Ο Χριστιανισμός είχε διαδοθεί επαρκώς στην Περσία ήδη από τους πρώτους αιώνες. Πολλοί αιχμάλωτοι που είχαν μεταφερθεί από την Κοίλη Συρία στην Περσία ίδρυσαν εκεί Χριστιανικές κοινότητες και μεταξύ αυτών αναφέρεται ο Επίσκοπος Αντιοχείας Δημητριανός. Στον κατάλογο των Πατέρων της Α' Οικουμενικής Συνόδου περιλαμβάνεται και Επίσκοπος Περσίας.

Το 330 περίπου ο Μ. Κωνσταντίνος, σε επιστολή του προς τον Πέρση βασιλιά Σαπώρ, εκφράζει τη χαρά του για την άνθηση της Περσικής Εκκλησίας. Κατά τα μέσα όμως του 4ου αιώνα κηρύχθηκε σκληρότατος διωγμός εναντίον των Χριστιανών, υποκινούμενος από τους πιστούς στην αρχαία περσική θρησκεία, κυρίως όμως εξαιτίας των μεταξύ Περσών και Βυζαντινών πολέμων, οι οποίοι άρχισαν αμέσως μετά τον Μ. Κωνσταντίνο. Οι Πέρσες ηγεμόνες υπέβλεπαν πάντοτε τους Χριστιανούς, ιδίως όμως μετά την αναγνώριση του Χριστιανισμού από το ρωμαϊκό κράτος, που ήταν ο μεγάλος τους αντίπαλος, τους θεωρούσαν ξενοκίνητους. Σύμφωνα με τον Νικηφόρο Κάλλιστο, οι μάρτυρες αυτού του διωγμού, ο οποίος διήρκεσε 40 χρόνια, έφθασαν τις 46.000 και μεταξύ αυτών αναφέρονται τα ονόματα 24 Επισκόπων. Τα μαρτύρια ήσαν αφάνταστης αγριότητος.

Η πίστη όμως και η καταπληκτική ανδρεία των Χριστιανών θριάμβευσε και πάλι. Ο ηρωισμός και η αγιότητα των μαρτύρων προσείλκυσαν πολλούς Πέρσες ειδωλολάτρες στον Χριστιανισμό. Μετά την παύση του διωγμού κτίσθηκαν μεγαλοπρεπή «μαρτύρια», ναοί και μονές σε όλη τη χώρα.

Στα τέλη του 4ου και στις αρχές του 5ου αιώνα, εποχή διακοπής των διωγμών, η Χριστιανική αλήθεια διαδόθηκε ευρύτατα, και μάλιστα στις ανώτερες τάξεις, η δε Εκκλησία οργανώθηκε^[1]. Κατά τις αρχές του 5ου αιώνα η Εκκλησία της Περσίας αριθμούσε 5 μητροπόλεις και 30 επισκοπές, είχε αξιοσημείωτη Χριστιανική φιλολογία στην τοπική γλώσσα και μοναχισμό σε άνθηση. Οι ασκητές ονομάζονταν «Υιοί της Διαθήκης».

Το 410 συγκλήθηκε στην από δύο πόλεις αποτελούμενη πρωτεύουσα Σελεύκεια-Κτησιφώντα, σύνοδος, η οποία όρισε τον Επίσκοπο της πόλεως αυτής αρχηγό της Εκκλησίας της Περσίας.

Η εξάπλωση όμως του Χριστιανισμού στην Περσία αντιμετώπισε φοβερά εμπόδια. Κατά το 420, ο βασιλιάς Ισδιγέρδης εξαπέλυσε αμείλικτο διωγμό πρωτοφανούς σκληρότητας. Σ’ αυτόν μαρτύρησε και ο ονομαστός διάκονος Βενιαμίν, ο οποίος είχε κηρύξει τον Χριστιανισμό μεταξύ των ειδωλολατρών με πολλή επιτυχία.

Πολλοί Πέρσες Ιεραπόστολοι εργάσθηκαν με ενθουσιασμό κατά τον 5ο αιώνα για τη διάδοση του ευαγγελίου. Περίφημος υπήρξε ο Πυθίων, ο οποίος έδρασε με μεγάλη επιτυχία στη Μηδία και την κοιλάδα του Τίγρη. Προσείλκυσε στον Χριστό πολλούς οπαδούς του Ζωροάστρη, ανώτατους αξιωματούχους, και έκτισε ναούς. Το μεγάλο του έργο το επισφράγισε με το αίμα του. Μαρτύρησε κατά τον διωγμό που εξαπολύθηκε και πάλι άγρια το 446.

Οι διωγμοί κόπασαν όταν στην Περσία επικράτησε ο Νεστοριανισμός. Στην εξέλιξη αυτή συνετέλεσε ασφαλώς και η ανυπομονησία των Περσών Χριστιανών να δείξουν ότι είναι ανεξάρτητοι από την Εκκλησία του Βυζαντίου, αλλά ακόμη και το γεγονός ότι πολλοί κληρικοί της Περσίας σπούδασαν στη Θεολογική Σχολή της Εδέσσης (Συρία), στην οποία δέσποζε ο Νεστοριανισμός.

Όταν επί Ζήνωνος κλείσθηκε η Σχολή της Εδέσσης ως νεστοριανική, διδάσκαλοι και μαθητές κατέφυγαν στην πλησίον των συνόρων Νίσιβη της Περσίας (489), ενισχύοντας το νεστοριανικό στοιχείο.

Η πλήρης απομάκρυνση της Περσικής Εκκλησίας από τη Βυζαντινή πραγματοποιήθηκε στο τέλος του 5ου αιώνα. Πρώτος νεστοριανός πατριάρχης υπήρξε ο Βαβαίος (499), κύριος δε διοργανωτής των νεστοριανών της Περσίας ο πατριάρχης Μαρ Αβάς ο Α' (536), ο οποίος είχε προηγουμένως επισκεφθεί το Βυζάντιο.

[… ] Στη διάδοση του Χριστιανισμού στην Κεντρική Ασία, τουλάχιστον κατά μήκος των εμπορικών αρτηριών Βυζαντίου - Περσίας - Άπω ανατολής, συνετέλεσαν επίσης διάφοροι Χριστιανοί έμποροι. Από τις αρχές του 4ου αιώνα έχουμε πληροφορίες ότι υπήρχαν Χριστιανοί στην περιοχή της Βακτριανής (Βόρειο Αφγανιστάν Νότιο Τουρκεστάν). Το 478 ο Πέρσης αυτοκράτορας Kawad βρήκε Χριστιανούς μεταξύ των θύννων της Βακτρίας και των Τούρκων που ήσαν εγκατεστημένοι στις όχθες του ποταμού Όξου^[2].

Κυρίως όμως οι λεγόμενοι Νεστοριανοί, όταν τους αποκλείσθηκε η δυνατότητα δράσεως προς δυσμάς, ανέπτυξαν μοναδική ιεραποστολική δραστηριότητα προς ανατολάς και διέδωσαν το ευαγγέλιο στην Κεντρική Ασία, φθάνοντας μέχρι και την Κίνα ήδη από τον 7ο αιώνα και αργότερα μέχρι τις ακτές της Κίτρινης Θάλασσας^[3].

Κατά τις παραμονές της μουσουλμανικής εισβολής (7ος αιώνας), η Εκκλησία της Περσίας είχε 80 επισκοπές, που εκτείνονταν από τα όρη της Αρμενίας έως τη Νότια Ινδία. Ο Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης, Βυζαντινός γεωγράφος και μετέπειτα μοναχός στο Σινά (6ος αιώνας), χαρακτηριστικά βεβαιώνει: «και επί Βάκτροις και Ούννοις και Πέρσαις και λοιποίς Ινδοίς και Περσαρμενίοις και Μήδοις και Ελαμίταις και πάση τη χώρα Περσίδος και Εκκλησίαι άπειροι και Επίσκοποι και Χριστιανοί λαοί πάμπολλοι και μάρτυρες πολλοί και μονάζοντες ησυχασταί»^[4].

Ακόμη και στη νήσο Κεϋλάνη, που βρίσκεται νοτίως των Ινδιών, ο Βυζαντινός ταξιδιώτης βρήκε πολλούς Χριστιανούς. Στο μεγάλο αυτό νησί, όπου τόσοι έμποροι έρχονταν από τη Συρία, Περσία, Αιθιοπία, για να ανταλλάξουν τα προϊόντα τους με όσα έφερναν οι έμποροι της Κίνας και των Ινδιών, διαδόθηκε όπως φαίνεται νωρίς το ευαγγέλιο. Ο Κοσμάς αναφέρει επίσης ότι υπήρχαν Χριστιανικές κοινότητες κατά μήκος των ακτών των Ινδιών, του Μαλαμπάρ, ενώ διάφορα άλλα κείμενα μας πληροφορούν για την εξάπλωση του Χριστιανισμού στους κόλπους της Βεγγάλης και για τα προνόμια τα οποία αργότερα, τον 8ο και 9ο αιώνα, παραχώρησαν οι εντόπιοι ηγεμόνες των Ινδιών στις Χριστιανικές μειονότητες^[5]. Οι Χριστιανικές αυτές εστίες σχετίζονται περισσότερο με την Ιεραποστολική δράση των Περσών Χριστιανών, φανερώνουν όμως πόσο είχε προχωρήσει η ιεραποστολική δράση των Ανατολικών Εκκλησιών, ήδη κατά την πρώτη βυζαντινή περίοδο.

Σημειώσεις

1. Υπάρχουν πληροφορίες ότι και ο Χρυσόστομος ενδιαφέρθηκε για την Ιεραποστολή της Περσίας· βλέπε Επιστολή ιδ' προς Ολυμπιάδα, PG 52,618.

2. John Foster, «The Triumphs and Failures of the Church of the East», Student World, Geneva 1960, No 1-2, σ. 52.

3. Βλέπε 4o κεφ. Του παρόντος τόμου.

4. Κοσμά Ινδικοπλεύστου, Χριστιανική Τοπογραφία, PG 88,169.

5. Ε. Tisserant, «L’Eglise Nestorienne», Dictionnaire de Theologie Catholique, τόμ. VI, στ. 197-198.