Ιουδαϊκές γιορτές

Μερικές παρατηρήσεις επί τού μεταγενεστέρου Ιουδαϊκού Πάσχα

Τού Γεωργίου Τσιμπιρίδη

• 1. Η προμήθεια τού αμνού

• 2. Τόπος και χρόνος τής σφαγής τών αμνών

• 3. Τόπος του πασχαλίου δείπνου

• 4. Άλλες λεπτομέριες επί τού εορτασμού τού πασχαλίου δείπνου

• 5. Χρονικός πολλαπλασιασμός τής εορτής τού Πάσχα

• 6. Ονομασίες τής εορτής τού Πάσχα

Ο πρώτος εορτασμός τού Πάσχα, ως γνωστόν εγένετο εις την Αίγυπτο, με αφορμή τής εκ τής χώρας ταύτης εξόδου τών Ισραηλιτών υπό την οδηγία τού Μωυσή, η δε περιγραφή αυτού ευρίσκεται εις το ΙΒ κεφάλαιο τής Εξόδου τού βιβλίου τού Μωυσέως. Με την πάροδο όμως τών χρόνων, λόγω αλλαγής τών συνθηκών τού βίου τού Ισραηλιτικού λαού, επήλθαν σημαντικές μεταβολές εις τις συνήθειες τού εορτασμού τού Πάσχα, η άγνοια τών οποίων επέφερε πολλές παρεξηγήσεις κατά την εκτίμηση τής περί τού τελευταίου δείπνου τού Κυρίου ευαγγελικής διηγήσεως. Έτσι μεταξύ τών άλλων σκανδαλίζει αρκετούς η ανάκλιση τού Κυρίου με τούς μαθητές Του κατά το τελευταίο δείπνο (ΜΑΤΘ. ΚΣΤ:20), η παρουσία κατ’ αυτό ζωμού και εμβαμμάτων (ΜΑΤΘ. ΚΣΤ:23), η εκ τού οίκου έξοδος κατά την νύκτα τού Πάσχα (ΜΑΤΘ. ΚΣΤ:36), ο οπλισμός με μαχαίρια κάποιων μαθητών και τού όχλου (ΜΑΤΘ. ΚΣΤ:47, 51), δίκες, αγορά σινδονίων κ.λ.π. Περιοριζόμεθα εδώ εις την υπενθύμιση μόνο τών μεταβολών εκείνων, οι οποίες έχουν άμεση σχέση προς την κατανόηση τών δυσκόλων ή αμφιβόλων σημείων τής αναφορικώς προς το Πάσχα ευαγγελικής διηγήσεως.

1. Η προμήθεια τού αμνού

Εις το αιγυπτιακό Πάσχα η προμήθεια τού αμνού εγένετο από την 10^ην Νισάν (ΕΞΟΔ. ΙΒ:3,6), ενώ εις τον μεταγενέστερο Ιουδαïσμό, λόγω τών δημιουργηθησών νέων και ομαλοτέρων συνθηκών, η προμήθεια τού αμνού εγίνετο αδιαφόρως, από τής 10^ης – 14^ης Νισάν. Άρα λοιπόν δεν εμπεριέχεται κάτι το παράδοξο εις την αφήγηση τών συνοπτικών Ευαγγελίων (ΜΑΤΘ. ΚΣΤ:17 και εξής, ΜΑΡΚ. ΙΔ:12 και εξής, ΛΟΥΚ. ΚΒ:7 και εξής), κατά την οποίαν οι μαθητές προσέρχονται προς τον Κύριο, για να λάβουν παραγγελίες προς ετοιμασία τών τού Πάσχα χρειωδών, από ‘την πρώτη τών αζύμων’, η οποία, κατά μίαν ερμηνεία, αντιστοιχεί μηνολογικώς μεν προς την 14^ην Νισάν, εορτολογικώς δε προς την πρώτη ημέρα τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής τού Πάσχα, ή προς την παραμονή τού επταημέρου κύκλου αυτής.

2. Τόπος και χρόνος τής σφαγής τών αμνών

Ενώ εις το αιγυπτιακό Πάσχα οι αμνοί εσφάγησαν υπό τών οικογενειαρχών πλησίον τών θυρών εις την οικίαν εκάστων αυτών, τής οποίας οικίας τα κατώφλια και οι παραστάτες εχρίσθησαν εκ τού χυθέντος αίματος τού αμνού (ΕΞΟΔ. ΙΒ:3, 7, 21-22), εις το μεταγενέστερο Πάσχα οι αμνοί εσφάζοντο μεν πάλι υπό τών οικογενειαρχών ή τών αντιπροσώπων αυτών, αλλά πάντοτε μόνον εις την αυλή τού ιερού τού Ναού εις τα Ιεροσόλυμα πλέον (ΔΕΥΤ. ΙΣΤ:7), ενώπιον τών ιερέων, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν εκ τού εκχυθέντος αίματος μέρος προς ραντισμό τού θυσιαστηρίου [Β΄ ΠΑΡ. (Β΄ ΧΡΟΝ Εβρ.) Λ: 16, ΛΕ:11]. Κατά ταύτα λοιπόν η θυσία τού αμνού τού Πάσχα ήτο στενώς και αναποσπάστως συνδεδεμένη, όχι μόνον τυπικώς, προς τον Ναό τών Ιεροσολύμων, αλλά επίσης χρονικώς, τόσο προς τον μήνα – αυτός ήτο ο Νισάν – όσο και προς την συγκεκριμένη ημερομηνία, κατά την οποία έπρεπε να τελεσθή – αυτή ήτο η 14^η Νισάν – μετά μίας μόνης εξαιρέσεως που καθορίζετο από τον Νόμο (πρβλ. ΑΡΙΘΜ. Θ: 6-14), όσο και προς τον ειδικώτερο χρόνο τής 14^ης Νισάν, κατά τον οποίο έπρεπε να γίνει η σφαγή τών αμνών. Ωρίζετο δε υπό τού νόμου ως ειδικώτερος ο προς το εσπέρας τής 14^ης Νισάν χρόνος (πρβλ. ΕΞΟΔ. ΙΒ:5, ΑΡΙΘΜ. Θ:2, ΙΗΣ. ΝΑΥΗ Ε:10), ή το εσπέρας προς δυσμάς ηλίου (ΔΕΥΤ. ΙΣΤ:6), ή ο ανά μέσον τών εσπερινών χρόνος (ΕΞΟΔ. ΙΒ:6, ΙΣΤ:2, ΚΘ:39,41, Λ:8, ΛΕΥΙΤ. ΚΓ:5, ΑΡΙΘΜ. Θ:3,5,11, ΚΗ:4,8).

Αλλά ο σχετικά μικρός αυτός χρόνος, που είχε σχέση με τις συνθήκες τού αιγυπτιακού Πάσχα, όπου η σφαγή τών αμνών εγένετο από κάθε οικογενειάρχη προ τών θυρών τής οικίας του, δεν ήτο δυνατόν φυσικώς να επαρκέσει εις τις ανάγκες τής μεταγενεστέρας πράξεως, κατά την οποίαν σύμπας ο λαός έπρεπε να θυσιάσει κατά τον ίδιο χρόνο και εις τον ίδιο τόπο τούς αμνούς του. Η συρροή εις τα Ιεροσόλυμα προσκυνητών από όλα τα μέρη τής γης έπρεπε να ήτο μεγάλη. Ήτο ως εκ τούτου εύλογος η διεύρυνση τού αρχικώς ορισθέντος στενού χρόνου υπό τού Νόμου, και η επέκτασή του εις όλο τον χρόνο, τον μετά την μεσημβρίαν μέχρις εσπέρας χρόνου, όπως σαφώς μαρτυρείται τόσο υπό τών ραββίνων όσο και υπό δύο συγχρόνων τής Καινής Διαθήκης, αξιοπίστων μαρτύρων, όπως ο Φίλων «Μετά δε την νουμηνίαν έστιν εορτή τετάρτη τα διαβατήρια, ήν οι Εβραίοι πάσχα καλούσιν, εν ή θύουσιν πανδημεί, αρξάμενοι κατά μεσημβρίαν έως εσπέρας. Άγεται δε η πάνδημος θυσία τεσσαρεσκαιδεκάτη τού μηνός.» [Φίλωνος Αλεξανδρέως, De specialibus legibus (Περί τών εν μέρει διαταγμάτων), Βιβλίο Β΄, κεφ.‘Περί τών αναφερομένων εν είδει νόμων εις τρία γένη τών δέκα λογίων, το 3^ον, το 4^ον, το 5^ον. Το περί ευορκίας και σεβασμού τής ιεράς 7^ης και γονέων τιμής’, παρ.145] και ο Ιώσηπος «Ενστάσης τής εορτής, πάσχα καλείται, καθ’ ήν θύουσιν μεν από ενάτης ώρας μέχρις ενδεκάτης...» (Φλαβίου Ιωσήπου, Ιουδαϊκοί Πόλεμοι, Βιβλίο 6, κεφ.9, παρ.3).

3. Τόπος του πασχαλίου δείπνου

Παρομοίως προς την θυσία τού πασχαλίου αμνού έπρεπε το πασχάλιο δείπνο να λαμβάνει χώρα εις ωρισμένο τόπο, εις τον Ναό κατ’ αρχάς τών Ιεροσολύμων, μεταγενεστέρως δε εις τις επί μέρους οικίες τής ιδίας πόλεως (ΔΕΥΤ. ΙΣΤ:7). Μετά δηλαδή την ίδρυση τού Ναού εις τα Ιεροσόλυμα φαίνεται, ότι επί κάποιο χρονικό διάστημα ή εις ωρισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις, επετελείτο το πασχάλιο δείπνο από όλους εις το προαύλιο του Ναού. Γνωρίζουμε δύο τέτοιες περιπτώσεις, μία επί τού βασιλέως Εζεκίου [Α΄ ΠΑΡ.(Α΄ ΧΡΟΝ. Εβρ.) Λ κεφ.] και άλλη επί τού βασιλέως Ιωσίου [Β΄ ΠΑΡ.(Β΄ ΧΡΟΝ. Εβρ.) ΛΕ κεφ.].

4. Άλλες λεπτομέριες επί τού εορτασμού τού πασχαλίου δείπνου

Εις το αιγυπτιακό Πάσχα ο αμνός που εψήνετο εις την φωτιά έπρεπε να καταναλωθεί με άζυμους άρτους και πικρά χόρτα, ιστάμενοι οι συνδετυμόνες όρθιοι και έχοντες εζωσμένη την μέση τους (οσφύν) και φέροντες βακτηρίαν ανά χείρας και υποδήματα εις τούς πόδας, και καθ’ όλην την διάρκεια να διατελούν εν σπουδή, ως έτοιμοι προς αναχώρηση (ΕΞΟΔ. ΙΒ:8-11). Επιπλέον απηγορεύετο κατά την διάρκεια τής νυκτός έξοδος εκ τών οικιών (ΕΞΟΔ. ΙΒ:22).

Εις το μεταγενέστερο όμως Πάσχα, έτρωγαν αυτό όχι όρθιοι ιστάμενοι, ούτε μετά οδοιπορικής ράβδου κ.λ., αλλά ανακλινόμενοι, η οποία ανάκλιση εκλαμβάνετο ως σημείον τής απελευθερώσεως εκ τής δουλείας. Διετηρήθησαν βέβαια οι ορισμοί περί ψητού αμνού, περί αζύμων άρτων και περί πικρών χόρτων, αλλά συνεπληρώθησαν δια τής χρησιμοποιήσεως ακόμη διαφόρων εμβαμμάτων ή οπωρικών πολτών (εκ φοινίκων, σύκων και σταφίδων), ακόμη και οίνου, εκ τού οποίου έκαστος έπινε τέσσερα ποτήρια. Η όλη δε τελετή τού μεταγενεστέρου Πάσχα δεν έφερε τον χαρακτήρα τής σπουδής, αλλά τής πλήρους ανέσεως και τού πανηγυρισμού, μοιάζοντας περισσότερο προς ένα πλούσιο δείπνο. Εάν δε ο αμνός απεδεικνύετο ανεπαρκής, λόγω τού μεγαλυτέρου τυχόν αριθμού τών συνδαιτημόνων, επετρέπετο η βρώση και άλλων κρεάτων, από μικρότερα ή μεγαλύτερα ζώα, τα οποία χρησιμοποιούντο κατά την εόρτιο θυσία, την καλουμένη Chagiga.

Η κατά την νύχτα τού Πάσχα πάλιν απαγόρευση τής εξόδου εκ τών οικιών, είχε σχέση με τα όσα έλαβον χώρα έκτακτα περιστατικά, εις το πρώτο εν Αιγύπτω Πάσχα, δηλαδή με την προφύλαξη τών Ισραηλιτών, κατά την νύκτα εκείνη, επενεχθέντων πληγμάτων υπό τού εξολοθρευτού αγγέλου (ΕΞΟΔ. ΙΒ:12), κατά τών πρωτοτόκων νέων τών Αιγυπτίων (για τον οποίον λόγο είχε διαταχθή και η εκ τού αίματος τών αμνών επίχριση τών φλοιών και παραστατών τών Ισραηλιτικών οικιών, ΕΞΟΔ. ΙΒ:13). Η απαγόρευση αυτή έφερε καθαρά περιστατικό και προσωρινό χαρακτήρα, και κατ’ ακολουθίαν δεν ήτο δυνατόν να διατηρηθεί και κατά την νύκτα τής εορτής τού Πάσχα τού μεταγενεστέρου Ιουδαισμού. Ο περιορισμός συνίστατο μόνον εις τούτο, ότι δεν έπρεπε κάποιος να εγκαταλείψει τα Ιεροσόλυμα, τών οποίων τα όρια είχαν ορισθεί ευρύτατα, εκτεινόμενα μέχρι και τής επί τού όρους τών Ελαιών κειμένης Βηθσφαγής (ΜΑΤΘ. ΚΑ:1).

5. Χρονικός πολλαπλασιασμός τής εορτής τού Πάσχα

Το αιγυπτιακό Πάσχα εορτάσθηκε σε μίαν μόνο μέρα, ή ακριβέστερα σε μίαν μόνο νύκτα, την νύκτα τής 14^ης προς την 15^ην Νισάν, η οποία νύκτα κατά την Ιουδαϊκή περί ημέρας αντίληψη, αποτελεί το πρώτο μέρος, δηλαδή το σκοτεινό, τής 15^ης Νισάν. Εις την ΕΞΟΔ. ΙΒ: 14-20 ο Θεός θεσμοθετεί ότι εις το μέλλον έπρεπε το Πάσχα να εορτάζεται δια επτά ημερών, κατά τις οποίες έπρεπε, εξαφανιζομένης τής ζύμης από τής ημέρας τής πρώτης (δηλ. τής 15^ης Νισάν) και απαγορευμένης επί ποινή εξοντώσεως παντός ζυμωτού, να τρώγωνται μόνον άζυμοι άρτοι (ΕΞΟΔ. ΙΒ: 14-15). Η διάρκεια μίας μόνον ημέρας ή μίας μόνον νυκτός απέβη έτσι αργότερα επταήμερος, ακόμη δε και οκταήμερος! Η διαφορά μεταξύ τών δύο τούτων κύκλων (επταημέρου και οκταημέρου), συνίσταται στο εξής: Ανάλογα με την εκτίμηση την εκτίμηση του καθενός, για το αν περιλαμβάνεται η 14^η Νισάν στην εορτή του Πάσχα ή όχι. Κατά τον επταήμερο κύκλο δεν συμπεριλαμβάνεται στο πλαίσιο τής εορτής, τής οποίας η μεν πρώτη ημέρα είναι η 15^η Νισάν, η δε εβδόμη και τελευταία η 21^η ημέρα του. Όμως κατά τον οκταήμερο αντιθέτως, συμπεριλαμβάνεται αυτή εις την εορτή και συναριθμείται ως η πρώτη αυτής ημέρα. Σπουδαία μαρτυρία περί τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής αναφέρει ο Ιώσηπος: «...όθεν εις μνήμην τής τότε ενδείας εορτήν άγομεν εφ’ ημέρας οκτώ, την τών αζύμων λεγομένην.» (Φλαβίου Ιωσήπου, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, Βιβλίο Β΄, κεφ.15, παρ.1).

Το περίεργο εις την χρησιμοποίηση τού οκταημέρου κύκλου τής εορτής είναι ότι όσοι τον χρησιμοποιούν αμέσως (ως είδαμε ανωτέρω ο Ιώσηπος) ή εμμέσως δεν απομακρύνονται από την συνήθεια να εξακολουθούν να ομιλούν, συμφώνως προς την Παλαιά Διαθήκη, περί τού επταημέρου κύκλου τών ημερών τής εορτής, τής οποίας η πρώτη ημέρα είναι η 15^η Νισάν, η δευτέρα η 16^η κ.ο.κ. (πρβλ. ΛΕΥΙΤ. ΚΓ:11, όπου επαύριον τής πρώτης ημέρας τής εορτής αποκαλείται η 16^η Νισάν, και «Τη δε δευτέρα τών αζύμων ημέρα, έκτη δ’ εστιν αύτη και δεκάτη...», Φλαβίου Ιωσήπου, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, Βιβλίο Γ΄, κεφ.10, παρ.5). Ο Ιώσηπος δηλαδή, ο οποίος όπως είδαμε ανωτέρω δέχεται τον οκταήμερο κύκλο, αριθμεί εν τούτοις την 16^ην Νισάν ως την δευτέρα ημέρα τής εορτής!

6. Ονομασίες τής εορτής τού Πάσχα

Εξαιρέσει τών περιπτώσεων εκείνων κατά τις οποίες επιδιώκεται η διάκριση τής θυσίας τής εορτής τού Πάσχα (κατά την 14^ην Νισάν) από τής επταημέρου εορτής τών αζύμων (πρβλ. ΛΕΥΙΤ. ΚΓ:5-6 και ΑΡΙΘΜ. ΚΗ:16-17 όπου γίνεται διάκριση μεταξύ τής 14^ης Νισάν ως εορτής τού Πάσχα και τής εορτής τών αζύμων, που άρχιζε την 15^ην Νισάν), ο όλος κύκλος κύκλος τής εορτής αποκαλείται συνήθως ή με ένα μόνον όνομα, τού ‘Πάσχα’ [ΔΕΥΤ. ΙΣΤ:1-3, Β΄ ΠΑΡ. (Β΄ ΧΡΟΝ. Εβρ.) Λ:1,3, ΜΑΤΘ. ΚΣΤ:2, ΛΟΥΚ. Β:41, ΙΩΑΝ. Β:13,23 κ.ά.], ή ‘τών αζύμων’ [ΕΞΟΔ. ΚΓ:15, ΛΔ:18, Β΄ ΠΑΡ. (Β΄ ΧΡΟΝ. Εβρ.) ΛΕ:7-9, ΛΟΥΚ. ΚΒ:7, ΠΡΑΞ. ΙΒ:3) ή και με τα δύο ταυτοχρόνως, τα οποία άλλοτε μεν φέρονται συγχρόνως εν παραλληλία (π.χ. Β΄ ΠΑΡ. (Β΄ ΧΡΟΝ. Εβρ.) ΛΕ:17, ΜΑΡΚ. ΙΔ:1), άλλοτε πάλι εναλλάξ [π.χ. εις το ΔΕΥΤ. ΙΣΤ:1,2,5,6 ‘Πάσχα’, εις δε τον στίχ.16 ‘εορτή τών αζύμων’. Επίσης εις το Β΄ ΠΑΡ. (Β΄ ΧΡΟΝ. Εβρ.) Λ:1-2 αναφέρεται ως ‘Πάσχα’, εις δε τον στίχ.13 ‘εορτή τών αζύμων’, εις δε τούς στίχ.15,17 ως ‘Πάσχα’, εις δε τον στίχ.21 ‘εορτή τών αζύμων’. Η αυτή ποικιλία επίσης απαντάται και εις το Β΄ ΠΑΡ. (Β΄ ΧΡΟΝ. Εβρ.) ΛΕ κεφάλαιο], και άλλοτε πάλι το ένα ως επεξήγηση τού άλλου (π.χ. Εις τον ΛΟΥΚ. ΚΒ:1 αναφέρεται: «η εορτή τών αζύμων, η λεγομένη Πάσχα»).

Συμφώνως προς όλα τα ανωτέρω η λέξη Πάσχα απαντάται άλλοτε μεν με στενωτέρα, άλλοτε δε με ευρυτέρα έννοια. Εις την πρώτη περίπτωση νοείται υπ’ αυτήν η 14^ην Νισάν ή το κατά το εσπέρας αυτής τελούμενο πασχάλιο δείπνο, εις την δευτέρα ολόκληρος ο κύκλος τής εορτής. Κριτήριο περί τού πότε πρόκειται περί τής μιάς ή τής άλλης έννοιας, χρησιμεύει πάντοτε η συνάφεια τού λόγου.