Η μεταστροφή δεν είναι εύκολο πράγμα…

Είναι τόσα πολλά που μπορούμε να μάθουμε,

και είναι τόσο δύσκολο να ξαναγυρίσουμε στο

 δημοτικό σχολείο μετά από μια ολόκληρη ζωή

 αρχηγίας. Κατά κάποιον τρόπο, είναι σαν να

 μεταναστεύει κανείς σε μια νέα χώρα.¹

π. David Hudson

Δεν είναι εύκολη υπόθεση να γράψει κανείς για την «μεταστροφή» ενός ή περισσοτέρων ανθρώπων. Ο κόσμος βρίθει από θρησκευτικές (και μη) μεταστροφές κάθε τύπου, με διαστάσεις οικουμενικές. Θα πίστευε κανείς ότι πρόκειται για κάτι αυτονόητο ή και απλό, δεν είναι βέβαια έτσι ακριβώς τα πράγματα, ειδικά όταν πρόκειται για μεταστροφές που σχετίζονται με την μαρτυρία της Εκκλησίας αλλά και για μεταστροφές σε διάφορες Χριστιανικές (και όχι μόνο) εκκλησιολογίες.

 Μια θρησκευτική μεταστροφή μπορεί να χαροποιεί πανηγυρικά μια ολόκληρη κοινότητα ανθρώπων και παράλληλα μπορεί να γκρεμίζει ή να λυπεί μια οικογένεια (ένα μέρος της ή και ολόκληρη), και το αντίστροφο, μια κλειστή κοινότητα ανθρώπων να νιώθει ότι απειλείται από τους έξωθεν «άρπαγες προβατόσχημους λύκους», για την απώλεια ενός ακόμα προβάτου από την στάνη της (ακόμα χειρότερα αν ο λύκος βρισκόταν κάποτε εντός της μάνδρας της)· και από την άλλη πλευρά μια οικογένεια να ξαναβρίσκει το εαυτό της και να ξυπνάει σαν από εφιάλτη.

Χρειάζεται να συμμεριστούμε κάθε πλευρά: Κάποτε ρωτήθηκε κάποιος μεταστραφέντας στην Ορθή πίστη πρώην αγγλικανός (ένας αξιαγάπητος για τον Ελλαδικό χώρο σήμερα επίσκοπος), από μια άλλη μεγάλη ομάδα μεταστραφέντων στην Ορθή πίστη αγγλικανών, να γράψει ένα βιβλίο που να απορρίπτει τις πλάνες του αγγλικανισμού. Πολύ σοφά ο επίσκοπος απάντησε κατηγορηματικά πως δεν θα ήθελε να γράψει κάτι σχετικό, γιατί η αγγλικανική παράδοση του είχε δώσει ικανά Χριστιανικά εφόδια που τον βοήθησαν και ίσως να τον οδήγησαν στην ορθοδοξία· και αυτή είναι μια στάση ορθή, σεβαστή και φιλάνθρωπη.

Υπάρχουν όμως περιπτώσεις (και είναι αρκετές) όπου άνθρωποι δεν βίωσαν άλλες εκκλησιαστικές ομολογίες τόσο ομαλά και δεν αποχώρισαν εν ειρήνη στην συνέχεια της πορείας αναζήτησή τους, και αντίθετα με τον προαναφερθέντα επίσκοπο έγραψαν αρκετά κείμενα και βιβλία για να φωτίσουν πιο έντονα την θεολογία κάποιων ομάδων. Πολλές φορές έδωσαν πλούσιο υλικό με στοιχεία από την προηγούμενη θεολογία ή εκκλησιολογία που πέρασαν, άλλες φορές ίσως, όχι πάντα με τόση επιτυχία και την καλύτερη διάθεση απολογητικής. Επιβάλλεται να δούμε κάθε ανθρώπινη περιπέτεια με κατανόηση και σεβασμό, γιατί ακριβώς για κάμποσους υπήρξε πολύς κόπος και πόνος στην πορεία μεταστροφή τους· αυτό όμως δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να κολλήσουμε απολειστικά και συναισθηματικά στον πόνο τους, γιατί αυτό θα δημιουργήσει ένα άλλο «αιρετικό» γάντζωμα παρόμοιο με αυτό που έζησαν, και αυτή την φορά ίσως με το πρόσχημα της αλήθειας, να είναι χειρότερη η στράτευση τους.

Η Εκκλησία θα τρέξει έξω να συναντήσει αυτόν που επιστρέφει και με το αγκάλιασμά της θα τον στολίσει με ότι ακριβώς είχε πριν ². Όχι με περισσότερα για να μην χορτάσει απότομα, αλλά ούτε με λιγότερα και συνεχίζει να πεινάει.

Με λεπτότητα θα χρειασθεί να καθαρίσουν παλαιά βιώματα και εμπειρίες που μπορεί να θεωρούνται εν δυνάμει αληθινές, αλλά και να συνεχιστούν ορθές πρακτικές που πιθανόν υπήρχαν.

Αν υπάρξει ένα σαρωτικό γκρέμισμα, χωρίς να φιλτραριστεί και να μείνει ακέραιο το ουσιώδες, υπάρχει περίπτωση να επαναληφθεί η ιστορία που αναφέρει σε ένα βιβλίο του ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, για έναν ενάρετο μοναχό τον Σεραπίωνα, όπου σε έναν διάλογό του λέει ότι: «…πείσθηκε να σταματήσει τις εσφαλμένες του συνήθειες κατά τη λατρεία. Στενοχωρήθηκε όμως πάρα πολύ από τη νέα μέθοδο. Αισθάνθηκε μεγάλη ταραχή και σύγχυση, όταν, όπως αναφέρεται, «η ανθρωπομορφική εικόνα του Θεού, που συνήθιζε να θέτει μπροστά του κατά την ώρα της προσευχής, απομακρύνθηκε από την καρδιά του». Με μεγάλη απελπισία, πέφτοντας με το πρόσωπο στο έδαφος, κλαίγοντας και αναστενάζοντας, παραπονιόταν: «μου πήραν τον Θεό μου και δεν έχω τώρα κανέναν να κοιτάζω και δεν ξέρω ποιόν να λατρεύω και σε ποιόν να απευθύνομαι». ³

Με χάρη να αφαιρεθεί μια στρεβλωμένη εικόνα του Θεού, αλλά και με χάρη να παραμείνει «η χάρις» του Αγίου Πνεύματος, μέσα στα εκκλησιαστικά οροθέσια για κάθε άνθρωπο που τόλμησε και προσπάθησε να ζήσει ορθά την πίστη του.

“Βολικές απαντήσεις και ταχείες λύσεις δεν είναι μέρος της αληθινής Χριστιανοσύνης. Προσφέρεται όμως μια πραγματική ευκαιρία σε όσους «αγωνίζονται για το έπαθλο» της απόκτησης του πλούτου που μας προσφέρει η νέα πατρίδα.”⁴

Στην γλώσσα της Εκκλησίας η μεταστροφή, η μετάνοια και η επιστροφή είναι έννοιες και εμπειρίες σχεδόν ταυτόσημες.

“Εβραϊστί Τεσσουβά. Συνήθως το μεταφράζουν μετάνοια. Δεν είναι, όμως, μόνο μια αλλαγή του νου αλλά η μεταμόρφωση της ίδιας της ζωής. Επιστροφή, μεταστροφή, αναστροφή, ανατροπή.”⁵

Στην εμπειρία της Εκκλησίας το γεγονός της μεταστροφής ανθρώπων στον Χριστό, αποτελεί αδιάκοπα ένα χαρμόσυνο και πανηγυρικό γεγονός που συμμετέχουν οι πάντες: οι εκτός της Εκκλησίας απανταχού ειλικρινείς άνθρωποι, οι Άγιοι, η Αγία Τριάδα, η Εκκλησία, όλες οι δυνάμεις του ουρανού: «Κι όταν τη βρει, φωνάζει τις φίλες και τις γειτόνισσες και τους λέει: «Χαρείτε μαζί μου, γιατί βρήκα τη δραχμή που είχα χάσει!» Σας βεβαιώνω πως το ίδιο χαίρονται οι άγγελοι του Θεού για τη μετάνοια ενός αμαρτωλού»⁶. Το αποτέλεσμα του χαρμόσυνου Εκκλησιαστικού γεγονότος βρίσκεται στο και «… Τότε όσοι δέχτηκαν με χαρά το λόγο του (Πέτρου) βαφτίστηκαν, και προσετέθηκαν στην Εκκλησία την ημέρα εκείνη…»⁷ 

Από εδώ όμως ξεκινούν και τα προβλήματα των μεταστροφών που προαναφέραμε, γιατί φαίνεται να υπάρχουν διάφορα ρεύματα στον Εκκλησιαστικό χώρο που δεν αποδέχονται την θρησκευτική μεταστροφή ή γενικότερα την έννοια της μεταστροφής, ακόμα και την μεταστροφή στην μαρτυρία της Εκκλησίας.

Υπάρχει ρεύμα που πιστεύει ότι «είμαστε τυχεροί γι’ αυτό που είμαστε», γιατί έλαχε να γεννηθούμε σε μια Χριστιανική χώρα. Πρόκειται δηλαδή για έναν Χριστιανισμό όχι της μεταστροφής και επιστροφής στην σταυρική θυσία του Χριστού, άλλα για έναν Χριστιανισμό της υπηκοότητας και της ιθαγένειας.

Αν ζούσαν σήμερα ο Πορφύριος και ο Κέλσος μάλλον θα συμφωνούσαν μαζί τους, γιατί ακριβώς γι' αυτό τον λόγο κατηγορούσαν τους Χριστιανούς «ομοεθνείς» τους: ότι ήταν Έλληνες και δεν θα έπρεπε φυσιολογικά να έχουν σχέση με τον Εβραϊκό Γιαχβέ.

Με αυτή την λογική θα έπρεπε να εξακολουθούμε να είμαστε εθνικοί και ο Απόστολος Παύλος θα έπρεπε να εξακολουθεί «να προκόβει στον ιουδαϊσμό πιο πολύ από πολλούς συνομήλικους συμπατριώτες του, γιατί είχε μεγαλύτερο ζήλο για τις προγονικές του παραδόσεις».⁸

“Είναι άχρηστη η φράση «γεννημένος ορθόδοξος». Αυτό δεν υπάρχει. Κανένας δεν είναι «γεννημένος ορθόδοξος», όλοι γεννιόμαστε παγανιστές. Αυτός είναι και ο λόγος που πρώτα εξορκίζουμε και μετά βαπτίζουμε. Περισσότερο αποδεκτοί είναι οι όροι «γεννημένος σε ορθόδοξη οικογένεια» και «ορθόδοξος από κούνια».⁹

Στον αντίποδα ενός χριστιανισμού της ιθαγένειας κυριαρχεί το Βιβλικό πρόταγμα μιας άνευ όρων θυσιαστικής αυτοπαράδοσης για τον ομοεθνή, τον διπλανό, τον ξένο, αποκλειστικά ενταγμένο στα σπλάχνα της ευαγγελικής αγάπης: από τον Μωυσή που μετά την εμπειρία θεώσεως πρεσβεύει για τον λαό Ισραήλ προς τον Γιαχβέ (γιατί είχε πέσει στην ειδωλολατρία), με τα εξής συγκλονιστικά λόγια: «Τώρα όμως αν θέλεις συγχώρεσε την αμαρτία τους· αν όχι, τότε διάγραψε, σε παρακαλώ, το όνομά μου από το βιβλίο σου.»¹⁰ Μέχρι και τον Παύλο που μετά την συγκλονιστική μεταστροφή και συνάντησή του με τον Χριστό γράφει: «Φτάνω στο σημείο να εύχομαι να χωριζόμουν εγώ από το Χριστό, αρκεί να πήγαιναν κοντά του οι ομοεθνείς αδερφοί μου.» ¹¹

Στην μεταστροφή προς την Οδό Του ο Γιαχβέ δεν καλεί συνήθως απευθείας μια φυλή ή ένα ολόκληρο έθνος (αυτό το έργο το αφήνει στους καλεσμένους του), αλλά συγκεκριμένα πρόσωπα! Ο Αβραάμ προερχόταν από την Ουρ των Χαλδέων και βρισκόταν στη Χαρράν όταν του μίλησε ο Γιαχβέ να «φύγει από την χώρα του, από τους συγγενείς του και από το σπίτι του πατέρα του»¹². Ο Παύλος μάλιστα συμπληρώνει και κάτι ακόμα συγκλονιστικό στην αφήγησή του ότι: έφυγε χωρίς να ξέρει που πηγαίνει!¹³ Βγαίνει στην ξενιτιά για να συναντήσει τον Απάτριδα Γιαχβέ, την άκτιστη Δόξα του Κυρίου!

Ο Μωυσής βρισκόταν και αυτός εξόριστος και ξενιτεμένος στην χώρα της Αιγύπτου όταν κατάφυγε σαν φυγάς (μετά το θάνατο του Αιγύπτιου) για τη γη Μαδιάμ. Εκεί στην ζωή της ερήμου, βόσκοντας τα πρόβατα του πενθερού του, ήταν που καλέστηκε και αυτός με την σειρά του να συναντήσει τον Κύριο των δυνάμεων.¹⁴ Με τα δυο παραπάνω παραδείγματα «Θα μπορούσαμε μάλλον να μιλάμε για ασκητισμό της μεταστροφής. Και γιατί για «ασκητισμό»; Διότι, εφόσον ο Θεός του Χριστιανισμού γίνεται δεκτός ως προσωπική ύπαρξη, δηλαδή ως ύπαρξη που βούλεται, σχεδιάζει, ενεργεί, ανταποκρίνεται (και, άρα, όχι ως απρόσωπη και αδρανής πραγματικότητα), ο άνθρωπος καλείται σε ένα άθλημα: να αποδεχτεί την πρόσκληση αυτού του Θεού, να γίνει μαθητής και φίλος του, να συνάψει προσωπική σχέση μαζί του.»¹⁵

Για άλλους η αλλαγή από μια εκκλησιολογία στην άλλη δεν θεωρείται «πραγματική» μεταστροφή, αλλά μάλλον ένα παιχνίδι ανταλλαγής Εκκλησιών(!).

Αντίθετα, αυτό που θεωρούν «αληθινή» μεταστροφή είναι την προσέλευση στον Χριστιανισμό ενός «άπιστου» ή «αλλόπιστου». Αυτό μπορεί να γίνει ακόμα εγκυρότερο, αν σε αυτές τις μεταστροφές έχει συμβάλει και κάποια σημαντική φυσιογνωμία της Εκκλησίας.

Αν λάβουμε σοβαρά υπόψη αυτή την ιεραποστολική τοποθέτηση, το πρώτο πράγμα που χρειάζεται να δούμε είναι, ότι το παραπάνω «αληθινό» ιεραποστολικό έργο στους «απίστους» και «αλλοθρήσκους», το κάνουν καλύτερα και ταχύτερα από την Εκκλησία οι διάφορες χριστιανικές ομολογίες ανά τον κόσμο, με τον επιθετικό ευαγγελισμό τους και με οπλοστάσιο την βεβαιότητα της «θείας χάρης» επάνω τους, που σαρώνει κυριολεκτικά όλα τα έθνη για «χάρη τους», και μάλιστα με καρπό πολύ…

Ενδεικτικά θα αναφερθεί μια περίπτωση: Όσο καιρό η Ορθόδοξη Εκκλησία βρισκόταν (και βρίσκεται) σε θεολογικό διάλογο με τους μονοφυσίτες ή τους μουσουλμάνους, μια αντιτριαδική πεντηκοστιανή ομολογία του Jesus only^15b, σάρωνε με τον επιθετικό ευαγγελισμό της και την αντιτριαδική θεολογίας της τους Χριστιανούς μονοφυσίτες και τους μουσουλμάνους, αυξάνοντας τις κοινότητές της με χιλιάδες νέα μέλη.

 Ας μην αναφερθούμε και στις περιπτώσεις «επανα-ευαγγελισμού» σε χώρες και περιοχές που θεωρείται ότι η παρουσία της Εκκλησίας υπήρχε και υπάρχει… αλλά ας δούμε μόνο τι γράφει γι‘ αυτό ο π. David Hudson: "Δεν είχα τίποτε εναντίον της Ορθοδοξίας όταν πρωτοήρθα σαν ευαγγελικός απεσταλμένος σε μια κατ’ εξοχήν ορθόδοξη χώρα. Δεν θεώρησα τον εαυτό μου απειλή ή συναγωνισμό στην πίστη της πλειοψηφίας. Πίστευα όμως πως η Ορθόδοξη Εκκλησία – όπως όλες οι παλαιότερες εκκλησίες άλλωστε – ήταν κατά βάση νεκρή... Όπως μου είπε πρόσφατα ένας Ρουμάνος ντουχόβνικ, είναι στ ‘ αλήθεια ένα θαύμα ότι γίναμε ορθόδοξοι στην Ρουμανία. Ουδείς ουδέποτε κινήθηκε να μας μεταστρέψει".¹⁶

Τα παραπάνω λόγια του π. David Hudson, έχουν διττλή ερμηνεία. Από την μια, πράγματι σε χώρες που θα έλεγε κανείς είναι ¨εγκατεστημένη¨ η Ορθόδοξη παρουσία, ίσως έχει ξεχαστεί η ιεραποστολή… από την άλλη όμως χρειάζεται να καταλάβουμε ότι αυτός ο μη προσηλυτισμός της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι που έλκυσε πολλούς μεταστραφέντες στους κόλπους της, όντας κορεσμένους (και κουρασμένους) από τις δικές τους ευαγγελιστικές - ιεραποστολικές προσπάθειες.

“Τόσο η μεταστροφή, όσο και η πρόσκληση σ’ αυτήν, είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από τον προσηλυτισμό και από κάθε «αποίκιση (σε βάρος) του νου». Ούτε πρόκειται για απόφαση που δίνει στον άνθρωπο την αυταπάτη ότι έχει εξασφαλίσει την σωτηρία. Είναι μάλλον μια πορεία που πρέπει αδιάκοπα να επαν-επιβεβαιώνεται και που μέσα στην ιστορία ουδέποτε είναι τελεσίδικη.”¹⁷

Το Ευαγγέλιο της βασιλείας και η μαρτυρία της Εκκλησίας προσκαλούν αδιάκοπα όλα «…τα άλλα πρόβατα…»¹⁸, τα «πλανημένα πρόβατα του οίκου Ισραήλ»¹⁹ αλλά και οποιονδήποτε ο Κύριος προσκαλέσει.

«Το ευαγγελικό κήρυγμα στο μη Χριστιανό, στο Μαρξιστή, στον αγνωστικιστή, στον Ισραηλίτη, στο Μωαμεθανό, ξεκινάει μέσα από έναν έντιμο και ειλικρινή διάλογο για την αλήθεια. Ο διάλογος και η διακονία αποτελούν τα νέα σημεία επαφής με εκείνον που δεν έχει μεταστραφεί. Μπορούμε να ψάξουμε μαζί του για την αλήθεια με υπαρξιακό τρόπο και μπορούμε να μοιραστούμε μαζί του τις δυσκολίες της κατάστασής μας ως ανθρώπων.»²⁰

Αν όμως μια μεταστροφή ενός μη Χριστιανού γίνει σε μια Χριστιανική ομολογία που έχει αιρετική διδασκαλία, δεν χρίζει μεταστροφής στην ορθή πίστη; Επιβάλλεται για τους μεταστραφέντες να πάρουν κάποια στιγμή την ευθύνη, ώστε να ερευνήσουνε και να μελετήσουνε, αν όχι πριν την μεταστροφή τουλάχιστον καθ’ οδόν, κατά πόσο αυτό που ακολουθήσανε, είχε γεννηθεί ιστορικά στο παρελθόν, εξακολουθεί να έχει προφητικό, χαρισματικό και θεσμικό παρόν και αν προσανατολίζεται προς ΑΥΤΟΝ που θα έρθει στα έσχατα.

Αυτό που ονομάζεται «Ορθοδοξία» δεν είναι μια ιδιαίτερη ομολογία χριστιανικής κονφεσιοναλιστικής φύσεως και μορφής, όπως αυτές που έκαναν την εμφάνισή τους μετά τον 16^ο αιώνα στην Δυτική Ευρώπη. Δεν είναι, δηλαδή, ο ορισμένος τρόπος δογματικής ερμηνείας της βιβλικής παραδόσεως σε αντίθεση με παραδεδομένες αρχές ερμηνείας και εφαρμογής της. Η Ορθοδοξία είναι ο πρώτος τρόπος πραγματοποιήσεως και εκφράσεως του χριστιανικού μηνύματος· είναι η πρώτη Εκκλησία, όπως εφηρμόσθη με βάση το αποστολικό κήρυγμα στις χώρες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, που είχε αβίαστα και πολύ φυσικά αποδεχθή τον ελληνικό πολιτισμό. Ο όρος «Ορθοδοξία» δεν πρέπει να ταυτίζεται με οιανδήποτε επί μέρους χριστιανική παράδοση, όπως και ο όρος «καθολική» άλλωστε, γιατί απλώς αναφέρεται στην μια και αυτή Εκκλησία, όπως αυτή έγινε πραγματικότης στους πρώτους αιώνες και διακρίνεται από τις αιρετικές ομάδες που ανεφύησαν από τους κόλπους της ευθύς εξ αρχής υπάρξεώς της.»²¹

 Ο Χριστός μίλησε ανοικτά για τις άλλες ομάδες των «πιστών του» που βγαίνανε αυτόνομα και κηρύττανε ή βγάζανε δαιμόνια ή θεραπεύανε στο Όνομά του.

 «Πόσα εγκλήματα δεν γίνονται εκ μέρους των λειψών αυτών ανθρώπων, που αξιοποιούν την πνευματική τους αναπηρία αυτοχειροτονούμενοι καθοδηγοί με προφητικά χαρίσματα!»²²

Παρόλα αυτά όμως όταν ο Ιωάννης είπε στον Χριστό ότι: «είδαμε κάποιον που έδιωχνε δαιμόνια επικαλούμενος το όνομά σου και τον εμποδίσαμε γιατί δεν είναι δικός μας». Ο Ιησούς τους απάντησε: «Μην τον εμποδίζετε, γιατί αυτός δεν είναι εναντίον σας.. Όποιος δεν είναι εναντίον σας είναι με το μέρος σας.»²³ Θεωρείται λοιπόν αυτονόητο ότι δεν χρειάζεται να κυνηγήσουμε, ή να διώξουμε κάποιον ή κάποιους. Πώς μπορούν όμως να πεισθούν όλες αυτές οι αυτόκλητες Χριστιανικές ομάδες, με την εωσφορική βεβαιότητα ότι τους μίλησε ο Χριστός να κηρύττουν το Ευαγγέλιο Του, ότι μπορεί τελικά και να μην είναι με το μέρος του Χριστού αλλά εναντίον του, και μπορεί να μην μαζεύουν μαζί του, αλλά να σκορπίζουν;^24.

«Και οι ψευδαπόστολοι, μετασχηματιζόμενοι σε αποστόλους του Χριστού, δεν παύουν να του δημιουργούν προβλήματα.»^25. Ο Παύλος φαίνεται να είχε ψηλιαστεί ότι «…κάποιοι κηρύττουν το Χριστιανικό μήνυμα με ανταγωνιστική διάθεση κι όχι με αγνά ελατήρια, νομίζοντας ότι θα του προσθέσουν μεγαλύτερη θλίψη…ενώ οι άλλοι ενεργούν από αγάπη, γιατί ξέρουν ότι του έχει ανατεθεί από το Θεό η υπεράσπιση του Ευαγγελίου»²⁶ Μέσα σε αυτόν τον αποστολικό του ρεαλισμό ο Παύλος απαντάει: «Και τι μ’ αυτό; Ένα πράγμα έχει σημασία: Ότι με κάθε τρόπο, είτε με υστεροβουλία είτε με ειλικρίνεια, ο Χριστός κηρύσσεται. Γι' αυτό χαίρομαι.»²⁷ Μέσα στην ταλαιπωρία του, καρπός για τον Παύλο δεν ήταν το μίσος και η έχθρα, αλλά ένας ακόμη καρπός του Αγίου Πνεύματος: αυτός της χαράς!

Ο Χριστός μίλησε επίσης ξεκάθαρα για το ποια είναι η Εκκλησία του. Με αυτήν συγκρότησε το πρώτο ευχαριστιακό σώμα, αυτήν γονάτισε τα τριάμισι χρόνια της διακονίας του με την διδαχή και την παρουσία του, αυτήν γονατίζει αιώνες τώρα για τον εγωισμό των μελών της και αυτήν την ίδια Εκκλησία «…με όλη της τη λαμπρότητα, την καθαρότητα και αγιότητα, χωρίς ψεγάδι ή ελάττωμα ή κάτι παρόμοιο»²⁸ θα συναντήσει ξανά στην Δευτέρα παρουσία του.

Είναι ευαγγελική αλήθεια ότι το Πνεύμα του Θεού πνέει όπου θέλει· σε όλη την κτίση, και μπορεί να αγγίζει ή να ελέγχει τον κόσμο αλλά και να παίρνει την χάρη Του όταν λυπάται. Το πρόβλημα λοιπόν δεν βρίσκεται στην ελευθερία που μπορεί να κινείται το Άγιο Πνεύμα στον κόσμο ή ανάμεσα στις διάφορες εκκλησιαστικές ομολογίες, αλλά στον εγκλωβισμό ή στον στραγγαλισμό του από αυτές.

Αν υπάρχουν μέλη της Εκκλησίας που ακολουθούν άλλες πρακτικές ξένες προς την Παράδοση των Αποστόλων, Προφητών και Αγίων της, η ίδια η θεολογία και ασκητική της, θα τις ξεράσει, δεν θα τις αναγνωρίσει.

"Όσοι λοιπόν, νιώθουμε ανενδοίαστα πεπεισμένοι ότι έχουμε εξασφαλίσει το Άγιο Πνεύμα στη ζωή και τις πράξεις μας, θα πρέπει τουλάχιστον να αναγνωρίσουμε στο Θεό το δικαίωμα να διαφωνεί με τις επιλογές μας. Για να είμαι Χριστιανός θα πρέπει να ομολογήσω ότι δεν έχω τον Θεό στο τσεπάκι μου."²⁹

Αν η Εκκλησία - πέραν της βεβαιώσεως και υποσχέσεως του Χριστού ότι θα είναι μαζί της μέχρι τα έσχατα - εφευρίσκει διαρκώς νέους ερωτικούς τρόπους να ελκύει τον Νυμφίο, ώστε όχι μόνο να διατηρείται σε σχέση με το μυστήριο της Τριαδικότητας αλλά και να αυξάνει την χάρη του Αγίου Πνεύματος στην ζωή της, είναι επειδή αφήνεται αδιάκοπα μέσα στην ιστορία να την κατευθύνει και όχι να το καθοδηγεί αυτή σε δικά της σεισμόπληκτα μονοπάτια, αυτόνομες διδασκαλίες ή αυτόκλητες ομάδες.

Το Εκκλησιαστικό Σώμα του Ζώντος Χριστού είναι αυτό που δημιουργεί τις ασκητικές προϋποθέσεις στους Αγίους «γι’ αυτό, δέχονται χαρίσματα, που τα κρατούν αδιάφθορα και τα διατηρούν, χωρίς να το γνωρίζουν»³⁰ με τα γυμνασμένα τους αισθητήρια μπορούν να ακούνε σαν τον Ηλία την φωνή του Θεού μέσα σε «ήχο από ελαφρύ αεράκι»³¹ και σαν τον Δαυίδ «…τον θόρυβο βημάτων στις κορυφές των θάμνων…»³²

 Γι' αυτό «Η ορατή ιστορική Εκκλησία, «προκόπτουσα ηλικία» και δια της χάριτος του εν αυτή αδιαλείπτως ενεργούντος Πνεύματος μεταμορφουμένη, αποβαίνει ο αιώνιος Οίκος του Κυρίου της δόξης»³³

Θεωρείται λοιπόν βλασφημία κατά του Αγίου Πνεύματος να κατηγορηθεί η Εκκλησία ως μη έχουσα το Άγιο Πνεύμα ως ζωντανό οδηγό της, πορευόμενη εν χρόνω μέσα στην ιστορία προς τα έσχατα, από οποιαδήποτε άλλη εκκλησιαστική ομολογία.

«Η Εκκλησία υπάρχει ως διαρκής θεοφάνεια. Εάν «ο εωρακώς τον Υιόν εώρακε τον Πατέραν», και ο εωρακώς τον Θεσμόν της Εκκλησίας εώρακε τον αοράτως μεθ’ ημών όντα Θεάνθρωπον Κύριον και το Άγιον Πνεύμα.»³⁴

Το Άγιο πνεύμα είναι αυτό που κρατάει την Εκκλησία ζώσα σαν νέα κοπέλα και όμορφη «με την μεταστροφή στον Τριαδικό τρόπο ύπαρξης και τον προσανατολισμό προς την Βασιλεία του Θεού. Ως εκ τούτου, τα μέλη της προδίδουν τον αυθεντικό εαυτό της όποτε εκπέσουν στην νοοτροπία μιας επιμέρους ομολογίας ή σε παιχνίδια εξουσίας, και όποτε ολισθήσουν στην αλαζονική πεποίθηση ότι είναι ιδιοκτήτες της χάριτος.»³⁵

 Υπάρχουν και άλλα ρεύματα που προσανατολίζονται σε ακραιφνώς «οικουμενικές» πλουραλιστικές τοποθετήσεις. Αντικρίζουν δηλαδή κάθε εκκλησιαστική παράδοση σαν ιστορικά δεδομένα μορφώματα, μέσα στα πλαίσια ενός αναίμακτου και συμφιλιωτικού πασιφισμού. Βλέπουν κάθε θεολογική ή εκκλησιαστική σύγκρουση σαν κάτι αδιανόητο για τις μέρες μας, οπότε και δεν υπάρχει λόγος μεταστροφής κανενός και σε τίποτα. Το μόνο που μπορεί να ευδοκιμεί είναι ένα θερμοκήπιο αγαπητικής διάθεσης και καλών δημόσιων σχέσεων.

Το αν ο Παύλος έφαγε το ξύλο της ζωής του, από το χέρι ανθρώπων προερχομένων από την ίδια κληρονομιά και πίστη, σε σημείο μάλιστα που να τον πληροφορεί και να του υπόσχεται «…ο Χριστός σε νυχτερινό όραμα, να μην φοβηθεί να κηρύξει το Ευαγγέλιο και να μην σωπαίνει, γιατί Αυτός θα είναι μαζί του· και κανείς δεν θα του επιτεθεί να τον κακοποιήσει…»³⁶, μας φαίνονται σαν συναρπαστικές περιπέτειες ή τις χρεώνουμε στην βαρβαρότητα της εποχής ή ακόμα χειρότερα, τις εξιδανικεύουμε για να πούμε ότι αυτοί τότε ήταν οι πραγματικά Άγιοι.

Για άλλους η πολυετή απογοήτευσή από μέλη του Εκκλησιαστικού χώρου, τους αδρανοποιεί στο θέμα της μεταστροφής (και ιεραποστολής). Φαίνεται σαν να περίμεναν κάτι άλλο από κάποιους ενώ δεν περιμένουν τίποτα από τους ίδιους. Υπάρχουν σημεία που είναι κατανοητή η στενοχώρια για τα εκκλησιαστικά σκανδαλοθηρικά δρώμενα. Όμως, όσο και αν ακούγεται παράδοξο, οι περισσότερες μεταστροφές στην Ορθοδοξία (στον Ελλαδικό χώρο τουλάχιστον), πραγματοποιήθηκαν εν μέσω τρικυμιών και σκανδάλων… για κάποιους το καράβι έδειχνε να είναι πληγωμένο και αγκυροβολημένο, να μπάζει νερά και να βουλιάζει… παράλληλα όμως για κάποιους άλλους σήκωνε άγκυρα για ένα νέο εν-πλω ταξίδι. Ο μύθος περί μη μεταστροφών εν μέσω σκανδάλων δεν ισχύει απαραίτητα. Ο Τριαδικός Θεός εργάζεται και μέσα από την δική μας πτώση. Το ερώτημα όμως είναι: έπαψαν ποτέ να υπάρχουν στην ιστορία και την ζωή της Εκκλησίας τα σκάνδαλα; Ο Ιησούς είπε και στους μαθητές του: Είναι αδύνατο να μην έρθουν τα σκάνδαλα· αλίμονο όμως σ’ εκείνον που τα προκαλεί. Είναι προτιμότερο γι' αυτόν να κρεμάσει μια μυλόπετρα στο λαιμό του και να πάει να πέσει στη θάλασσα, παρά να κλονίσει την πίστη ενός απ' αυτούς εδώ τους μικρούς.»^{37 «}Και μακάριος όποιος δεν χάσει την εμπιστοσύνη του σ' εμένα».³⁸

Δεν είναι λίγοι αυτοί που αναζητούν μια άλλη «απασχόληση» έξω από τον Εκκλησιαστικό χώρο και αγκυροβολούν στις νέες «ευαγγελικές» προκλήσεις των καιρών μας, περισσότερο κερδοφόρες αυτήν την φορά, με αρκετό ενθουσιασμό και με ένα μέλλον οικονομικά εξασφαλισμένο γι' αυτούς και τα παιδιά τους. Ενώ τα «πρωτεία» για το «Ευαγγέλιο της υγείας και της ευημερίας» ανήκουν αδιαμφισβήτητα στην Δύση, έχουν αρχίσει να μολύνονται και μέλη της Εκκλησίας, με ένα πιο ιδιόρρυθμο ευαγγέλιο που δεν ευαγγελίζεται ακριβώς αυτό των Χριστιανών της Δύσης, αλλά το πλησιάζει.

Μέχρι πρόσφατα γνωρίζαμε για δημόσιες εξομολογήσεις όπως: με άγγιξε ο Ιησούς ενώ ήμουν στο βούρκο της αμαρτίας ή μου άλλαξε την ζωή και δεν παίρνω πλέον ναρκωτικά, δεν πίνω, δεν καπνίζω κλπ Τέτοιου είδους δημόσιες «εξομολογήσεις» προέρχονται ως επί το πλείστον από την Αμερικανική Ήπειρο και εκφράζονται στο χώρο των «χαρισματικών» ομολογιών και της ευρύτερης διαμαρτύρησης, όπου τις περισσότερες φορές παίρνουν διαστάσεις σχεδόν καυχήσεως και κατορθωμάτων, αντί μετανοίας. Αντικαταστάθηκαν όμως πολύ ποιο «έξυπνα» από τους «πάστορες» των νέων κερδοφόρων Τραστ εταιριών, ενός ποιο σύγχρονου «ευαγγελίου»: αυτό της οικονομικής πρότασης.

Αυτές οι πολλά υποσχόμενες εταιρίες στις συνάξεις τους, ευαγγελίζονται με υπέρμετρο ενθουσιασμό την μεταστροφή νέων μελών τους με όρους όχι πλέον θεολογικούς αλλά με αυτούς της παγκόσμιας αγοράς και οικονομίας. Στην θέση λοιπόν του Χριστού και τον εμπειριών μιας αυτόματης «αναγέννησης» ή μιας ενθουσιαστικής εκστατικής «προφητείας», μπήκε ο γιάπις οικονομο-ευαγγελιστής (ιεραπόστολος) που σώζει την τελευταία στιγμή από τον χαμό τον φίλο του που καταστρεφόταν οικονομικά· εντάσσοντας τον σε μια νέα ζωή και εμπειρία παρόμοια με αυτήν που κάποια από τα προηγούμενα ή παλαιότερα μέλη της «αδελφότητας» (εταιρίας) είχαν: δηλαδή την «εσωτερική αναγέννηση» στο πορτοφόλι και την απόκτηση ενός εκπληκτικού χαρίσματος του να μεταστρέφουν, όχι πλέον νεοφερμένους πιστούς στον Χριστιανισμό, αλλά νέους υποψήφιους προς κατήχηση για την παγκόσμια «εκκλησία» του εμπορεύματος και των «οικονομικών χαρισμάτων». Αν επισκεφθεί κάποιος αυτές τις συναθροίσεις, θα βρεθεί σε τέτοιο ενθουσιασμό «ευλογίας και εφορίας» που μπορεί να μπερδευτεί και να νομίζει ότι βρίσκεται σε συνάθροιση πεντηκοστιανών.

Ένα διαφορετικό ρεύμα για το πώς βλέπει τις μεταστροφές προέρχεται από την δυτική θεολογία στην Ευρώπη, που όπως είναι φυσικό εκεί υπάρχουν και οι περισσότερες μεταστροφές, οι οποίες αιτιολογούνται ως φαινόμενο της μετα-Χριστιανικής Ευρώπης, με τις νεκρές εκκλησίες των θρησκευόμενων.

Υπάρχει ένα συμπέρασμα που έχουν καταλήξει πολλοί ακαδημαϊκοί δυτικοί θεολόγοι: «…πώς το μέλλον του Χριστιανισμού στη Δυτική Ευρώπη εξαρτάται από την ικανότητα που έχουν οι ευρωπαϊκές εκκλησίες να γίνουν περισσότερο κοινότητες μεταστραφέντων, αντί να παραμένουν συνάξεις πιστών και προσκυνητών».³⁹

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πρώτη αλλά και η έσχατη εκκλησία ήταν, είναι και θα είναι κοινότητες μεταστραφέντων, δηλαδή «… πως κατά μια έννοια, όλοι μας είμαστε πάντοτε μεταστραφέντες, επειδή όλοι μας πρέπει να μεταστρεφόμαστε προς τον Χριστό, διαρκώς.»⁴⁰

Όταν όμως εκφράζονται συλλογισμοί ότι «…οι Χριστιανοί στη Δυτική Ευρώπη φαίνεται πως ενθαρρύνονται περισσότερο στη δέσμευση τους προς το Χριστό και την Εκκλησία, όταν ακούνε τη μαρτυρία ενός μεταστραφέντος..» ή ότι «…οι μεταστραφέντες, των οποίων η ύπαρξη έχει και πάλι επικεντρωθεί στον Ιησού Χριστό, έχει αναπροσανατολιστεί απέναντι στους άλλους κι έχει ανανεωθεί από το Άγιο Πνεύμα, θα χρησιμοποιηθούν από τον Πατέρα για να επιτελέσει το έργο του, εκείνο της ζωοποιού μεταμόρφωσης μέσα στην Ευρώπη.»⁴¹, δείχνουν σαν να έχουμε να κάνουμε με κάποιο είδος ημι-απόλυτου προορισμού (μιας εφάπαξ σωτηρίας), αν όχι βιαστικής αξιολόγησης για το τι θα κάνει ή πώς θα συνεργαστεί η χάρη του Θεού με τον καθέναν.

Μια ακόμα σκέψη είναι ότι όταν κάποιοι «…λένε πως είναι μεταστραφέντες σημαίνει πως έχουν γίνει δεκτοί στην Εκκλησία πολύ πρόσφατα.»⁴² Αυτό σημαίνει πως οποιαδήποτε στατιστικολογία περί πρόσφατων ή μόνιμων μεταστραφέντων δεν αληθεύει. Στην πρωτοχριστιανική περίοδο υπήρχαν διαρκώς μεταστροφές από τον ιουδαϊσμό, τα έθνη και από διάφορα θρησκευτικά μορφώματα στους κόλπους της Εκκλησίας.

 Κάτι δηλαδή σαν αυτό που τόσο όμορφα εξηγεί ο Γιαχβέ στον προφήτη Ιεζεκιήλ λέγοντας του: «θα τους δώσω νέα καρδιά και θα βάλω μέσα τους νέο πνεύμα· θα αφαιρέσω από το σώμα τους την πέτρινη καρδιά και θα τους δώσω καρδιά ζωντανή…»⁴³. Μια ανάλογη περίπτωση μπορούμε να διαβάσουμε στην Παλαιά Διαθήκη, όταν ο Ιησούς του Ναυή παίρνει εντολή από τον Θεό να «ξανακάνει» περιτομή σε «όλους» τους Ισραηλίτες, κοντά στο Λόφο των ακροβυστιών…και ο λόγος ήταν ότι ενώ οι μάχιμοι άνδρες που είχαν βγει από την Αίγυπτο ήταν ήδη περιτμημένοι… τα δε αρσενικά μωρά που γεννήθηκαν μετά στην έρημο, στη διάρκεια της σαραντάχρονης περιπλάνησης του λαού, δεν είχαν περιτμηθεί.» Αυτό σημαίνει ότι υπήρχε μια άλλη δεύτερη ή τρίτη γενιά που πορευόταν, ενώ δεν είχε γνωρίσει το Θεό και το θέλημα του, γι' αυτό και ο Κύριος είπε στον Ιησού: «Σήμερα αφαίρεσα την ντροπή της Αιγύπτου από πάνω σας.»⁴⁴ Στην Καινή Διαθήκη δεν έχουμε πλέον περιτομή της «ακροβυστίας», αλλά «περιτομή» της καρδιάς από τον Χριστό.

Η Εκκλησία ουδέποτε έκλεισε το πέταλο της ιεραποστολής μετά την Πεντηκοστή, γι' αυτό και αδιάκοπα στους κόλπους της γεννώνται μεταστραφέντες και τα παιδιά τους θα καλεστούν να παλέψουν και να θερίσουν καρπό για τον οποίο δεν κοπιάσανε· άλλοι μόχθησαν και αυτοί μπήκανε για να θερίσουν τον δικό τους κόπο»⁴⁵

Στο μεταξύ χρειάζεται να δούμε μέσα σε όλο αυτόν τον πλουραλισμό ομολογιών, την χρονική αντοχή αυτών των μεταστροφών στη Δυτική Ευρώπη. Δηλαδή κατά πόσο διαρκεί και εξακολουθεί να υπάρχει αυτή η ζωντάνια της μεταστροφής μετά από μερικά χρόνια. Δεν είναι μια φωτογράφηση της στιγμής η μεταστροφή, που άπαξ και συνέβηκε δεν υπάρχει πισωγύρισμα πτώση ή και άρνηση. Υπάρχουν ομολογίες και ομάδες στην Βόρεια Αμερική και την Δυτική Ευρώπη που οι μεταστραφέντες τους είναι ταυτόχρονα και «πνευματικοί μετανάστες», ενός ικανού αριθμού εκκλησιαστικών ομολογιών. Οι κύριοι λόγοι της «πνευματικής μετανάστευσης» είναι, είτε γιατί δεν υπάρχει μια ιστορική Εκκλησιαστική βάση σαν υποδομή, είτε γιατί ερμηνεύεται αυτόνομα αυθαίρετα και φονταμενταλιστικά το Ευαγγέλιο, ενώ υπάρχουν και συχνές συγκρούσεις μεταξύ των «χαρισματούχων» και των «παστόρων» της τοπικής ομολογιακής κοινότητας, με τις ποικίλες ερμηνείες για την αρπαγή, τα εσχατολογικά, τον Αντίχριστο κλπ

«Μεταστροφή στην Εκκλησία δε σημαίνει πώς η Εκκλησία είναι το ύστατο τέρμα κάθε πράξης του ευαγγελικού κηρύγματος. Ο όρος «Εκκλησία του Θεού» εννοείται εδώ κάτω από τη σωστή θεολογική οπτική, δηλαδή «του Θεού» στον Οποίο και στη Βασιλεία του Οποίου κάποιος προσχωρεί, όπου ο Θεός, η Βασιλεία Του και η Εκκλησία του δε διαχωρίζονται, αλλά παραμένουν σε αδιάσπαστη ενότητα κι εσωτερική οργανική σχέση. Η επιστροφή στη Βασιλεία και στο Θεό είναι αδύνατη χωρίς την εκκλησιαστική πραγματικότητα, σε τόπο και χρόνο, από την Πεντηκοστή μέχρι σήμερα.»⁴⁶

Δεν είναι λοιπόν ένα και ενιαίο το παζλ των μεταστροφών στην παγκόσμια κοινότητα και ούτε μπορεί να εξαντληθεί (και ούτε πρέπει) μέσα από ένα κείμενο.

Η «μεταστροφή» όπως λέμε «Τεσσουβά» (στα Εβραϊκά) για την ιστορικότητα της Εκκλησίας δεν κλείνει ως μια υπόθεση νομική ή σχολαστική, αλλά παραμένει ανοιχτή μέχρι να μεταμορφωθεί στα έσχατα, εκεί όπου ο Χριστός θα φανερωθεί στη δευτέρα παρουσία του και θα γίνουμε όμοιοι μ’ αυτόν, γιατί θα τον δούμε όπως πραγματικά είναι.⁴⁷

 Μέχρι τότε θα ήταν όμορφα να χαιρόμαστε και εμείς με την χαρά του κάθε μεταστραφέντος αδελφού μας, όπως εκείνου του φιλόπονου και έξυπνου Ρουμανο-Εβραίου διανοούμενου Νικολάε Σταϊνχαρτ, που τόλμησε να ομολογήσει: «πόσο χαίρομαι που έγινα Ορθόδοξος!»⁴⁸ …

...και να συμπορευόμαστε για την Βασιλεία του Θεού, παλαιοί πιστοί της Εκκλησίας και νέοι μεταστραφέντες, πρώτοι και έσχατοι, έσχατοι και πρώτοι· και όλοι μαζί να ψάλουμε καρδιακά σε κάθε Ορθόδοξη Λειτουργία το «Είδομεν το φως το αληθινόν, ελάβομεν Πνεύμα επουράνιον, εύρομεν πίστιν αληθή, αδιαίρετον Τριάδα προσκυνούντες· αύτη γαρ ημάς έσωσεν.»

1. Στο Ορθόδοξο Αμερικάνικο περιοδικό «…AGAIN» Vol.21,No.2,April-June 1999, με τον τίτλο “Mission Accomplished”, σελ.13-15. Η Ελληνική μετάφραση «Αποστολή εξετελέσθη» βρίσκεται στην ιστοσελίδα www.oodegr.com

2. Λουκάς 15. 20-24

3. π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, Θέματα Εκκλησιαστικής ιστορίας εκδ. Πουρναρά, μετ.Παναγιώτη Πάλλη, σελ. 105-1063.

4. π. David Hudson «Αποστολή εξετελέσθη», βλ.παραπάνω

5. Σάββας Μιχαήλ, Homo poeticus, Α΄προλεγόμενα για τον Homo Poeticus, Πίνδαρος / Πρόσπερος, σελ.50, εκδ. Άγρα, 2006.

6. Λουκάς 15. 9-10.

7. Πράξεις 2. 41, (σημ. Όλα τα βιβλικά χωρία προέρχονται από την νέα μετάφραση της Αγίας Γραφής, έκδ. της Ελληνικής Βιβλικής εταιρίας).

8. Γαλάτες 1. 14.

9. Περί του πώς να γίνεις και να παραμείνεις ορθόδοξος, ομιλία του π. Ανδρέα Phillips που δόθηκε στο Ορθόδοξο προσκύνημα του φελιξστοουβ, τον Αύγουστο του 2001. Η ομιλία υπάρχει ολόκληρη στην ιστοσελίδα www.oodegr.com

10. Έξοδος 32:32.

11. Ρωμαίους 9:3.

12. Γένεσις 12.1-2.

13. Εβραίους 11. 8.

14. Έξοδος 2. 11-23 κ 3. 1-3.

15. Θανάσης Ν. Παπαθανασίου, Σύναξη, τ. 95, σελ. 58-59).

15b. Jesus only: Aντιτριαδική Πεντηκοστιανή ομάδα που προήρθε από σχίσμα που έγινε στην Azusa Street - Apostolic faith mission. Θεωρείται από τις αυστηρότερες ομάδες του χώρου. Υπάρχουν κοινότητες και στον Ελλαδικό χώρο.

16. π. David Hudson «Αποστολή εξετελέσθη», βλ. παραπάνω.

17. Θανάσης Ν. Παπαθανασίου, Σύναξη τ. 95, σελ. 58.

18. Ιωάννης 10. 16.

19. Ματθαίος 10. 6.

20. Νίκος Νησιώτης, Σύναξη τ. 99, σελ. 38-39.

21. Νίκος Νησιώτης, Ορθοδοξία, Παράδοση και ανακαίνιση, εκδ. Ευθύνη / Αναλόγιο ια΄ σελ. 81.

22. Αρχιμ. Βασίλειος Ιβηρίτης, Φως Χριστού φαίνει πάσι,, σελ. 18, Ιερά μονή Ιβήρων 2002.

23. Λουκάς 9. 49-50.

24. Λουκάς 11. 23 κ Ματθαίος 12. 30.

25. Αρχιμ. Βασίλειος Ιβηρίτης, Φως Χριστού φαίνει πάσι, Απόστολος Παύλος, ο άνθρωπος της καινής κτίσεως σελ. 30, Ι. μονή Ιβήρων 2002.

26. Φιλιππησίους 1. 15-17.

27. Φιλιππησίους 1. 18.

28. Εφεσίους 5. 27.

29. Θανάσης Ν. Παπαθανασίου, Σύναξη τ. 95, σελ.59.

30. Αρχιμ. Βασίλειος, Φως Χριστού φαίνει πάσι,. Θεσμός και χάρισμα στην Ορθόδοξη Εκκλησία, σελ. 58.

31. Βασιλειών Γ΄ 19. 12.

32. Β΄ Σαμουήλ 5. 24.

33. π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, Ανατομία προβλημάτων πίστεως σελ.110,εκδ. Ρηγόπουλου- Θεσσαλονίκη 1977.

34. Αρχιμ. Βασίλειος Γοντικάκης, Φως Χριστού φαίνει πάσι, ο.π., σελ. 47.

35. Θανάσης Ν. Παπαθανασίου, Σύναξη τ.95,σελ. 65.

36. Πράξεις 18. 9-10.

37. Λουκάς 17. 1-2

38. Ματθαίος 11.6

39. Νταβίντ Ε.Μπγιόρκ, Σύναξη τ. 103,σελ.21.

40. π. Ανδρέας Phillips, βλέπε ο.π.

41. Νταβίντ Ε.Μπγιόρκ, τ.95,σελ. 22-23.

42. π. Ανδρέας Phillips βλέπε ο.π..

43. Ιεζεκιήλ 11.19.

44. Ιησούς του Ναυή 5. 4-9.

45. Ιωάννης 4.38.

46. Νίκος Νησιώτης, Σύναξη τ. 99,σελ.47.

47. Α΄ Ιωάννου 3. 2.

48. Νικολάε Σταϊνχαρτ, Το ημερολόγιο της ευτυχίας, σελ. 192, εκδ. Μαϊστρος 2006.

Από Συνεργάτη

2ο μέρος