Ο πασίγνωστος ναός της Εποχής του Σιδήρου που ανακαλύφθηκε στο Tel Arad στο νότιο Ισραήλ ήταν πιθανώς αφιερωμένος στον Θεό του Ισραήλ Γιαχβέ YHWH. Εικονιζόμενη εδώ είναι η αναστήλωση του ενδότερου ιερού αυτής της τοποθεσίας, που περιελάμβανε βωμούς και δύο όρθιες στήλες, η «masseboth». Φωτο: Ian Scott / CC BY-SA 2.0

Πότε πρωτο-άρχισαν οι Ισραηλίτες να λατρεύουν τον Γιαχβέ YHWH, αρνούμενοι να λατρεύουν ή ακόμα και να αναγνωρίσουν την ύπαρξη άλλων θεοτήτων; Ήταν ο μονοθεϊσμός μέρος της ισραηλίτικης θρησκευτικής πίστης εξ αρχής, ή μήπως ήταν μια ιδέα που αναπτύχθηκε αργότερα; Ενώ πολλοί βιβλικοί μελετητές θεωρούν τον μονοθεϊσμό ως μια σχετικά ύστερη εξέλιξη στην ισραηλιτική θρησκεία, πιστεύω, –βασιζόμενος σε τεκμήρια μέσα στην πρώιμη ισραηλιτική ποίηση– πως η προέλευση του βιβλικού μονοθεϊσμού δύναται να εντοπιστεί αρκετά νωρίς στην ιστορία του Ισραήλ, πιθανότατα στις αρχές της πρώτης χιλιετίας προ Χριστού.

Το πρώτο αποδεικτικό στοιχείο εμφανίζεται μέσα στην Έξοδο στο κεφ.15, με την «Ωδή της Θάλασσας», την οποία οι μελετητές γενικά συμφωνούν πως είναι πολύ πρώιμη καταγραφή, και που ίσως χρονολογείται στο τέλος της δεύτερης χιλιετίας προ Χριστού.⁽¹⁾

Η «Ωδή της Θάλασσας» είναι το άσμα που ο Μωυσής και οι Ισραηλίτες - ακολουθούμενοι από την αδελφή του Μωυσή Μύριαμ - έψαλλαν μετά από την διέλευση της Ερυθράς Θάλασσας.

Από Έξοδ.15:11 και έπειτα, ο Μωυσής έψαλλε: «… τις όμοιός σοι εν θεοίς, Κύριε; τις όμοιός σοι, δεδοξασμένος εν αγίοις, θαυμαστός εν δόξαις, ποιών τέρατα;…..».

Εκ πρώτης όψεως, το κείμενο μοιάζει να παραδέχεται την ύπαρξη άλλων θεοτήτων («εν θεοίς»). Κατά την άποψή μου, πρόκειται απλώς για ένα «πείραγμα», καθώς και τα δύο ερωτήματα είναι ρητορικά, αφού μετά απαντά σαφώς, πως «δεν υπάρχει κανείς όμοιος με τον Θεό του Ισραήλ, YHWH.» Κανείς από τους άλλους «θεούς» δεν είναι μεγαλοπρεπής στην αγιότητα, ούτε προκαλεί δέος με λαμπρότητα, ούτε κάνει θαύματα. Με άλλα λόγια, οι άλλοι «θεοί» δεν έχουν θεϊκές ιδιότητες, επομένως είναι «μη θεοί».

Έτσι, αυτό που εκ πρώτης όψεως μοιάζει με αναγνώριση ύπαρξης άλλων θεών, στην πραγματικότητα είναι μια αρνητική τοποθέτηση, ήτοι, πως οι «θεοί» που οι τότε άνθρωποι λάτρευαν στην πραγματικότητα ήταν ανύπαρκτοι! Μόνο ο Γιαχβέ YHWH, σε αντίθεση με τους υποτιθέμενους θεούς, είναι μεγαλοπρεπής στην αγιότητα, προκαλεί δέος με την λαμπρότητά Του, και ποιεί θαύματα.

Ένα παράδειγμα: οι Ασσύριοι και οι Βαβυλώνιοι πίστευαν πως οι θεοί τους εξέπεμπαν μια υπερφυσική ακτινοβολία που την ονόμαζαν «melammu». Υποστηρίζοντας πως ο Θεός, σε αντίθεση με τους μη-θεούς, προκαλεί δέος με την λαμπρότητά του, το Έξοδος 15 λέει πως ο Γιαχβέ YHWH έχει μια υπερφυσική λάμψη που οι υποτιθέμενοι θεοί δεν έχουν. Επομένως, εκείνοι δεν έχουν την εγγενή λαμπρότητα που θα τους έκανε θεϊκούς. Με αυτόν τον τρόπο, το απόσπασμα επιβεβαιώνει τον έναν Θεό, Γιαχβέ YHWH, και αρνείται την ύπαρξη άλλων θεών. Ως εκ τούτου, το απόσπασμα αυτό, με τις ρητορικές του ερωτήσεις, αποτελεί πρώιμη απόδειξη για τον μονοθεϊσμό του Ισραήλ.

Ένα άλλο αρχαίο ισραηλιτικό ποίημα που προσφέρει στοιχεία για τον πρώιμο μονοθεϊσμό είναι στο Β’ Βασιλειών 22:32 «… τις ισχυρός πλην Κυρίου; και τις κτίστης έσται πλην τού Θεού ημών;…» Όπως με το απόσπασμα της Έξοδ.15, και αυτό το ποίημα περιλαμβάνει ένα ζευγάρι ρητορικών ερωτήσεων, με την ίδια απάντηση: Κανείς δεν είναι ισχυρός, εκτός από τον Γιαχβέ YHWH. Και αυτό το ζευγάρι ρητορικών ερωτήσεων, σε συνδυασμό, κάνει ξεκάθαρα δήλωση πως ο Γιαχβέ YHWH είναι ο μόνος Θεός.

Πηγαίνουμε σε ακόμα ένα αρχαίο ποίημα, στο Δευτερονόμιο 32: 3-4, επίσης γνωστό ως Ωδή του Μωυσή: «…3 ότι το όνομα Κυρίου εκάλεσα· δότε μεγαλωσύνην τω Θεώ ημών. 4 Θεός, αληθινά τα έργα αυτού, και πάσαι αι οδοί αυτού κρίσεις· Θεός πιστός, και ουκ έστιν αδικία, δίκαιος και όσιος Κύριος….»

Πολλοί μελετητές βλέπουν την γλώσσα του ποιήματος ως αρχαϊκή, και ο Jeffrey Tigay την χρονολογεί από τον 12ο έως τον 11ο αιώνα προ Χριστού.⁽²⁾

Φτάνει σε μια κορύφωση ο στίχος 39, που έχει ως εξής: «39 ίδετε ίδετε ότι εγώ ειμι, και ουκ έστι Θεός πλην εμού· εγώ αποκτενώ και ζην ποιήσω, πατάξω καγώ ιάσομαι, και ουκ έστιν ος εξελείται εκ τών χειρών μου.»

Εδώ διαπιστώνουμε την πλέον σαφή μονοθεϊστική δήλωση, η οποία αρνείται την ύπαρξη άλλων θεών. Σε άλλους πολιτισμούς, υπήρχαν θεοί του θανάτου και της θεραπείας - εδώ, ο Θεός κυριαρχεί στα πάντα, και δεν υπάρχει αντισταθμιστική δύναμη που μπορεί να αναιρέσει ό,τι έχει κάνει ο Θεός.

Αυτά τα αποσπάσματα από την πρώιμη ισραηλιτική ποίηση υποστηρίζουν και ενισχύουν το ένα το άλλο, δείχνοντας κατηγορηματικά πως η έννοια του μονοθεϊσμού προϋπήρχε σαφώς πολύ νωρίτερα από ό, τι συνειδητοποιούν πολλοί μελετητές. Όμως αυτό δεν σημαίνει πως υιοθετήθηκε από όλους τους – ούτε κατά διάνοιαν.

Ακόμα ένα άλλο αρχαίο ποίημα είναι ο Ψαλμός 29, που ξεκινά ως εξής: «Ενέγκατε τω Κυρίω, υιοί Θεού, ενέγκατε τω Κυρίω υιούς κριών, ενέγκατε τω Κυρίω δόξαν και τιμήν, 2 ενέγκατε τω Κυρίω δόξαν ονόματι αυτού, προσκυνήσατε τω Κυρίω εν αυλή αγία αυτού. …»

Αν και το υπόλοιπο ποίημα επαινεί μόνο τον Γιαχβέ YHWH, δεν είναι απόλυτα σαφές αν η αναφορά «υιοί Θεού» εδώ ήταν κάποιο ειδικό υπονοούμενο με αυτές τις σημαντικές λέξεις.

Ένα ακόμη αρχαίο ποίημα βρίσκεται στο Κριτές 5 – η Ωδή της Δεββώρας - το οποίο είναι συμβατό με τον μονοθεϊσμό μεν - καθώς κάνει αναφορά στον Θεό Γιαχβέ YHWH και τα γεγονότα εκείνου του καιρού - αλλά δεν έχει σαφείς αναφορές και προτροπές σαν πίστη, όπως έχουμε δει προηγουμένως.

«Και ήσαν Δεββώρα και Βαράκ υιος Αβινεέμ εν τη ημέρα εκείνη λέγοντες·

2 Απεκαλύφθη αποκάλυμμα εν Ισραήλ· εν τω εκουσιασθήναι λαόν, ευλογείτε Κύριον. 3 ακούσατε, βασιλείς, και ενωτίσασθε, σατράπαι· εγώ ειμι τω Κυρίω, εγώ ειμι, άσομαι, ψαλώ τω Κυρίω τω Θεώ Ισραήλ. 4 Κύριε, εν τη εξόδω σου εν Σηείρ, εν τω απαίρειν σε εξ αγρού Εδώμ, γη εσείσθη και ο ουρανός έσταξε δρόσους, και αι νεφέλαι έσταξαν ύδωρ· 5 όρη εσαλεύθησαν από προσώπου Κυρίου Ελωί, τούτο Σινά από προσώπου Κυρίου Θεού Ισραήλ. 6 εν ημέραις Σαμεγάρ υιού Ανάθ, εν ημέραις Ιαήλ εξέλιπον οδούς και επορεύθησαν ατραπούς, επορεύθησαν οδούς διεστραμμένας· 7 εξέλιπον δυνατοί εν Ισραήλ, εξέλιπον, έως ού ανέστη Δεββώρα, έως ού ανέστη μήτηρ εν Ισραήλ. 8 εξελέξαντο θεούς καινούς· τότε επολέμησαν πόλεις αρχόντων·…..»

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω ευρήματα, είναι σαφές πως μπορούμε να λάβουμε σοβαρά υπ’ όψιν τους βιβλικούς συγγραφείς ως υποστηρίζοντες τον μονοθεϊσμό, όπως στο διάσημο απόσπασμα στο Δευτερονόμιο 6: 4–9 γνωστό ως Σεμά:

«4 Ακουε, Ισραήλ· Κύριος ο Θεός ημών Κύριος είς εστι· 5 και αγαπήσεις Κύριον τον Θεόν σου εξ όλης τής καρδίας σου και εξ όλης τής ψυχής σου και εξ όλης τής δυνάμεώς σου. 6 και έσται τα ρήματα ταύτα, όσα εγώ εντέλλομαί σοι σήμερον, εν τη καρδία σου και εν ψυχή σου· 7 και προβιβάσεις αυτά τους υιούς σου, και λαλήσεις εν αυτοίς καθήμενος εν οίκω και πορευόμενος εν οδώ και κοιταζόμενος και διανιστάμενος· 8 και αφάψεις αυτά εις σημείον επί τής χειρός σου, και έσται ασάλευτον προ οφθαλμών σου· 9 και γράψετε αυτά επί τας φλιάς τών οικιών υμών και τών πυλών υμών.»

Ο μονοθεϊσμός υπήρχε μεν ως ιδέα όταν γράφθηκαν αυτά τα εδάφια, όμως εν όψει του πολύ ευρύτερου πολυθεϊστικού περιβάλλοντος στο οποίο αναπτύχθηκε η θρησκεία των Ισραηλιτών, χρειαζόταν να επισημανθεί.

Ο μονοθεϊσμός δεν έφτασε στο σημείο συναίνεσης μέσα στο Ισραήλ μέχρι αργά στην βιβλική περίοδο, καθ’ όσον οι Ισραηλίτες ήταν «σκληροτράχηλος λαός», πάντως η ιδέα του μονοθεϊσμού είχε ήδη ανατείλει, μέσα σε μερικά από τα πρώτα ποιήματα του Ισραήλ.

Σημειώσεις

1. Η χρονολόγηση βιβλικής ποίησης είναι ένα βασανιστικό ζητούμενο: ενώ οι μελετητές γενικά συμφωνούν πως τα ποιήματα που παρατίθενται εδώ είναι πρώιμα, θα ήταν παραπλανητικό να παραθέταμε συγκεκριμένες χρονολογίες για την συγγραφή τους.

2. Ίδε Jeffrey H. Tigay, Deuteronomy, JPS Torah Commentary (Philadelphia: Jewish Publication Society, 1996), σελ. 512. Ο συγγραφέας παραδέχεται πως το ποίημα μπορεί να είχε συνταχθεί λίγο νωρίτερα η αργότερα.

* Ο Philip D. Stern σπούδασε κοντά στον διάσημο μελετητή Baruch A. Levine στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, ο οποίος ήταν μέντοράς του για την διατριβή του πάνω στο θέμα του Biblical Herem (Βιβλικές Απαγορεύσεις). Η δημοσιευμένη έκδοση είναι μια αναθεωρημένη εκδοχή της διατριβής του και αποτελεί πραγματικό βιβλίο. Ο Philip Stern έχει συνεισφέρει και σε άλλα βιβλία ως συν-μεταφραστής, και ως εκδότης-φιλόλογος στο Βιβλίο της Γένεσης, στην αναθεωρημένη εκδοχή του “The Torah: A Modern Commentary” (Η Τορά: Ένας σύγχρονος σχολιασμός, 2005).