Ο π. Ανδρέας είναι εφημέριος του  Ορθόδοξου Ιερού Ναού του Αγίου Φέλιξ και Αγίου Εντμούνδου  στο Felixstowe, Suffolk, και εκδότης του περιοδικού 'Orthodox England' Ένας άγγλος Ορθόδοξος Ιερέας μας μιλάει για την πολυετή εμπειρία του, για τα θετικά και τα αρνητικά των Ορθόδοξων Μεταστροφών.

Εισαγωγή

Πολλές φορές ακούμε ανθρώπους να μιλούν για το Πως έγιναν μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Αν και κάθε ιστορία είναι ενδιαφέρουσα και μπορεί ορισμένες να είναι εκπληκτικές, νομίζω πως οι ιστορίες για το Πως οι άνθρωποι έμειναν πιστοί ορθόδοξοι Χριστιανοί, παρά τους πειρασμούς , μπορεί να είναι περισσότερο χρήσιμες. Όπως είναι γραμμένο στα Ευαγγέλια:  «Εν τη υπομονή υμών κτήσασθε/κτήσεσθε τας ψυχάς υμών». 

Πέραν αυτού, δεν ονόμασα αυτή την ομιλία «Περί του πως να γίνεις μέλος της Ορθόδοξης Εκκλησίας» . αλλά «περί του πως να γίνεις και να παραμείνεις Ορθόδοξος Χριστιανός». Γιατί το να γίνεις μέλος της Ορθόδοξης  Εκκλησίας, το οποίο σχετίζεται με εξωτερικές αλλαγές, δεν είναι καθόλου το ίδιο με τον να «Γίνεις Ορθόδοξος Χριστιανός» , το οποίο έχει να κάνει με εσωτερικές αλλαγές. Και το να παραμείνεις Ορθόδοξος Χριστιανός είναι ακόμα πιο σημαντικό , γι’ αυτό άλλωστε εδώ έχω αφιερώσει τρεις φορές περισσότερο χρόνο σ’ αυτό το θέμα, παρά στο Πως γίνεσαι Ορθόδοξος Χριστιανός.

Περί τού πώς γίνεσαι Ορθόδοξος

Μεταστροφή και αφομοίωση

Ας καθορίσουμε την ορολογία μας, με το να συζητήσουμε για ορισμένες λέξεις που χρησιμοποιούνται μέσα στο πλαίσιο αυτό.  Πρώτα, είναι η άχρηστη φράση «γεννημένος Ορθόδοξος». Αυτό δεν υπάρχει. Κανένας δεν είναι «γεννημένος Ορθόδοξος», όλοι γεννιόμαστε παγανιστές. Αυτός είναι ο λόγος που πρώτα εξορκίζουμε και μετά βαπτίζουμε. Περισσότερο αποδεκτοί  είναι οι όροι «γεννημένος σε Ορθόδοξη Οικογένεια» και «Ορθόδοξος από κούνια». Είναι ενδιαφέρον, πως ορισμένοι άνθρωποι που συγκαταβατικά χρησιμοποιούν όρους όπως «γεννημένος Ορθόδοξος» αποκαλούν τα παιδιά των «μεταστραφέντων», «μεταστραφέντες».  Στην πράξη, βέβαια, σύμφωνα με την δική τους λανθασμένη γλώσσα,  τα παιδιά των «μεταστραφέντων», είναι «γεννημένοι Ορθόδοξοι».

Μετά είναι και η λέξη «μεταστροφή». Όταν οι άνθρωποι λένε πως είναι μεταστραφέντες, πρώτα τους ρωτάω «μεταστραφέντες σε τι;; Στο Ελληνικό Φολκλόρ; Στο Ρωσικό φαγητό; Στον φαρισαϊσμό;; Στην νοσταλγία για τον παλιομοδίτικο Αγγλικανισμό ή Καθολικισμό;  Σε ένα διανοουμενίστικο παιχνίδι συγκρητισμού;

Είναι αλήθεια πως κατά μία έννοια, όλοι μας  είμαστε πάντοτε μεταστραφέντες, επειδή όλοι μας πρέπει να μεταστρεφόμαστε προς τον Χριστό, διαρκώς. Αυτό είναι το πνεύμα του ψαλμού 50.  Ο Προφήτης Δαυίδ ήταν επίσης μεταστραφείς , «αναγεννημένος», μετά από την μεγάλη του αμαρτία. Ατυχώς, η λέξη «μεταστραφείς» χρησιμοποιείται γενικά όχι με αυτή την πνευματική έννοια, αλλά με την κοσμική έννοια.

Ελπίζω πως όταν οι άνθρωποι αυτοαποκαλούνται «μεταστραφέντες», αυτό σημαίνει πως μεταστράφηκαν στην Χριστιανοσύνη (που είναι η σωστή λέξη για «Ορθοδοξία») . Επίσης ελπίζω πως όταν λένε πως είναι «μεταστραφέντες» σημαίνει πως έχουν γίνει δεκτοί στην Εκκλησία πολύ πρόσφατα. Δυστυχώς, πρέπει να παραδεχτώ, πως δεν είναι πάντα έτσι τα πράγματα.  Με το πέρασμα των χρόνων, έχω γνωρίσει ανθρώπους που εισήλθαν στην Ορθόδοξη Εκκλησία προ δέκα, είκοσι, τριάντα και περισσοτέρων ακόμα ετών, και ακόμα είναι «μεταστραφέντες» και μάλιστα αποκαλούν ακόμα και τώρα τους εαυτούς τους έτσι. Και αυτό ισχύει ακόμα και για ορισμένους από τον Κλήρο, οι οποίοι χειροτονήθηκαν πρόωρα.

Αυτό μου είναι ακατανόητο, γιατί σημαίνει πως ακόμα και μετά από χρόνια που είναι κατ’ όνομα μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας, δεν έχουν ακόμα γίνει Ορθόδοξοι Χριστιανοί, δεν έχουν ακόμα αφομοιωθεί στην Εκκλησία, δεν έχουν αναπτυχθεί φυσικά μέσα στην Ορθοδοξία, και δεν ζουν ακόμα τον Ορθόδοξο τρόπο ζωής, δεν έχουν αποκτήσει εκείνο το ενστικτώδες αισθητήριο για την Ορθοδοξία, που σημαίνει πως η Ορθοδοξία είναι το μοναδικό τους πνευματικό σπίτι, πως είναι η σάρκα και το αίμα τους, πως αναπνέουν Ορθοδοξία επειδή οι ψυχές τους είναι Ορθόδοξες. Υποφέρουν από την πνευματική ασθένεια της «μεταστροφίτιδας». Παρέμειναν νεόφυτοι. Κατάφεραν μόνο ό,τι ο διάβολος ήθελε να καταφέρουν – να μείνουν ατελείς. Γι’ αυτό και οι Ρώσοι, κάνοντας λογοπαίγνιο με την λέξη «Konvert» (Convert, στα αγγλικά σημαίνει μεταστραφείς ) , η οποία στα Ρωσικά σημαίνει «Φάκελος», πολύ εύστοχα λένε για μερικούς μεταστραφέντες: «Το πρόβλημα με τον ‘Konvert’  είναι πως είτε είναι συχνά άδειος , είτε συχνά συμβαίνει να ξεκολλήσει.

Υπάρχουν πολλοί λόγοι γι’ αυτή την κατάσταση μεταστραφίτιδος.  Μπορεί να οφείλεται στο ότι αυτοί που μπήκαν στην Ορθόδοξη Εκκλησία, δεν είχαν ενορία για να πάνε, τουλάχιστον μία με ακολουθίες σε γλώσσα που να γνωρίζουν . Για παράδειγμα, έχω γνωρίσει ανθρώπους οι οποίοι είναι Ορθόδοξοι επί σαράντα χρόνια, αλλά δεν έχουν πάει ποτέ σε Πασχαλινή νυχτερινή λειτουργία στην γλώσσα τους! Έχω γνωρίσει ανθρώπους  οι οποίοι είναι Ορθόδοξοι επί πέντε χρόνια, και δεν έχουν πάει ποτέ σε Πασχαλινή ακολουθία, επειδή η τοπική Ορθόδοξη κοινότητα έχει μόνο δέκα λειτουργίες το χρόνο, και αυτές, τα πρωινά των Σαββάτων!   έχω γνωρίσει ανθρώπους που είναι Ορθόδοξοι επί 60 χρόνια και δεν έχουν πάει ποτέ σε εσπερινό η σε αγρυπνία! Με άλλα λόγια, τέτοιοι άνθρωποι δεν είχαν ποτέ την ευκαιρία να μάθουν και να ενσωματωθούν. Δυστυχώς, όμως, υπάρχουν και άλλοι λόγοι που οι άνθρωποι δεν ενσωματώνονται μέσα στην ζωή της Εκκλησίας.

Αιτίες μεταστροφής

Θεωρητικά, οι κληρικοί θα πρέπει να δέχονται πρόσωπα μέσα στην Ορθόδοξη Εκκλησία, μόνο για θετικούς λόγους.  Η πραγματικότητα είναι πως υπάρχουν άνθρωποι που επιθυμούν να εισέλθουν στην Ορθόδοξη Εκκλησία για αρνητικούς λόγους, παραδείγματος χάριν για αντεκδίκηση προς μία «ομολογία» η έναν κληρικό. Αυτό , βέβαια, είναι ψυχολογία και όχι θεολογία, και μάλιστα ούτε τόσο υγιής, ούτε τόσο Χριστιανική ψυχολογία.

Θυμάμαι πως την δεκαετία του ‘70 , ο τωρινός επίσκοπος Κάλλιστος (Ware) μου είχε πει πως μία ομάδα από μεταστραφέντες του είχε ζητήσει να γράψει ένα βιβλίο στο οποίο θα αποκήρυττε όλες τις αιρέσεις του Αγγλικανισμού.  Οι εν λόγω μεταστραφέντες - και ήσαν πράγματι μεταστραφέντες - ήσαν όλοι τους βεβαίως πρώην Αγγλικανοί!  Δεν είχαν καταλάβει πως ήσαν υποκινούμενοι εξ’ ολοκλήρου από τα προσωπικά τους ψυχολογικά προβλήματα, την αντιδραστικότητα τους, την οποία έκρυβαν πίσω από την μάσκα του συναισθηματικού ζήλου.  Πολύ σωστά, ο Επίσκοπος Κάλλιστος, αρνήθηκε να γράψει κάτι αρνητικό.  Άλλωστε, κανένας Ορθόδοξος δεν θα αγόραζε το βιβλίο, γιατί θα μπορούσε να είναι ενδιαφέρον μόνο σε πρώην αγγλικανούς νεόφυτους.  Ήταν ένα βιβλίο λιγότερο για πολτοποίηση...

Συνήθως ένας ιερέας μπορεί να ανακαλύψει ποιοι έχουν αρνητικά κίνητρα πίσω από την επιθυμία τους να εισέλθουν στην Ορθόδοξη Εκκλησία, παρατηρώντας απλώς αν αυτοί οι άνθρωποι έρχονται στις ακολουθίες της Εκκλησίας.  Συνήθως αυτοί οι «υπέρ-ζηλωτές» , οι οποίοι τρελαίνονται να διαβάζουν  για την Πίστη η να συζητάνε για την Πίστη, στο ιντερνετ ή αλλού, είναι οι ίδιοι άνθρωποι που απουσιάζουν από τις Εκκλησιαστικές ακολουθίες. Ο ζήλος τους είναι όλος  στο μυαλό η στα συναισθήματα τους,  και όχι στις καρδιές και τις ψυχές τους , και άρα ούτε στην ζωή και την πρακτική τους.

Μετά υπάρχουν εκείνοι που έλκονται στην Εκκλησία, μετά από μία ανακάλυψη στις διακοπές. Ονομάζω αυτούς τους ανθρώπους «Ορθοδόξους των διακοπών».  Τις περισσότερες φορές, η έλξη τους δεν είναι στην πραγματικότητα προς τον Χριστό, αλλά προς ένα ξένο και εξωτικό πολιτισμό – όσο πιο εξωτικός είναι, τόσο το καλύτερο.  Επειδή ζουν πολύ ανιαρές ζωές, η Ορθόδοξη Εκκλησία τους παρέχει κάτι που μπορούν να ονειρευτούν - συνήθως τις επόμενες διακοπές τους στην Κρήτη, η κάτι τέτοιο.  Και πάλι, ένας ιερέας μπορεί να καταλάβει αν το ενδιαφέρον τους είναι σοβαρό, με το να παρακολουθεί αν μετέχουν στις Εκκλησιαστικές ακολουθίες.  Συνήθως δεν προσέρχονται, επειδή δεν είναι σε διακοπές!  Δυστυχώς ορισμένοι τέτοιοι άνθρωποι έχουν γίνει δεκτοί στην Εκκλησία από ιερείς χωρίς διάκριση, στον τόπο των διακοπών τους, είτε ήταν στη Ρουμανία, στη Ρωσία, στην Ελλάδα, την Κύπρο, το Άγιο Όρος η οπουδήποτε αλλού. Μη γνωρίζοντας  τίποτα για την Ορθόδοξη Πίστη, εμφανίζονται στο κατώφλι σου και πρέπει να τους εξηγήσεις πως, παρ’ ότι είναι μέλη της Ορθοδόξου Εκκλησίας, δεν έχουν ακόμα γίνει στην πραγματικότητα Ορθόδοξοι. Συχνά, πάντως, τέτοιοι άνθρωποι θα σου τηλεφωνήσουν, αλλά ποτέ δεν θα έρθουν σε καμία εκκλησιαστική ακολουθία, επειδή χάνουν το ενδιαφέρον τους πριν καν αρχίσουν να προσέρχονται στην εκκλησία.

Μετά είναι και εκείνοι που έρχονται με την δική τους «ατζέντα», συχνότατα «ξερόλες» , οι οποίοι έχουν μεν διαβάσει όλα τα βιβλία κάτω από τον ήλιο, αλλά ακόμα δεν έχουν ιδέα για το γράμμα «Α» της Χριστιανικής αλφαβήτας . Και έρχονται με απαιτήσεις τις οποίες θέλουν να επιβάλλουν ! «Ναι, θέλω να ενταχθώ στην Ορθόδοξη Εκκλησία, αλλά μόνο με τον όρο πως πρώτα θα «μεταρρυθμιστεί» και θα «εκσυγχρονιστεί.».  «Ναι, καλό είναι, αλλά θέλω να της προσθέσω μερικούς Δυτικούς ύμνους, πριν τον Κανόνα»! ή «Θα εισέλθω στην Ορθόδοξη Εκκλησία, μόνο όταν θα έχει το ίδιο Πάσχα με την θεία μου την Σούζαν, που είναι Μεθοδίστρια»!. Ή, «όλα είναι τέλεια, μόνο που χρησιμοποιείτε πολλά κεριά. Απομακρύνετε τα κεριά, και θα εισέλθω στην Ορθόδοξη Εκκλησία».  «Θα είμαι Ορθόδοξος, μόνο εφ’ όσον έχετε μία εικόνα του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης»! «Θα εισέλθω στην Ορθόδοξη Εκκλησία,  με τον όρο πως όλοι θα ψηφίζουν το τάδε πολιτικό κόμμα και θα πηγαίνουν διακοπές στην Τοσκάνη»! Αυτά ίσως να είναι ακραία παραδείγματα, αλλά είναι αληθινά. Είναι όλα παραδείγματα έλλειψης ταπεινοφροσύνης. Κανένας ιερέας δεν θα έπρεπε να αφήσει να εισέλθουν τέτοιοι άνθρωποι στην Εκκλησία, για τον απλό λόγο, πως δεν αγαπούν και δεν αποδέχονται την Εκκλησία και τον Κύριό της, τον Χριστό.

Ένα μόνο είναι το κριτήριο για να εισέλθει κανείς στην Ορθόδοξη Εκκλησία, και αυτό είναι επειδή είσαι πεπεισμένος πως είναι για την προσωπική του Σωτηρία, για την πνευματική του επιβίωση, επειδή είναι το θέλημα του Θεού για σένα, επειδή γνωρίζεις πως είναι το πνευματικό σου σπίτι, και πως όποιο και αν είναι το κόστος, δεν μπορείς να είσαι οτιδήποτε άλλο.

Περί τού να παραμείνεις Ορθόδοξος

Προσκόλληση στα εξωτερικά

Πρόσφατα ένας ιερέας ο οποίος δέχεται ανθρώπους στην Εκκλησία εδώ και είκοσι χρόνια, μου είπε πως η λίστα των ανθρώπων που έχει δεχθεί αλλά που μετά αδιαφόρησαν, είναι πολύ μεγαλύτερη από την λίστα εκείνων τους οποίους δέχτηκε  και οι οποίοι παρέμειναν. Εκείνος ο ιερέας είναι σχετικά προσεκτικός ως προς το ποιους δέχεται, αλλά γνωρίζω δύο άλλες ενορίες στις οποίες η λίστα εκείνων που έφυγαν είναι τουλάχιστον είκοσι φορές μεγαλύτερη εκείνων που παρέμειναν. Σε αυτές τις δύο περιπτώσεις , πρέπει να παραδεχτώ πως φταίει η πολιτική των ενοριών εκείνων. Εμφανίζεσαι μία φορά και ζητάς πληροφορίες, και σε δέχονται αυτομάτως μέσα στην Εκκλησία, χωρίς κατήχηση, μέσα σε δύο εβδομάδες.

Αλλά γιατί τότε να παραιτούνται από την τήρηση της Πίστης στην οποία είχαν επιλέξει ελεύθερα να ανήκουν;  Αν εξετάσουμε αυτή την ερώτηση, τότε ίσως μάθουμε ορισμένα μαθήματα τα οποία θα μας είναι χρήσιμα,  και που θα μας βοηθήσουν να παραμείνουμε πιστοί Ορθόδοξοι.

Πρώτα απ’ όλα , πρέπει να παρατηρούμε τον εαυτό μας.  Σε τι έχουμε πραγματικά προσκολληθεί, μέσα στην Εκκλησία; Υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι λένε: «ήταν τόσο όμορφα σήμερα στην Εκκλησία! Η ψαλμωδία ήταν πανέμορφη, το λιβάνι μύριζε τόσο ωραία!» Λόγια σαν αυτά με κάνουν να σκέπτομαι πως αυτό το πρόσωπο είναι απίθανο να ξανάρθει.  Αυτοί οι άνθρωποι μοιάζουν να έχουν μία φωτιά μέσα τους, η οποία φουντώνει σε μία έκρηξη ενθουσιασμού και έξαψης. Αλλά, όπως όλες οι φωτιές που φουντώνουν απότομα, μετά εξαντλούνται γρήγορα, αφήνοντας μόνο κρύες στάχτες. Αυτή η προσκόλληση σε δευτερεύοντα εξωτερικά και εξωτικά είναι επικίνδυνη , επειδή δεν βλέπουμε το δάσος εξ αιτίας των δέντρων.

Η προσκόλληση σε εξωτερικά πράγματα μπορεί να επεκταθεί: σε ξένα ρούχα, ξένες γλώσσες, ξένα φαγητά και λαϊκές παραδόσεις. Θυμάμαι σε μία Ρωσική Εκκλησία στο Βέλγιο, πως αμέσως ξεχώριζες ποιοι ήσαν οι μεταστραφέντες. Οι άντρες είχαν Ρώσικες χωριάτικες γενειάδες του 19^ου αιώνα, και οι γυναίκες φορούσαν μακριές ακαλαίσθητες φούστες και έμοιαζαν να φορούν τραπεζομάντηλα στα κεφάλια τους.  Ήξερες ποιοι ήσαν οι Ρώσοι, γιατί εκείνοι ντυνόντουσαν κανονικά. Σε μία Ελληνική Εκκλησία εδώ, υπήρχαν δύο ιερείς, ένας Έλληνας και ένας μεταστραφείς.  Αμέσως καταλάβαινες ποιος ήταν ο μεταστραφείς, γιατί φορούσε πελώρια, φαρδομάνικα ράσα και μία τεράστια «καπνοδόχο» στο κεφάλι του!  Ο Έλληνας φορούσε μόνο ένα αντερί.   

Σε μία άλλη Ρωσική Εκκλησία, οι Ρώσοι πάντοτε μιλούσαν για «τραγούδια», «Χριστούγεννα» και «Πασχαλιά», όμως οι «μεταστραφέντες» (γιατί τέτοιοι ήσαν)  τα ονόμαζαν «ψαλμωδίες», «Γενέθλιον Χριστού» και «Πάσχα».  Ένας αληθινός Ρώσος, γεννημένος στην Σοβιετική Ένωση, μου είχε πει με μάλλον σκληρό τρόπο πόσο συμπαθούσε τον μεταστραφέντα της ενορίας του, επειδή «με κάνει να γελάω, με όλο του εκείνο το φολκλορικό στοιχείο».   Ο κακώς εννοούμενος ζήλος είναι αξιοθρήνητος.  Ο ζήλος πρέπει να διοχετεύεται καταλλήλως, προκειμένου να επιτευχθεί κάτι θετικό.

Έχω έναν Ελληνοκύπριο φίλο, γεννημένο και μεγαλωμένο στο Λονδίνο, ο οποίος μου είπε πως το αγαπημένο του πιάτο είναι «κρεατόπιτα με νεφρό» (σ.τ.μ: «steak and kidney pie» τυπικά αγγλοσαξωνικό έδεσμα ) , και πως την έτρωγε το Πάσχα , μετά από την νηστεία. Τον ρώτησα αν έχει φάει ποτέ σε Ελληνικό ρεστοράν. Απάντησε: «Μα όχι, αυτό είναι μόνο για Άγγλους». Επίσης μου είπε πως στο Λονδίνο σε Κυπριακούς γάμους, οι καλεσμένοι είχαν το έθιμο να καρφιτσώνουν χαρτονομίσματα στα ρούχα των νεόνυμφων σαν ένα είδος γαμήλιου δώρου. Όταν για πρώτη φορά είδε ένα γάμο στην πραγματική Κύπρο, όταν ήταν 25 ετών, δεν το έκαναν αυτό. Γιατί; Επειδή σταμάτησαν να το κάνουν την δεκαετία του ’60,  υποτιμώντας το ως ένα πρωτόγονο και χωριάτικο έθιμο.  Με άλλα λόγια σταμάτησαν να το κάνουν αφού οι περισσότεροι συμπατριώτες τους Κύπριοι  είχαν μεταναστεύσει στον Λονδίνο, αλλά εκείνοι που έμεναν στο Λονδίνο είχαν κρατήσει την συνήθεια της δεκαετίας του ’50.  Και τότε οι μεταστραφέντες θέλησαν να αντιγράψουν αυτό το νεκρό έθιμο.

Επί του θέματος αυτού, πρόσφατα γνώρισα έναν άλλο «μεταστραφέντα» ο οποίος είχε μόλις γυρίσει από διακοπές στην Ελλάδα, και συζητούσε γι’ αυτήν με μεγάλο ενθουσιασμό ως μία «αγία γη» με όλο «αγίους ανθρώπους», γιατί  «οι Ορθόδοξοι είναι άγιοι». Ε, μπορώ μόνο να υποθέσω πως είχε περάσει τον χρόνο του σε εξαιρετικά μοναστήρια (παρεμπιπτόντως, δεν είναι όλα το μοναστήρια εξαιρετικά). Θα ήθελα να προτείνω σε τέτοιους ανθρώπους να πάνε να επισκεφθούν Ελληνικές φυλακές. Είναι γεμάτες από Ορθοδόξους – Ορθόδοξους φονιάδες, βιαστές, νταβατζήδες, εκβιαστές. Ότι τραβάει η ψυχή σας, και είναι όλοι Ορθόδοξοι! Όπως καταλαβαίνετε η ανθρώπινη φύση είναι ίδια, σε ολόκληρο τον κόσμο.

Αυτό που θέλω να πω είναι πως αν προσκολληθούμε σε εξωτερικά, τότε θα πρέπει να ρωτήσουμε τους εαυτούς μας: Σε ποια εξωτερικά πράγματα προσκολλούμεθα; Αν δεν χρησιμοποιήσουμε την διάκριση μας, μπορούμε να φανούμε πραγματικά πολύ ανόητοι. Όλα τα εξωτερικά είναι φυσικά μόνο εάν αντανακλούν το εσωτερικό μας. Αν η Ορθόδοξη Χριστιανοσύνη είναι μέσα μας, τότε τα εξωτερικά μας θα είναι αυτά του οποιουδήποτε Ορθόδοξου Χριστιανού.  Σίγουρα θα πρέπει να κάνουμε συνήθεια να επισκεπτόμαστε άλλες Ορθόδοξες ενορίες, και χώρες στις οποίες υπάρχουν πολλές Ορθόδοξες Εκκλησίες, παρατηρώντας και ψηλαφώντας τον δρόμο μας προς την αυθεντικότητα. Το χειρότερο πράγμα είναι οι μικρές κλειστές κοινότητες «μεταστραφέντων» οι οποίοι δεν βλέπουν τίποτε άλλο. Αυτοί μπορεί να καταλήξουν να εφαρμόζουν πράγματα τα οποία δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στην γη, και να νομίζουν μάλιστα πως είναι «περισσότερο Ορθόδοξοι» από οποιονδήποτε άλλο! Η Ταπεινοφροσύνη είναι και πάλι η λύση σε αυτή την ασθένεια και η ταπεινοφροσύνη ξεκινά με τον ρεαλισμό, όχι με την φαντασία. Καμία πνευματικότητα δεν έχει ποτέ χτιστεί επάνω στην φαντασία. Χωρίς νηφάλια ταπεινοφροσύνη, υπάρχει πάντοτε η ψευδαίσθηση, η οποία ακολουθείται από την απογοήτευση και την κατάθλιψη. Αυτός είναι ο πνευματικός νόμος.

Το να βλέπεις την πραγματικότητα των Ορθοδόξων Εκκλησιών είναι μία έξοχη θεραπεία για την ασθένεια των φαντασιών. Θυμηθείτε πως ορισμένες Ορθόδοξες Εκκλησίες, είναι Κρατικές Εκκλησίες, ενώ πολλές άλλες έχουν νοοτροπία Κρατικών Εκκλησιών. Είναι εμπειρία «προσγειωτική», να γνωρίσετε έναν οποιονδήποτε αριθμό διακόνων, ιερέων και επισκόπων οι οποίοι καυχώνται για το πόσα χρήματα «βγάζουν», για το ότι είναι «εκτός υπηρεσίας» στις πέντε η ώρα τις Δευτέρες και τις Τρίτες, και πως είναι αδύνατον να κάνουν μια κηδεία τότε, και πως το ότι είναι κληρικοί είναι μια πολύ καλύτερη δουλειά απ’ ότι άλλο θα τους τύχαινε, μιας και δεν ήταν τόσο φωστήρες στο σχολείο και η εναλλακτική λύση θα ήταν μια ευτελής εργασία σε εργοστάσιο.  Αλλά αυτή είναι η πραγματικότητα. Μια επαφή με αυτή την πραγματικότητα μπορεί να φανεί πολύ χρήσιμη στο να τερματιστεί ο «ου κατ’ επίγνωση ζήλος», τα γκέττο από μεταστραφέντες, και αυτό που αποκαλώ «το φαινόμενο του Θερμοκηπίου».. Προσγειώνει τα πόδια των ανθρώπων πάλι πάνω στην Γη, και τους θυμίζει πως εκεί πρέπει να είναι, διότι η πίστη μας είναι η πίστη της ενσάρκωσης. Το τι σκέπτονται και τι κάνουν οι άλλοι δεν μας αφορά.  Η δικιά μας ευθύνη είναι η σωτηρία των δικών μας ψυχών.

Πάνω σ’ αυτό το θέμα, ένας από τους κύριους λόγους για τους οποίους ορισμένοι μεταστραφέντες  δεν έχουν πάψει να είναι μεταστραφέντες και συνεπώς δεν γίνονται Ορθόδοξοι, είναι επειδή είναι άνεργοι. Η ανάγκη να κερδίζεις τον επιούσιο άρτο, να βρίσκεσαι με άλλους, είναι ένας εξαιρετικός τρόπος για τους ανθρώπους να ξεκινήσουν να βιώνουν (σε αντίθεση με απλά να σκέπτονται) την Πίστη τους.  Αυτό μπορεί να αποτρέψει τους λεγόμενους πειρασμούς εκ δεξιών και εξ ευωνύμων. Πειρασμοί από αριστερά είναι η χαλαρότητα, η αδυναμία, ο συμβιβασμός, η αδιαφορία. Πειρασμοί από δεξιά είναι η κατάκριση άλλων, ο ψηλομύτικος ζήλος του Φαρισαίου, ο «ου κατ’ επίγνωσιν ζήλος».  Αυτοί οι πειρασμοί, είναι εξίσου επικίνδυνοι  και πρέπει εξίσου να πολεμηθούν. Και οι δύο σπαταλούν ένα τεράστιο ποσοστό χρόνου και ενέργειας σε παράπλευρες παραστάσεις όπως η συζήτηση άσχετων θεμάτων, αντί για προσευχή. Ζώντας μέσα στην κοινωνία είναι ο τρόπος με τον οποίο μπορούμε να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, να δούμε που υστερούμε, και να μην παρεκκλίνουμε σε θεωρητικές αναζητήσεις.

Επιφανειακό ενδιαφέρον

Μερικοί άνθρωποι μπορούν και είναι τόσο εγωιστές!  Μερικοί άνθρωποι έχουν μεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους και αυτάρεσκοι. Κατ’ αρχήν θα σου πουν – αν τους αφήσεις – την λεπτομερή ιστορία της ζωής τους  και μετά όλα τα τελευταία κουτσομπολιά για τον Ιερέα Χ, τον Επίσκοπο Ψ, και την Εκκλησία Ω. Ακόμα και αν δεν γνωρίζουν την αλφαβήτα της παιδικής Πίστης.  Αλλά το θέμα είναι, πως η Χριστιανοσύνη (και αυτό ακριβώς είμαστε), δεν έχει να κάνει με τίποτα από τα παραπάνω.  Αν δεν έχεις επαφή με την πραγματικότητα, τότε δεν θα μάθεις ποτέ για πραγματικά θέματα. Η Εκκλησιαστική ζωή δεν έχει να κάνει με τίποτα από αυτές τις ανοησίες.  Δεν υπάρχει τίποτα πιο βαρετό από το να συζητάς για την προσωπικότητα και τις δραστηριότητες διαφόρων κληρικών η λαϊκών, εκτός βέβαια από αμαρτία, γιατί η αμαρτία είναι πάντοτε βαρετή, πάντοτε το ίδιο πράγμα. Ρωτήστε οποιονδήποτε ακούει εξομολογήσεις.

Η Εκκλησιαστική ζωή είναι: ποιος θα φτιάξει καφέ; Ποιος θα κάνει το πλύσιμο; Ποιος θα επιμεληθεί τα λουλούδια, ποιος θα κόψει το γρασίδι; Ποιος θα φτιάξει τα πρόσφορα, ποιος θα καθαρίσει τις τουαλέτες; Ο ίδιος ο Άγιος Νεκτάριος έκανε την τελευταία δουλειά, όταν δίδασκε στην Αθήνα, και ας και έφερε τον τίτλο του «Μητροπολίτη Πενταπόλεως». Γιατί λοιπόν πρέπει εμείς να φέρουμε αντίρρηση;  Άλλωστε είναι μία από τις πρώτες μορφές υπακοής που δίνονται στους αρχάριους, στα μοναστήρια.

Βεβαίως, αυτές δεν είναι οι κύριες ασχολίες στην Εκκλησιαστική ζωή. Ας συνεχίσουμε:

Η Εκκλησιαστική ζωή είναι επίσης: Ποιος θα μάθει να ψάλλει ; Ποιος θα παραμείνει σε όλες τις ακολουθίες της Εκκλησίας; Ποιος θα κρατήσει όλες τις Εκκλησιαστικές νηστείες; Ποιος θα διαβάσει τις πρωινές και απογευματινές του προσευχές καθημερινά; Ποιος θα προετοιμάσει τον εαυτό του κατάλληλα για εξομολόγηση και κοινωνία; Ποιος θα διαβάσει τα καθημερινά αναγνώσματα από το ευαγγέλιο και τις επιστολές;

Και εδώ που τα λέμε, αν θέλετε την ωμή αλήθεια - η οποία θα σοκάρει ορισμένους «μεταστραφέντες»:

Η Εκκλησιαστική ζωή είναι επίσης : Ποιος θα πληρώνει τους λογαριασμούς;

Ναι, η Εκκλησιαστική ζωή έχει να κάνει με την δέσμευση, το μόνο πράγμα που λείπει τόσο πολύ από την σημερινή χλιαρή, αδιάφορη Βρετανική κουλτούρα. Το να είσαι Χριστιανός (και σας υπενθυμίζω πως αυτό και μόνο σημαίνει η λέξη «Ορθόδοξος») είναι πολύ δύσκολο. Κανένας, από τον Χριστό και μετά, δεν είπε ποτέ κάτι διαφορετικό. Χωρίς δέσμευση, δεν θα μπορέσουμε ποτέ να παραμείνουμε Ορθόδοξοι. Το να είσαι Χριστιανός έχει να κάνει με το να αγαπάς τον Θεό, και τον πλησίον. Αν δεν είμαστε έτοιμοι τουλάχιστον να προσπαθήσουμε να το κάνουμε αυτό, τότε δεν έχει κανένα νόημα. Δυστυχώς , ορισμένοι άνθρωποι νομίζουν πως το να είσαι Ορθόδοξος Χριστιανός (ναι, το ξέρω πως είναι ταυτόσημες αυτές οι λέξεις)  δεν έχει να κάνει με το να αγαπάς τον Θεό και τον πλησίον σου. Νομίζουν πως είναι μόνο να διαβάζεις βιβλία, να έχεις απόψεις, να καταδικάζεις άλλους, να τρως περίεργα φαγητά, να μην είσαι ανεκτικός, ή να ντύνεσαι περίεργα. Ο Κύριός μας, δεν είπε ποτέ τίποτα από αυτά. Είπε: «Ιδού, εντολήν καινήν δίδωμι υμίν, ίνα αγαπάτε αλλήλους»

Είναι γεγονός, πως όλοι οι Χριστιανοί ήταν κάποτε Ορθόδοξοι Χριστιανοί, αλλά οι περισσότεροι δεν μπορούσαν να το αντέξουν και εξέπεσαν. Η Ορθόδοξη Χριστιανοσύνη δεν είναι απλά το να γίνεις δεκτός στην Εκκλησία και μετά να πεις «Αυτό είναι, το έκανα».  Έχει να κάνει με το να εισέλθεις στην Αρένα, έχει να κάνει με το να μείνεις επάνω στον Σταυρό. Πολύ συχνά έχω ακούσει από Αγγλικανούς : «Ξέρω πως η Ορθοδοξία είναι η αλήθεια, αλλά δεν θα μπορούσα ποτέ να το κάνω». Υποθέτω πως ο λόγος αυτός τουλάχιστον έχει την αρετή της ειλικρίνειας . Πάντοτε αναπολώ τα λόγια του Δίκαιου ιερέως, Κλήμεντα Αλεξάνδρειας , του 3^ου αιώνα: «Αν κάποιος δεν έχει στεφθεί με το μαρτύριο, τουλάχιστον ας προσέξει να μην απομακρυνθεί από εκείνους που έχουν».

Η λύση είναι να διαβάσει κανείς το Ευαγγέλιο του Αγ. Ιωάννη και να καθιερώσει την συστηματική προσευχή. «Η Βασιλεία των Ουρανών βιάζεται» λέει το ευαγγέλιο.

Νοσταλγία

Η νοσταλγία ορίζεται ως προσκόλληση στο παρελθόν. Δεν είναι Χριστιανική, όσο και αν το βρίσκουμε φυσικό και ανθρώπινο να υποκύπτουμε από καιρό σε καιρό. Το πρόβλημα με αυτή είναι πως μας αποσπά από το να ζούμε στην παρούσα πραγματικότητα , που είναι το καθήκον μας.

Ορισμένοι, για παράδειγμα, θα σου πουν πως δεν μπορούν να παραμείνουν Ορθόδοξοι επειδή αυτό σημαίνει πως δεν θα μπορούν πλέον να κάνουν  αυτά τα οποία έκαναν – να πηγαίνουν σε παμπ το σαββατόβραδο, να μην τρώνε ροστ-μπηφ τις Κυριακές κατά την διάρκεια των νηστειών. Άλλοι θα σου πουν πως θεωρούν ανθυγιεινό το να φιλάς εικόνες, λείψανα και χέρια ιερέων (και ακόμα το να λάβουν Κοινωνία).  Αναρωτιέται κανείς, γιατί μπήκαν καν στον κόπο εξαρχής .

Ναι, καταλαβαίνω τα προβλήματα των μικτών γάμων, τα διαιτητικά προβλήματα, το πρόβλημα του να επισκέπτεσαι γονείς που δεν είναι Ορθόδοξοι, το πρόβλημα των ημερολογίων. Εδώ έχουμε δύο πράγματα. Πρώτον, η Εκκλησία δεν είναι ένα ρόπαλο που μας αποθαρρύνει. Αλλά συχνά ο κόσμος φτιάχνει ρόπαλα για τις δικές του πλάτες. Αν επισκεπτόμαστε έναν συγγενή κατά την διάρκεια της νηστείας και μας προσφέρουν μη-νηστίσιμο φαγητό, η Εκκλησία δεν μας λέει να γίνουμε εγωιστές ψηλομύτες και να αρνηθούμε.  Μας λέει να είμαστε ταπεινοί. Ορισμένοι λένε «δεν μπορώ να το φάω αυτό γιατί είμαι άγιος». Ω, ναι, έχουμε ακούσει κάτι τέτοια, αν όχι με λέξεις πάντως με το πνεύμα. Αν ο θείος Φρεντ της συζύγου σου είναι απελπιστικά άρρωστος στο νοσοκομείο και μοναχός του, και η μόνη λύση είναι να τον επισκεφτούμε μία Κυριακή πρωϊ, τότε η Εκκλησία μας λέει να πάμε και να τον δούμε. Αυτό είναι προτιμότερο,  από το να αρνηθώ να πάω την σύζυγό μου εκεί επειδή χρειάζομαι το αυτοκίνητο για να πάω στην «Εκκλησία μου», και μετά να ξεσπάσει ένας οικογενειακός καυγάς.  Η κοινή λογική και η διάκριση στις επιλογές μας , είναι αναγκαία.

Σε ότι αφορά τους μικτούς γάμους η διάκρισή είναι ζωτικής σημασίας. Έχω δει Ορθόδοξους «μεταστραφέντες» να πιέζουν κατάφωρα το έτερον ήμισυ να εισέλθει στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Το αποτέλεσμα είναι πάντοτε αρνητικό. Από την άλλη, έχω δει άλλους να περιμένουν υπομονετικά για δέκα, είκοσι , τριάντα χρόνια , χωρίς καν να αναφέρουν την πιθανότητα να εισέλθουν στην Ορθόδοξη Εκκλησία, και τότε ξαφνικά το έτερον ήμισυ αυθόρμητα ζητά να εισέλθει. Έχουν μεταστραφεί από το Χριστιανικό παράδειγμα της υπομονής του άλλου.

Στις μικρότερες αγγλικές ενορίες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, κάποια από τα προβλήματα της απομόνωσης που συνάντησαν πολλοί όταν εισήλθαν στην Ορθόδοξη Εκκλησία, έχουν λυθεί., τουλάχιστον εν μέρει . Αν πας σε αυτές που αποκαλώ «Ενορίες της Κρατικής Εκκλησίας» συχνά δεν θα βρεις να προσφέρονται τσαϊ η καφές, η μία συζήτηση μετά.  Αντίθετα, οι περισσότερες Αγγλικές εκκλησίες διαθέτουν αίθουσες. Εδώ, μετά την Λειτουργία ή μετά από μια καθημερινή ακολουθία, μπορούν να συναντηθούν οι απομονωμένοι Ορθόδοξοι, της όποιας προέλευσης.  Ένα άτομο που είχε έρθει εδώ από την Ανατολική Ευρώπη, βλέποντας αυτό, είπε:  «Εδώ είναι σαν την αρχαία Εκκλησία».  Φυσικά δεν εννοούσε πως είμαστε άγιοι ή τίποτε τέτοιο, απλώς εννοούσε πως η κοινότητά μας είναι κοντά ό ένας στον άλλον – όλοι μας γνωριζόμαστε μεταξύ μας.

Και αυτό δεν σημαίνει επ’ ουδενί πως εδώ είναι «καλύτερα» απ’ ότι είναι στην Ανατολική Ευρώπη. Απλά, πρέπει να έχουμε μία κοινότητα, με μία εκκλησιαστική αίθουσα με καφέ και τσάϊ , διότι αλλιώς, δεν μπορούμε να επιβιώσουμε ως μία μικρούτσικη μειονοτική ομάδα που να μαρτυρεί πνευματικές αξίες μέσα στην απέραντη πνευματική έρημο της μοντέρνας Βρετανίας .   Αυτό είναι η επιβίωσή μας, αυτό είναι το υποκατάστατό της οικογένειάς μας και της κοινωνίας μας, στην σημερινή, θρυμματισμένη, ατομιστική, καταναλωτική και α-κοινωνική κοινότητα.  Δεν είναι κάτι το αναγκαίο σε ορισμένα μέρη της Ανατολικής Ευρώπης, επειδή όλοι είναι Ορθόδοξοι – η Ορθόδοξη κοινότητα είναι παντού τριγύρω σου.  Δεν είναι όμως έτσι εδώ.

Εξομολόγηση

Τώρα φτάνω σε ένα πολύ ειδικό πρόβλημα, που ενδιαφέρει κατ’ εξοχήν τους μοντέρνους Άγγλους, και ειδικά τον Αγγλικανικό χαρακτήρα. Ο περιρρέων Προτεσταντικός πολιτισμός στην Βρετανία για τουλάχιστον τις τελευταίες έξι γενεές έχει κάνει τον κόσμο πολύ «σφιγμένο» και με αναστολές, το οποίο στην πραγματικότητα είναι μια μορφή υπερηφάνειας. Η Εξομολόγηση, ένα σημαντικό Μυστήριο στην Ορθόδοξη Εκκλησία, είναι πολύ δύσκολο να το αντιμετωπίσουν οι Άγγλοι. Αυτό είναι και η αιτία που στις λιγότερο «σφιγμένες» προτεσταντικές κουλτούρες, όπως είναι η «ψυχαναλυτο-παρμένη» Αμερική,  αν και οι άνθρωποι δεν πάνε για εξομολόγηση εντούτοις πηγαίνουν στους ψυχοθεραπευτές τους. Εκεί μπορούν να τα πούνε όλα και μάλιστα, αφού πληρώνουν, μπορούν να τους λένε πως είναι πολύ καλοί άνθρωποι. Η Εξομολόγηση είναι κάτι διαφορετικό από αυτό.  Πρόκειται για ένα πολύ λεπτό ζήτημα, και νομίζω πως είναι καλό να συζητήσετε (εκτός εξομολόγησης) τις αναστολές σας με έναν ιερέα, πριν καν πάτε να εξομολογηθείτε. Γνωρίστε ο ένας τον άλλο πρώτα. Υπάρχει ένας αριθμός θεμάτων που πρέπει να γίνουν κατανοητά.

Πρώτον, καμία εξομολόγηση δεν γίνεται προς τον ιερέα. Είναι προς τον Θεό, στην παρουσία του Ιερέα, ο οποίος υποτίθεται πως πρέπει να προσπαθήσει να δώσει κάποιες βοηθητικές συμβουλές.

Οι περισσότεροι ιερείς δεν θα είχαν καμία αντίρρηση στο να εξομολογείστε σε άλλον ιερέα εκτός της ενορίας σας. Κάποιοι μάλιστα, θα χαρούν αν το κάνετε! Βρείτε τον κατάλληλο εξομολόγο για τον εαυτό σας. Αν ζουν κάπως μακριά , δώστε τους την εξομολόγηση με τηλέφωνο , email, η  επιστολή. Θα σας απαντήσουν και μπορείτε να πάρετε την άφεση , από τον τοπικό ιερέα που θα γνωρίζει για την συμφωνία αυτή. Είναι μία λύση που εφαρμόζεται από την πρεσβυτέρα και τα παιδιά του ιερέα.  Μπορεί να είναι η λύση και για εσάς.

Τέλος,  όπως ήδη ανέφερα, δεν υπάρχει τίποτα πιο βαρετό από την αμαρτία. Μένω πάντοτε έκπληκτος, όταν ορισμένοι έρχονται στην εξομολόγηση και περιμένουν από εμένα να θυμάμαι την προηγούμενη εξομολόγησή τους. Πάντοτε ξεχνάω τα βαρετά πράγματα. Ένας από τους καλύτερους εξομολόγους που γνώρισα ποτέ, ήταν σχεδόν εντελώς κουφός.  Όταν του είπα τα δικά μου, τα περισσότερα από τα οποία δεν τα είχε ακούσει, μου έδωσε ορισμένες από τις καλύτερες συμβουλές που είχα ακούσει ποτέ.

Προσωπικότητες

Είναι αναπόφευκτο πως δεν θα τα πάτε καλά με όλους στην ενορία σας, πάντοτε. Έτσι είναι η ανθρώπινη φύση. Αλλά αυτός δεν είναι λόγος να φύγετε, να βροντήξετε την πόρτα πίσω σας, και να μην παραμείνετε Ορθόδοξος. Πιθανόν να περνάτε πολύ χρόνο στην Εκκλησία, αλλά εκτός των ακολουθιών; Ναι, έχουμε και καφέ και τσάϊ μετά την ακολουθία αλλά δεν είστε υποχρεωμένος να μείνετε. Ορισμένοι από τους καλύτερους Ορθόδοξους δεν μένουν! Μήπως οι σχέσεις σας με τους άλλους ενορίτες είναι πολύ στενές; Είναι οι άνθρωποι με τους οποίους θα βρισκόσασταν και σε οποιαδήποτε άλλη περίσταση; Αν δεν έχετε κανένα απολύτως κοινό ενδιαφέρον, εκτός από την κοινή πίστη, γιατί πρέπει να δαπανάτε τόσο χρόνο μαζί τους; Το να δαπανάς τόσο πολύ χρόνο με ανθρώπους που δεν έχετε και πολλά κοινά, σε θέματα χαρακτήρα και γούστου, είναι μία συνταγή για προστριβές.  Άλλωστε δεν είστε παντρεμένοι με αυτούς.

Το ίδιο ισχύει και για την σχέση σας με τον ιερέα. Μπορεί να έχετε κάτι κοινό στις προσωπικότητες σας. Αλλά μπορεί και όχι. Πιθανόν να τον βρίσκετε όχι αρκετά «μοναστηριακό» η πιθανόν να τον βρίσκετε «πολύ φιλελεύθερο», η πιθανόν απλά βαρετό. Λοιπόν, το να πηγαίνετε στην Εκκλησία, δεν έχει να κάνει με το να έχετε μία στενή σχέση με τον ιερέα και να αγοράζετε τα ίδια δημητριακά για το πρωινό σας.  Ειλικρινά, αν ξέρετε τι τρώει για πρωινό, μάλλον  παραγνωριστήκατε.

Άλλο σημείο τριβής στην ενοριακή ζωή είναι τα ενοριακά συμβούλια και οι συγκεντρώσεις. Λοιπόν, στις περισσότερες Ορθόδοξες ενορίες , αυτές γίνονται μία φορά τον χρόνο, την περίοδο της Σαρακοστής. Παρόλα αυτά, έχω ακούσει για ορισμένες ομάδες μεταστραφέντων που συναντώνται διαρκώς, μια φορά τον μήνα ή και περισσότερο, συζητώντας τα ίδια και τα ίδια. Αυτό είναι κάτι που προέρχεται από τον Αγγλικανισμό, όχι από την Ορθόδοξη πρακτική. Ειλικρινά, μία τέτοια ζωή είναι σχεδόν «αιμομικτική», και ασφυκτικά στενή. Συζητήσεις για διάφορες λεπτομέρειες δεν είναι μόνο βαρετές, αλλά επίσης χάσιμο χρόνου. Ακόμα χειρότερα, ορισμένοι άνθρωποι παθιάζονται και προσκολλώνται στις λεπτομέρειες. Δεν θα ξεχάσω ποτέ κάποιον, καθηγητή πανεπιστημίου, ο οποίος σε μία ενοριακή συνάντηση περίπου 25 χρόνια πριν, είπε πως αν το ταβάνι της Εκκλησίας ξαναβαφόταν μπλε, δεν θα ξαναπατούσε στην Εκκλησία.

Ε λοιπόν, δεν ξαναπάτησε. Πέθανε λίγο αργότερα.

Συμπεράσματα

Τι θα θυμηθείτε από αυτή την ομιλία; Ελπίζω τα παρακάτω.

Ερχόμαστε στην Εκκλησία και μένουμε στην Εκκλησία για να σώσουμε τις ψυχές μας και τίποτε άλλο. Η Εκκλησία δεν είναι ένα χόμπι, ένα παιχνίδι, ένα προσωπικό ενδιαφέρον, η έστω μία κοινότητα. Είναι η σωτηρία της Ψυχής μας. Την επιτυγχάνουμε αρχικά με το να είμαστε ο εαυτός μας και μετά με το να είμαστε ο καλύτερος εαυτός μας. Αν υπάρχει και κάτι άλλο, είναι εντελώς δευτερεύον.  Δεν πρέπει να χάσουμε ποτέ αυτή την προοπτική. Αν την χάσουμε, τότε είμαστε όχι μόνο εκτός προοπτικής αλλά σε δρόμο που οδηγεί εκτός Εκκλησίας.

Για να σώσουμε τις ψυχές μας, θα πρέπει πρώτα να γνωρίσουμε τους εαυτούς μας., αναζητώντας και ανακαλύπτοντας τα σφάλματά μας, τις αμαρτίες μας και τα ελαττώματά μας. Μετά θα πρέπει να καταπιαστούμε με αυτά και να αγωνιστούμε, όσο αργά και αδύναμα και αν αυτό γίνει, και να ξεκινήσουμε να τα υποτάσσουμε και ποτέ να μην παρατάμε την μάχη αυτή. Θα καταλάβουμε πως δεν το κάνουμε αυτό,  όταν ξεκινάμε να ασχολούμαστε με τα λάθη των άλλων.

Αν η προσωπική μας περηφάνεια πληγωθεί κατά την διάρκεια της Εκκλησιαστικής ζωής, δόξα τω Θεώ! Γι’ αυτό είμαστε εδώ, για να γίνουμε ταπεινοί.

Σας ευχαριστώ που με ακούσατε.