Η δεύτερη πηγή πίστεως τού Ισλάμ είναι οι Χαντίθ. Γι' αυτό και ως δεύτερο άρθρο τής σειράς για τις πηγές τού Ισλάμ, επιλέξαμε το παρόν απόσπασμα. Σε επόμενα άρθρα θα προχωρήσουμε σε εξέταση τής αξιοπιστίας τών πηγών τού Ισλάμ και σε σύγκρισή της με τη Χριστιανική πίστη.

1. Διαμόρφωση Παραδόσεων

α) Γένεση- μετάδοση

Το Κοράνιο δεν ήταν δυνατό να προβλέψει όλες τις περιπτώσεις και να δώσει λύσεις στο πλήθος των προβλημάτων της Εξελισσόμενης Ισλαμικής κοινότητας. Σε όσα θέματα δεν υπήρχε σαφής απόφανση του ιερού Βιβλίου, οι Χαλίφες και οι διοικηταί στηρίζονταν στα Αραβικά έθιμα και στην κρίση τους. Τα πατροπαράδοτα ήθη έχουν για τους περισσότερους λαούς μεγάλη βαρύτητα και οι Άραβες ανέκαθεν θεωρούσαν αρετή να ακολουθούν την παράδοση, τις συνήθειες (sunan) των προγόνων τους. Η παλαιά όμως προμωαμεθανική παράδοση σύντομα αντικαταστάθηκε από τη sunna^[1] του Μωάμεθ. Με αυτό τον τρόπο, μετά το ιερό βιβλίο του Αλλάχ συμπληρωματική κανονιστική βάση κατέστη η Hadîth (Χαντίθ), δηλαδή η Παράδοση γύρω από την πράξη και τη σοφία του Μωάμεθ, όπως την καθόριζαν διάφορα περιστατικά, αποφθέγματα και γεγονότα μεταδιδόμενα από στόμα σε στόμα, στηριζόμενα σε αυτόπτες μάρτυρες της πρώτης Ισλαμικής γενεάς. Η λέξη Hadîth, που σημαίνει κυριολεκτικά: αναγγελία, διήγηση, παράδοση^[2], χρησιμοποιήθηκε στη συνέχεια ως τεχνικός όρος, τόσο για το επί μέρους συγκεκριμένο περιστατικό ή τα περιστατικά, όσο και για τη συλλογή τους ή το σύνολο των συλλογών.

(i) Ήδη επί Ομαγιαδών κυκλοφόρησαν πολλές μικρές συλλογές με διάφορες παραδόσεις από τη ζωή του «Αποστόλου του Αλλάχ». Δεν είναι όμως βέβαιο πότε ακριβώς συντάχθηκαν τα πρώτα κείμενα, τα οποία αργότερα αποτέλεσαν τον πυρήνα των Χαντίθ. Κατά μία άποψη ο Μωάμεθ απαγόρευσε να καταγράψουν συμβάντα της ζωής του, κατ' άλλη ο ίδιος έδωσε τη σχετική εντολή^[3]. Πάντως, ευθύς μετά το θάνατό του, όταν εγείρονταν αμφισβητήσεις σε διάφορα ζητήματα, αναζητείτο μία φράση ή ένα συναφές γεγονός της ζωής του Προφήτη για να ξεκαθαρισθεί τι πρέπει να γίνει. Π.χ. Η κόρη του Μωάμεθ, Fâtima (Φάτιμα) υποστήριξε ότι ο πατέρας της άφησε κληρονομιά υπέρ της. Ο Χαλίφης όμως Αμπού Μπακρ παρατήρησε ότι ο Μωάμεθ είχε πει: «Εμείς οι Προφήτες δεν κληρονομούμε, ούτε αφήνουμε κτήμα για κληρονομιά. Ό,τι αφήνουμε είναι αγαθοεργία» ^[4]. Κανείς δεν διανοήθηκε να αρνηθεί την ακρίβεια του παραπάνω περιστατικού, έτσι, η Φάτιμα δεν κληρονόμησε ό,τι διεκδίκησε.

Με την πάροδο του χρόνου και την επέκταση του Ισλάμ σε νέα περιβάλλοντα με ποικίλες νοοτροπίες, λόγω διαφόρων πολιτιστικών και θρησκευτικών παραδόσεων, την ανάπτυξη της ζωής των πόλεων, τη δημιουργία νέων κοινωνικών θεσμών και συνθηκών, εμφανίζονταν συνεχώς νέα διλήμματα. Οι πολιτικές μάλιστα αναστατώσεις και τα διάφορα ιδεολογικά και πνευματικά ρεύματα και οι επικίνδυνες παρεκκλίσεις ορισμένων αύξησαν τις αμφισβητήσεις και τα κρίσιμα ερωτηματικά. Στην τεταμένη κατάσταση της σύγχυσης και των έντονων ή λανθανουσών συγκρούσεων, οι υποστηρικτές των διαφόρων απόψεων, παλαιών ή νέων, για να προσδώσουν κύρος στη γνώμη τους, αναζητούσαν κάποια σαφή συνάρτηση με το πρόσωπο του Μωάμεθ, ο οποίος είχε καταστή για τους Μουσουλμάνους μέτρο και κριτήριο της ορθής συμπεριφοράς^[5]. Με αυτό τον τρόπο, ο αριθμός των αφηγήσεων γεγονότων της ζωής του Προφήτη, γνωμικών και ρητών του, με τα οποία καθοριζόταν ο ενδεδειγμένος τρόπος ενεργείας και επιλύονταν διάφορα θέματα, άρχισε να αυξάνει κατά γεωμετρική πρόοδο. Κυκλοφορούσαν παραδόσεις, πολλές φορές αλληλοσυγκρουόμενες, που στήριζαν διεκδικήσεις διαφόρων ατόμων και ομάδων. Άλλες Χαντίθ καταδίκαζαν τις απόψεις αυτών που κατείχαν την εξουσία, άλλες τις θέσεις των αντιπάλων τους, άλλες δικαιολογούσαν τους μαχόμενους στον πολιτικό στίβο και άλλες αυτούς που αποσύρονταν στην ησυχία της προσωπικής τους ευσέβειας^[6]. Εισηγητές διαφόρων νεωτερισμών στην Ισλαμική κοινωνία, ή ακόμα και «άπιστοι» κατασκεύαζαν και κυκλοφορούσαν πλαστές παραδόσεις.

Πολλοί επινοούσαν Χαντίθ με αγαθούς, εποικοδομητικούς σκοπούς· π. χ. για να παρακινήσουν το λαό σε συχνή ανάγνωση του Κορανίου και σε προσευχή· (παραδόσεις τέτοιας πηγής, αναπτύσσουν λ. χ. πώς η απαγγελία στίχων του Κορανίου θεραπεύει ασθένειες). Συχνά λαϊκοί ιεροκήρυκες, για να συγκεντρώσουν πυκνό ακροατήριο, να διεγείρουν την προσοχή των ακροατών τους και να τους συγκλονίσουν συναισθηματικά, συνέθεταν παραστατικές παραδόσεις· διάφορες Χαντίθ, που περιγράφουν με εντυπωσιακά χρώματα την οδύνη της κολάσεως ή την ευδαιμονία του παραδείσου, προέρχονται από τέτοιου είδους αφετηρία^[7].

Ορισμένες παραδόσεις, αναφερόμενες σε μεταγενέστερους κοινωνικούς θεσμούς και πολιτικές καταστάσεις, εμφανίζονται ως προφητικά αποκαλυπτικά κείμενα^[8], ώστε να γίνονται εύκολα αποδεκτά. Μέσω της προσεκτικής ανατομίας των Χαντίθ από τη νεότερη φιλολογική και ιστορικής κριτικής^[9] κατέστη σαφές ότι μεγάλο μέρος του υλικού που συσσωρεύθηκε σε αυτές, τοποθετεί στο στόμα του Προφήτη γνώμες των γενεών που έζησαν μετά τον Μωάμεθ^[10]. Πολλές Χαντίθ φέρουν σαφή ίχνη ξενόφερτων πηγών, κατά μεγάλο μέρος Εβραϊκών, Χριστιανικών, Ελληνικών, ακόμη και Ζωροαστρικών^[11], και είναι σαφή δείγματα των προσπαθειών νομιμοποίησης των νέων δεδομένων σκέψης και ζωής του Μουσουλμάνου πολίτη. Έτσι, σημαντικό υλικό των εν λόγω «παραδόσεων» παρουσιάζεται ως προϊόν μιας μεγάλης συγκρητιστικής ζυμώσεως εντός της Ισλαμικής κοινωνίας των τριών πρώτων αιώνων. Με το ένδυμα των Χαντίθ τα ετερογενή αυτά στοιχεία εισήλθαν επίσημα στον «Οίκο του Ισλάμ» ως παράδοση του Προφήτη.

(ii) για να λάβουν γνώση μιας ή περισσοτέρων Χαντίθ, πολλοί Μουσουλμάνοι διένυαν μακρινές αποστάσεις, ώστε να ακούσουν διάσημους ειδικούς, τους «άνδρες της Παραδόσεως» (ahl al-hadîth). Σύμφωνα με τη θρησκευτική παράδοση, η γνώση ενός ιερού θέματος επιτυγχανόταν κυρίως μέσω της μαθητείας κοντά σε έναν δάσκαλο, ο οποίος την είχε αποκτήσει με δικό του ιδιαίτερο τρόπο. Και όταν αργότερα τέθηκαν σε κυκλοφορία οι συλλογές και έγιναν απαραίτητα τα διεξοδικά υπομνήματα για τους qâdî και muftī στην έκδοση των δικαστικών αποφάσεων, δεν έπαψε η προφορική διδασκαλία να αποτελεί για τους δικαστές και ειδικούς επί του ιερού νόμου βασική ανάγκη. Αργότερα όμως αυτός ο τρόπος αντικαταστάθηκε μέσω αντιγραφής και μετάφρασης κειμένων^[12].

β) Μορφή - περιεχόμενο - παραδείγματα

Μία κλασσική Χαντίθ συνίσταται από δύο μέρη: το πρώτο περιλαμβάνει την αλυσίδα ονομάτων των προσώπων, μέσω των οποίων έφθασε αυτή στην εποχή του συλλέκτη, και λέγεται isnâd (έρεισμα, στήριγμα)· το δεύτερο περιέχει την ίδια την παράδοση, και ονομάζεται matn (κείμενο).

Παρακάτω παρατίθενται δύο παραδείγματα, ώστε να φανεί καλλίτερα το ύφος και η ατμόσφαιρα των εν λόγω κειμένων:

«Γύρω από την αναγκαιότητας της νηστείας του Ramadân, και επί του στίχου: ‘Όσοι πιστοί! επιτάσσεται σ’ εσάς η νηστεία, όπως είχε διαταχθεί και στους πατέρες σας. Φοβήσου τον Κύριο’» (Η Βους, 2:179).

Ο Qutaiba μας διηγήθηκε τα εξής: Ο Ismâ'il b. Ja'far μας μετέφερε από^[13] τον Abū Suhail, τον πατέρα του, από τον Talha b. 'Ubaidallâh, ότι ένας Άραβας νομάς ήλθε προς τον Απόστολο του Αλλάχ (ας είναι πάνω σ’ αυτόν η ευλογία και ειρήνη του Αλλάχ) με αχτένιστο το κεφάλι, λέγοντας: Ω Απόστολε του Αλλάχ, πληροφόρησέ με τι εντολή μου δίνει ο Αλλάχ ως υποχρεωτικό καθήκον, όσον αφορά την προσευχή'. Απάήντησε (ο Προφήτης): 'Τις πέντε τεταγμένες προσευχές, εκτός εάν ήθελες να προσθέσεις κάτι οικειοθελώς'. Τότε (ο Άραβας) είπε: Ω Απόστολε του Αλλάχ, πληροφόρησέ με τι εντολή μου δίνει ο Αλλάχ ως υποχρεωτικό καθήκον, όσον αφορά τη νηστεία'. Απάντησε: '(Να νηστεύεις) τον μήνα Ραμαντάν, εκτός εάν ήθελες οικειοθελώς να προσθέσης κάτι σε αυτό. Είπε (ο Άραβας): 'Πληροφόρησέ με τι εντολή μου δίνει ο Αλλάχ ως υποχρεωτικό καθήκον, όσον αφορά την ελεημοσύνη'. Και ο Απόστολος του Θεού τον πληροφόρησε περί των (σχετικών) θρησκευτικών εντολών. (Ο Άραβας) είπε: 'Μα Αυτόν που δώρησε σ’ εσένα την αλήθεια, δεν θα προσθέσω τίποτε από δική μου θέληση, αλλά ούτε θα παραλείψω κάτι από όσα ο Αλλάχ όρισε ως υποχρεωτικά καθήκοντά μου'. Τότε ο Απόστολος του Αλλάχ (ας είναι πάνω σ’ αυτόν η ευλογία και ειρήνη του Αλλάχ) είπε: 'Θα είναι μακάριος, εάν σκοπεύει να το κάνει αυτό. Ή (σύμφωνα με άλλη εκδοχή, είπε:) 'Θα εισέλθει στον παράδεισο, εάν σκοπεύει να το κάνει αυτό» ^[14].

Μερικές φορές το ίδιο κείμενο, το στηρίζουν δύο ερείσματα: «Ο Muhammad b. Al-Muthannâ διηγήθηκε σ’ εμάς τα εξής: Ο Yahyâ διηγήθηκε σ’ εμάς από τον Hishâm, ο οποίος είπε: Ο πατέρας μου με πληροφόρησε με βάση μαρτυρίες της 'A'isha (ας είναι πάνω σ’ αυτή η ευδοκία του Αλλάχ) από τον Προφήτη (ας είναι πάνω σ’ αυτόν η ευλογία και ειρήνη του Αλλάχ). [Ή, από μια άλλη isnâd: Ο 'Abdallâh b. Maslama διηγήθηκε σ’ εμάς από τον Mâlik, από του Hishâm, από του πατρός του, από την 'A'isha (ας είναι πάνω σ’ αυτή η ευδοκία τού Αλλάχ)], η οποία είπε: Υπήρξαν περίοδοι, κατά τις οποίες ο Απόστολος του Αλλάχ (ας είναι πάνω σ’ αυτόν η ευλογία και ειρήνη του Αλλάχ) ασπαζόταν ορισμένες από τις συζύγους του, ενώ νήστευε. Και γέλασε»^[15].

(i) Η isnâd άλλοτε είναι σύντομη, άλλοτε αποτελείται από πολλούς κρίκους. Ο κλασσικός τύπος της, όπως φάνηκε από τα παραπάνω παραδείγματα, είναι: ο Χ είπε σ’ εμένα ότι ο Φ μετέδωσε σ’ αυτόν, ότι άκουσε από τον Ψ (ακολουθούν άλλες μεταβιβάσεις), ότι ο Προφήτης έκανε ή είπε κάποτε το εξής: Οι αλυσιδωτές αυτές σειρές ονομάτων, στον αναγνώστη φαίνονται ανιαρές και χωρίς ενδιαφέρον, αλλά για τους ειδικούς είναι σημαντικότατες, επειδή θεμελιώνουν την αξιοπιστία του κειμένου. Όσο συνεκτικότερη ήταν η αλυσίδα των ονομάτων, και όσο γνωστότερο και πλησιέστερο του Προφήτη βρισκόταν το αρχικό πρόσωπο, τόσο μεγαλύτερη αξία είχε η παράδοση^[16]. Είναι προφανές ότι η αυθεντικότερη πηγή πληροφοριών περί του Μωάμεθ ήταν οι αυτόπτες μάρτυρες, οι «σύντροφοι» (οι şahâba), επειδή γνώριζαν καλλίτερα τις απόψεις και το πνεύμα του Προφήτη, εφ’ όσον έζησαν σε στενή σχέση μ’ αυτόν, είχαν ενστερνισθεί το κήρυγμά του και είχαν αφομοιώσει τη διδασκαλία του. Στη σπουδαιότητα μιας παραδόσεως συνέβαλε επίσης το επίπεδο μορφώσεως των αφηγητών. Οι σύντροφοι του Μωάμεθ μετέφεραν τους λόγους του αποδίδοντας το νόημά τους με δικές τους λέξεις, εκτός εάν επρόκειτο περί μεταφοράς φράσεων κάποιας προσευχής, ή περί προφητειών του Κορανίου. Συνεπώς, πρόσωπα βαθύτερης μόρφωσης, κατανοούσαν και ακολούθως μετεβίβαζαν τα λόγια του Προφήτη ευστοχότερα από άλλους που βρίσκονταν σε χαμηλότερο πνευματικό επίπεδο. Με βάση αυτό το λογικό κριτήριο, οι εξιστορούντες ταξινομήθηκαν σε διάφορες βαθμίδες^[17]. Πολλές παραδόσεις που δεν είχαν αδιάσειστη θεμελίωση, στηρίχθηκαν στην επίκληση ενός ονόματος από τους «διαδόχους» (tâbi'ūn). Έτσι ονομάζεται η γενεά που έζησε μετά τον Μωάμεθ, οι οποίοι είχαν αντλήσει τις πληροφορίες από τους συντρόφους του Μωάμεθ (παράβαλλε την ανάλογη Χριστιανική μαρτυρία Αποστολικών Πατέρων). Τέλος, τρίτης αντοχής στήριγμα ήταν οι «διάδοχοι των διαδόχων» (tâbi'ū al tâbi'īn), άνθρωποι της δεύτερης μετά τον Προφήτη γενεάς. Οι ανιαροί συνεπώς για τους αμύητους κατάλογοι των ονομάτων είναι ο ενισχυτής της φωνής μιας παραδόσεως.

Πολλές φορές σε μεταγενέστερος συλλογές και μάλιστα συντομεύσεις, η isnâd παραλείπεται και αναφέρεται μόνο το πρόσωπο, το οποίο άκουσε ή είδε τον Προφήτη να ενεργεί. Ορισμένες Χαντίθ έχουν ιδιαίτερο κύρος, επειδή πιστεύεται ότι σε αυτές βρίσκεται επίσης ο «Λόγος του Θεού». Οι παραδόσεις αυτές, οι οποίες συνήθως αρχίζουν με τις λέξεις «Είπε ο Αλλάχ», αποκαλούνται qudsī, (αγίες)^[18]. Σε άλλες Χαντίθ προτάσσεται η φράση: «Είπε ο Προφήτης» ή «ο Απόστολος του Αλλάχ», π.χ.: «Είπε ο Προφήτης (ας είναι σ’ αυτόν η ευλογία και ειρήνη του Αλλάχ). Τα οράματα προέρχονται από τον Θεού, τα όνειρα όμως από τον Σατανά· με αυτό τον τρόπο, εάν ένας από σας δει κάτι το δυσάρεστο (στον ύπνο), ας φτύσει τρεις φορές όταν ξυπνήσει και ας ζητήσει (από τον Θεό) προστασία από το κακό και τότε αυτό δεν θα προξενήσει ζημιά'»^[19].

(ii) Η έκταση του κειμένου (matn) της παραδόσεως κυμαίνεται μεταξύ λίγων λέξεων και αρκετών σελίδων^[20]. Το περιεχόμενο των Χαντίθ είναι ανομοιογενές· θυμίζει μερικές φορές συλλογές «ανεκδότων» που χρησιμοποιούνται από σύγχρονους Ιεροκήρυκες για ψυχωφελείς σκοπούς. Οι συλλέκτες ενδιαφέρονταν κυρίως να συγκεντρώσουν παραδόσεις, οι οποίες διευκρίνιζαν την Ισλαμική πίστη και ηθική και καθόριζαν τον τύπο και τις αποχρώσεις τής ορθής συμπεριφοράς. Πολλές Μουσουλμανικές «παραδόσεις», τις διακρίνει πυκνή, δυναμική έκφραση και χιούμορ. Βασικά αυτές αναφέρονται σε πρακτικά θέματα ηθικής, συνηθειών, συμπεριφοράς, γενικά ασχολούνται με το Μουσουλμανικό έθος, με διάφορες νομικές και λατρευτικές υποχρεώσεις και υφαίνονται συνήθως γύρω από τα επιτρεπτά και τα απαγορευόμενα (halâl και harâm). Παρέχουν οδηγίες για την εξασφάλιση της τελετουργικής καθαρότητας, διευκρινίζουν διάφορες πλευρές της πολιτικής και δικαστικής δεοντολογίας, εξηγούν διατάξεις αναφερόμενες στην τροφή, μιλούν για τους πρέποντες τρόπους^[21], παρηγορούν σε δυσκολίες, δίνουν διευκρινήσεις και οδηγίες για την πνευματική ζωή, την εφαρμογή των βασικών καθηκόντων του Μουσουλμάνου. Δεν λείπουν όμως και Χαντίθ που προσφέρουν υλικό σχετικά με το δόγμα, τη θεολογία, τη δημιουργία του κόσμου, τα έσχατα, την κόλαση, τον παράδεισο, ακόμη και την Ιατρική^[22]. Πολλές αναδιπλώνουν ιστορίες και λαϊκές παραδόσεις, που απλώς αγγίζονται από το Κοράνιο· μερικές αναπτύσσουν ολόκληρες αφηγήσεις με αφετηρία ένα ασαφές κορανικό εδάφιο^[23]· άλλες εκθέτουν συγκεκριμένες δογματικές θέσεις.

Οι παραδόσεις πολλές φορές παρουσιάζουν μεταξύ τους σοβαρές παραλλαγές οφειλόμενες σε ποικίλα αίτια. Η Μουσουλμανική «επιστήμη της παραδόσεως» ('ilm al-hadîth) με περισσή επιμέλεια επεσήμανε πολλά από αυτά, όπως: παρεξήγηση του πραγματικού νοήματος, διαφόρους τρόπους κατανόησης της ίδιας ρήσης· ανικανότητα σαφούς απόδοσης του γνωμικού· λάθη μνήμης του αφηγητή, από τον οποίο δημιουργήθηκαν συγχύσεις ή παραλείψεις· επεξηγήσεις και σχόλια, τα οποία αργότερα ενσωματώθηκαν ως «λόγια του Προφήτη»· δάνεια από Ιουδαϊκές παραδόσεις· αλλοιώσεις κατά την επανάληψη των διηγήσεων (π.χ. των θαυμάτων)· διαφορά συνθηκών κάτω από τις οποίες οι αφηγηταί συναντήθηκαν με τον Μωάμεθ^[24].

Μερικά ακόμη παραδείγματα θα συμπληρώσουν την όλη εικόνα^[25]. Προς διευκόλυνση του αναγνώστη παραθέτουμε και από τις παλαιότερες συλλογές μόνο το κείμενο (την matn) και τον πρώτο αυτόπτη ή αυτήκοο μάρτυρα.

«Ο Abū Huraira ανέφερε, βασιζόμενος στον Προφήτη (ας είναι πάνω σ’ αυτόν η ευλογία και η ειρήνη του Θεού): 'Τα σημεία του υποκριτή είναι τρία: Όταν μιλάει, ψεύδεται· όταν δίνει μία υπόσχεση, την παραβαίνει· και όταν τύχει εμπιστοσύνης, απατά» ^[26].

«Από τον Abu Ί'Abbâs Sa'd as-Sâ'idī (ας είναι έλεος σ’ αυτόν ο Θεός), οποίος είπε: άνθρωπος τις προσήλθε στον Προφήτη (ας είναι πάνω σ’ αυτόν η ευλογία και η ειρήνη του Θεού) λέγοντας: Ω Απόστολε του Αλλάχ, υπόδειξέ μου μία πράξη, η οποία θα με καταστήσει αγαπημένο του Αλλάχ και αγαπημένο των ανθρώπων'. (Ο Προφήτης) απήντησε: 'Να είσαι εγκρατής ως προς τα πράγματα του κόσμου και ο Αλλάχ θα σε αγαπήσει· να είσαι εγκρατής ως προς εκείνα, τα οποία κατέχουν οι άνθρωποι, και οι άνθρωποι θα σε αγαπήσουν'» ^[27].

«Από τον Ibn 'Umar (ας είναι σ’ αυτόν και πάνω στον πατέρα του η ευδοκία του Αλλάχ), ο οποίος είπε: 'Ο Απόστολος του Αλλάχ (ας είναι πάνω σ’ αυτόν η ευλογία και η ειρήνη του Αλλάχ) με κράτησε από τον ώμο και είπε: Ας ζεις στον κόσμο αυτό, σαν να ήσουν ξένος ή ταξιδιώτης'. Έκτοτε ο Ibn 'Umar συνήθιζε να λέει: 'Όταν φθάνει η νύχτα, μη προσμένεις το πρωί και, όταν φθάνει το πρωί, μη προσμένεις την νύκτα. Λάβε από την υγεία σου πρόνοια για την ασθένειά σου και από τη ζωή σου για το θάνατό σου» ^[28].

Κατά διαβεβαίωση του Anas ο Προφήτης είπε: «Ο Αλλάχ θα συναθροίσει κατά την ημέρα της Κρίσεως τους ανθρώπους· τότε θα πουν: 'Θα καταφύγουμε στον Κύριό μας δια μεσιτείας, έτσι ώστε να μας χαρίσει αναψυχή. Θα πορευθούν λοιπόν προς τον Αδάμ και θα πουν: 'είσαι εκείνος τον οποίο ο Αλλάχ δημιούργησε δια των ιδίων του των χεριών, στον οποίον ενεφύσησε Πνεύμα και προ του οποίου οι άγγελοι διατάχθηκαν να υποκλιθούν· μεσίτευσε λοιπόν για μάς, πλάι στον Κύριό μας'. Θα τους πει: 'Δεν είμαι σε θέση να το κάνω', οι αμαρτίες του μιλούν και λένε: 'Να πάτε προς τον Νώε, τον πρώτο απεσταλμένο του Θεού. Τότε θα πάνε προς αυτόν, αλλά θα τους πει: 'Δεν είμαι σε θέση να το κάνω', τα αμαρτήματά του μιλούν και λένε: 'Να πάτε προς τον Αβραάμ, τον οποίο ο Θεός ονόμασε φίλο. Τότε θα πάνε προς αυτόν, θα τους πει όμως: 'Δεν είμαι σε θέση να το πράξω', οι αμαρτίες του μιλούν (και λένε): 'Να πάτε προς τον Μωυσή, με τον οποίο μίλησε ο Θεός'. Τότε θα πάνε προς αυτόν, αλλά θα τους πει: 'Δεν είμαι σε θέση να το πράξω', οι αμαρτίες του μιλούν (και λένε): 'Να πάτε προς τον Ιησού. Τότε θα πάνε προς αυτόν, εκείνος όμως θα πει: 'Δεν είμαι σε θέση να το πράξω· να πάτε προς τον Μωάμεθ, επειδή οι πρώτες και οι μεταγενέστερες αμαρτίες του συγχωρέθηκαν σ’ αυτόν'. Τότε θα έλθουν προς εμένα· θα παρακαλέσω τον Κύριό μου να με δεχθεί σε ακρόαση και, όταν τον δω, θα πέσω επί πρόσωπον. Θα με αφήσει έτσι, όσο θελήσει ο Αλλάχ. Κατόπιν θα μου πει: 'Σήκωσε το κεφάλι σου· δεήσου, και θα λάβεις, μίλα, θα εισακουσθείς, μεσίτευσε, η μεσιτεία σου θα γίνει δεκτή'. Τότε θα ανασηκώσω το κεφάλι μου, θα υμνήσω τον Κύριό μου, όπως θα διδαχθεί σ’ εμένα, και κατόπιν θα καταθέσω τη μεσιτεία, θα τεθεί όμως ορισμένο όριο σ’ εμένα. Τότε θα οδηγήσω αυτούς έξω από την κόλαση και θα τους οδηγήσω στον παράδεισο. Κατόπιν θα πέσω επί πρόσωπον και πάλι -τρεις η τέσσερις φορές-, έως ότου δεν θα απομείνουν στην κόλαση παρά μόνο εκείνοι, τους οποίους το Κοράνιο κατακρατεί εκεί [δηλαδή εκείνοι, οι οποίοι (σύμφωνα με το Κοράνιο) θα μείνουν (στην κόλαση) αιωνίως] ^[29].

2. Κριτική επεξεργασία - Συλλογές

α) Έλεγχος - κριτήρια

Κατά τον Γ' Ισλαμικό αιώνα (Θ' αι. μ.Χ. ) κυκλοφορούσαν πάνω από μισό εκατομμύριο Χαντίθ με τάση περαιτέρω πληθωρισμού^[30]. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο al-Βukhârî, ο μεγάλος συλλέκτης και κριτικός των παραδόσεων, αφού μελέτησε με προσοχή 600.000 Χαντίθ, κατάρτισε τελικά τη συλλογή του, αποδεχόμενος μόνο 7.397 από αυτές^[31], δηλαδή απέρριψε πάνω από 197 σε κάθε 200. Επίσης ο Abū Dâ'ūd, αν και χρησιμοποίησε ελαστικότερο μέτρο περιλαμβάνοντας στη συλλογή του «όσες φαίνονται αυθεντικές και όσες είναι σχεδόν αυθεντικές»^[32], ενέκρινε μόνο 4.800 σε σύνολο 500.000, τις οποίες συγκέντρωσε, δηλαδή ποσοστό μικρότερο του 0,1%. Η νοθεία ήταν πασίδηλη και καταδικαζόταν από τους πιστούς Μουσουλμάνους· ορισμένοι, εν τούτοις, όταν πρόκειται για εποικοδομητικά και ηθικά «ανέκδοτα» αποδιδόμενα στον Προφήτη, αναγνώριζαν το ελαφρυντικό της καλής προθέσεως^[33].

Η ανάγκη πάντως ελέγχου των Χαντίθ που κυκλοφορούσαν, κατέστη επείγουσα και επιτακτική. Λόγω της έκτασης των παραχαράξεων οι Μουσουλμάνοι διανοούμενοι, που ανέλαβαν το έργο της έρευνας και της συλλογής, εφάρμοσαν αυστηρή και λεπτολόγο κριτική για να σταθμίσουν την αυθεντικότητά τους και την αποκάθαρσή τους από το κίβδηλο υλικό. Η κριτική έστρεψε με ιδιαίτερη επιμονή την ερευνά της στη συνεκτικότητα της isnâd κάθε παραδόσεως, επειδή από την αντοχή των κρίκων της αλυσίδας των μαρτύρων εξαρτιόταν η πειστικότητα του κειμένου της. Το σύστημα ελέγχου που αναπτύχθηκε ήταν πολύπλοκο. Αρχικά, εξεταζόταν η ιστορικότητα των αναφερόμενων ονομάτων, η σοβαρότητα του χαρακτήρα τους, η ακρίβεια και η αξιοπιστία τους. Κατόπιν, οι σχέσεις μεταξύ των μαρτύρων που μνημονεύθηκαν. π. χ. Ο Χ, ο οποίος φερόταν ότι είπε το τάδε στον Ψ, τον γνώρισε πραγματικά; Συναντήθηκαν ποτέ; Μήπως ο Χ είχε ζήσει στο άλλο άκρο του Μουσουλμανικού κόσμου ή είχε πεθάνει όταν ο Ψ ήταν νήπιο ή ακόμη δεν είχε γεννηθεί; ^[34]

Για τη διεξαγωγή όλων αυτών των ερευνών αναπτύχθηκαν διάφοροι βοηθητικοί κλάδοι, όπως η βιογραφία των πρώτων οπαδών του Μωάμεθ^[35]. Δείγμα της έκτασης της αμφισβήτησης, αλλά και της αυστηρότητας των συλλεκτών των κανονικών Χαντίθ, είναι το γεγονός ότι «από τα 40.000 πρόσωπα, από τα οποία καταγράφηκαν διάφορες παραδόσεις, ο Bukhârî αναγνωρίζει μόνο δύο χιλιάδας ως άξια εμπιστοσύνης»^[36]. Οι υποκειμενικές εν τούτοις προϋποθέσεις του συλλέκτη και των τάσεων της εποχής, τις οποίες εκπροσωπούσε, υπήρξαν αποφασιστικός παράγοντας για την κρίση του φορέα της παράδοσης. Με αυτό τον τρόπο, το ίδιο πρόσωπο θεωρήθηκε από μια μερίδα απόλυτα φερέγγυο, ενώ από άλλη κρινόταν αμφίβολης αξιοπιστίας ή ακόμη και ψευδόμενο. - π. χ. Από πολλούς αμφισβητήθηκε η αξιοπιστία του ζηλωτή συντρόφου του Προφήτη, Abū Huraira (676 ή 678) ^[37].

Ενώ όμως δόθηκε έμφαση στην εξέταση της ταυτότητας των μαρτύρων, δεν επιδείχθηκε παρόμοιο κριτικό πνεύμα στην έρευνα της ουσίας του κειμένου, του πόσο αξιόπιστη ήταν αυτή καθεαυτή η μαρτυρία. Οι πρώτοι συλλέκτες απορροφήθηκαν κυρίως από το ποιος είπε το τάδε και όχι από το τι ακριβώς είπε^[38]. Ορισμένοι από τους Άραβες φιλόλογους επεσήμαναν ότι το γλωσσικό ύφος πολλών αποφθεγμάτων και «λόγων» του Μωάμεθ περιείχε τόσα συντακτικά σφάλματα, ώστε αποκλείεται να προέρχονται από το στόμα του «Αποστόλου του Αλλάχ», που κατείχε την Αραβική. Δέχονταν όμως ότι αντικατόπτριζαν κατά βάση ιδέας του Μωάμεθ. Παρ’ όλα αυτά, η νεότερη φιλολογική κριτική διαβλέπει σε ορισμένες από αυτές αρχαία Αραβικά στοιχεία^[39]. Το κριτήριο των εσωτερικών μαρτυριών, της ενδογενούς αλήθειας της μαρτυρίας, επρόκειτο να αποτελέσει κατά τον Κ' αιώνα μέθοδο περαιτέρω διερεύνησης της αξιοπιστίας των Χαντίθ και αφ' ενός μεν να αποκάλυψει και άλλες πλαστογραφίες της ιστορικής πραγματικότητας, αφ' ετέρου δε να φώτιση πολλές ενδιαφέρουσες πλευρές, τάσεις και καταστάσεις της ιστορίας της Μουσουλμανικής κοινωνίας των πρώτων αιώνων, την οποία αντανακλούν^[40].

β) Κατηγορίες

Μετά από τον λεπτομερή Μουσουλμανικό έλεγχο χιλιάδων παραδόσεων και της εφαρμογής των επιλεγέντων κριτηρίων, οι Χαντίθ ταξινομήθηκαν σε διάφορες κατηγορίες. Σημαντικότερη για την παρούσα θρησκειολογική επισκόπηση είναι αυτή που σχετίζεται με τη γνησιότητα και πληρότητα της isnâd και προς το κύρος των φορέων της. Με αυτή τη βάση διακρίνονται:

(α) στις sahīh, δηλαδή τις «γνήσιες», τις «υγιείς»· τις θεωρούμενες ως απολύτως αυθεντικές, επειδή η isnâd κανένα ελάττωμα δεν παρουσιάζει και το περιεχόμενό της δεν αντιστρατεύεται κάποια βασική Ισλαμική άποψη·

(β) στις hasan, τις ωραίες, τις καλές, των οποίων η isnâd δεν είναι μεν άψογη, αλλά κατά βάση κρίνονται φερέγγυες· και

(γ) τις da 'îf τις ασθενείς, δηλαδή τις αμφισβητούμενος λόγω αμφιβολιών ως προς την Ορθοδοξία του περιεχομένου ή των φορέων τους^[41]. Με την περαιτέρω ανάπτυξη και εξέλιξη της «επιστήμης της Παραδόσεως» χρησιμοποιήθηκαν για τον προσδιορισμό του βαθμού της αξιοπιστίας των Χαντίθ πενήντα περίπου όροι^[42].

Αρχικά η ταξινόμηση των παραδόσεων γινόταν με βάση το όνομα του αρχαιότερου αυτόπτη η αυτήκοου μάρτυρα· αλλά σύντομα επικράτησε η διευθέτηση κατά θέματα, για διευκόλυνση των νομικών και δικαστών, οι οποίοι χρειάζονταν τις συλλογές αυτές για τη στήριξη των επιχειρημάτων και αποφάσεών τους. Με αυτό τον τρόπο, βλέπουμε τις παραδόσεις να τακτοποιούνται κατά κεφάλαια, όπως κληρονομικά, χρέη, γάμος κ. λπ.^[43].

γ) Συλλογές

Πολλές «παραδόσεις» ενσωματώθηκαν ήδη από τον Β΄ Μουσουλμανικό αιώνα σε νομικά έργα, π. χ. Το Muwatta του Mâlik Anas (795 μ. Χ.). Αλλά το βιβλίο αυτό δεν αποτελεί τόσο συλλογή Χαντίθ, όσο παρουσίαση του νόμου με επεξηγήσεις και παραδόσεις, οι οποίες στήριζαν τις απόψεις του συγγραφέα^[44]. Στην ίδια γραμμή κινείται επίσης η Musnad (αλυσίδα) του νομικού Ahmad b. Hanbal (855 μ. Χ.), η οποία απέκτησε μεγάλο κύρος στον Ισλαμικό κόσμο^[45]. Το έργο της συλλογής των «αυθεντικών» παραδόσεων ανέλαβαν ορισμένοι ταλαντούχοι διανοούμενοι και ο καθένας από αυτούς εργαζόμενος αυτοτελώς προσπάθησε να συγκεντρώσει και να ξεκαθαρίσει τις Χαντίθ.

Οι δύο πρώτες κλασσικές συλλογές, οι οποίες αποτέλεσαν τον καρπό της μεγάλης κριτικής επεξεργασίας του Γ' Ισλαμικού αιώνα, υπήρξαν οι:

(α) Sahīh του al-Bukhârî (870 μ. Χ. /256 έτος Εγείρας)^[46]  και

(β) Şahîh του Muslim (875 μ. Χ. /261 έτος Εγείρας), για τους οποίους έγινε ήδη λόγος. Οι παραπάνω συλλογές απέκτησαν ιδιαίτερο κύρος, επειδή περιλαμβάνουν μόνο παραδόσεις, οι οποίες μετά τον έλεγχο των συλλεκτών τους κρίθηκαν απολύτως αξιόπιστες, και από αυτό προκύπτει και το όνομά τους: «Οι δύο γνήσιες» (al-şahihân). Εκτός των παραδόσεων άμεσης νομοκανονικής φύσης, περιέχουν ακόμη και αφηγήσεις δογματικού, ηθικού και ιστορικού ενδιαφέροντος^[47].

Ακολουθούν οι:

(γ) Sunan του Abū Dâ'ūd (888 μ. Χ. /275 έτος Εγείρας),

(δ) Jâmī’ του al-Τirmidhî (892 μ. Χ. /279 έτος Εγείρας),

(ε) Sunan του al-Νasâ'î (915 μ. Χ. /303 έτος Εγείρας),

(στ) Sunan του Ibn Mâja (886 μ. Χ. /273 έτος Εγείρας)^[48].

Η ομάδα αυτή συγκεντρώνει υλικό αναφερόμενο στη συνήθεια, στα έθη (sunan), από το οποίο προκύπτει και το όνομα τους. Εκτός των «γνησίων» παραδόσεων στις συλλογές συγκαταριθμούν και τις «ωραίες», έστω και αν η αλυσίδα των φορέων τους δεν είναι απόλυτα στερεή. Δεν παραλείπουν όμως να ενημερώσουν τον αναγνώστη, όσες φορές η αξιοπιστία της Χαντίθ είναι αμφίβολη. Οι παραπάνω έξι συλλογές δεν έχουν επικυρωθεί με επίσημη, τυπική κανονιστική πράξη, από κάποια Ισλαμική αρχή, όπως συνέβη στην περίπτωση του Κορανίου επί Οθμάν. Απέκτησαν εν τούτοις σιωπηρά, καθολικό κύρος εντός του Ισλαμικού κόσμου και χαρακτηρίζονται ως «κανονικές». Συνήθως αποκαλούνται: «Εξάβιβλος» (al-kutub al-sitta) ή «έξι γνήσιες»^[49].

Η εργασία των έξι μεγάλων συλλεκτών του Γ' Μουσουλμανικού αιώνα υπήρξε μία ιστορική κριτική προσπάθεια. Παρ’ όλα αυτά, κατά τη σύγχρονο φιλολογικο-ϊστορική κριτική, το επίτευγμά τους δεν ήταν τόσο το ότι πέτυχαν τον διαχωρισμό των αντικειμενικά γνησίων παραδόσεων από τις κίβδηλες, όσο ότι συγκέντρωσαν ό,τι θεωρείτο «Ορθόδοξο» στην εποχή τους^[50].

Η αμφισβήτηση αυτή δεν υπήρξε αποκλειστικός καρπός της νεότερης επιστήμης. Αυστηρή κριτική στις Χαντίθ άσκησαν ήδη από τους πρώτους Μουσουλμανικούς αιώνες οι Mu 'tazila^[51]. Επίσης οι Σηϊτες δεν αναγνωρίζουν τις μνημονευθείσες παραπάνω συλλογές, αλλά έχουν δικές τους.

δ) Επιτομές - υπομνήματα

Εκτός των έξι κανονικών συλλογών των σουννιτών υπάρχουν και άλλες, οι οποίες, αν και δεν απέκτησαν το κύρος των προαναφερθεισών, κρίνονται πολύτιμες^[52], επειδή σε αυτές βρίσκεται συσσωρευμένο πλουσιώτατο υλικό παραδόσεων. Αυτό δεν ενδιέφερε μεν άμεσα τους συλλέκτες των έξι συλλογών, λόγω του μάλλον ηθικονομικού προσανατολισμού τους, έχει όμως ιδιάζουσα σημασία ως έκφραση των θρησκευτικών και πνευματικών τάσεων της πρώτης Ισλαμικής περιόδου^[53]. Μεγάλη διάδοση, τέλος, βρήκαν ορισμένες επιτομές, λόγω της σαφήνειας και πρακτικότητάς τους^[54], ιδιαίτερα διάφορες Arba'îh, δηλαδή Ανθολογίες που περιέχουν σαράντα σπουδαίες παραδόσεις, όπως π. χ. η επιτομή Al-Τaqrıb wal Taysîr του διακεκριμένου νομικού al-Nawawî (1277 μ. Χ.) ^[55].

Με την παρέλευση των αιώνων το νόημα και το γλωσσικό ένδυμα πολλών Χαντίθ δεν ήταν πλέον τόσο σαφή. Προς αντιμετώπιση των σχετικών δυσχερειών γράφτηκαν σε μεταγενέστερη εποχή διάφορα υπομνήματα σε αυτές^[56].

Οι επίσημες συλλογές παραδόσεων εδραιώθηκαν στην Ισλαμική συνείδηση και επηρέασαν αποφασιστικά τη βιογραφία του Προφήτη, την ερμηνεία του Κορανίου, τον ελεύθερο θεολογικό στοχασμό, αλλά προ παντός τη διαμόρφωση της Ισλαμικής νομολογίας. Μετά το Κοράνιο η Χαντίθ υπήρξε το δεύτερο στήριγμα του «Οίκου του Ισλάμ»^[57]. Θεολογικά βέβαια η Παράδοση είναι πολύ υποδεέστερη του κατ' εξοχήν ιερού Βιβλίου· στην πράξη όμως το Κοράνιο κατανοείται κυρίως κάτω από το φως της Παραδόσεως^[58]. Για τον ευσεβή Μουσουλμάνο η Χαντίθ αντιπροσωπεύει τον «Λόγο του Μωάμεθ», ως επίμετρο του Κορανίου -του «Λόγου του Αλλάχ».

Σημειώσεις: