

3. Myriam Krepps, “French Identity, French Heroes: From Vercingétorix to Vatel” (2010).

4. Edward James, “The Merovingians from the French Revolution to the Third Republic”, Early Medieval Europe, 2012, σελ. 455.

5. Edward James, «Τhe Franks», Blackwell, 1988, σελ.24.

6. βλ. D. Bell, “The unbearable lightness of being French”, American Historical Review, 2001, σελ.1233.

7. όπ.παρ. σελ. 587-588.

8. σελ. 16 στην ελληνική έκδοση, Θεμέλιο, 1986.

9. Lionel Gossman, “The Privilege of Continuity: The Bourgeois as Mediator between Conquerors and Conquered”, History and Theory, Vol. 15, No. 4, Beiheft 15: Augustin Thierry and Liberal Historiography (Dec., 1976), σελ.21.

10. Edward James, (2012), σ. 459.

11. Edward James, (2012), σ. 456.