Ορθόδοξη Ομάδα Δογματικής Έρευνας

Κεντρική Σελίδα

Βιβλία και Αγία Γραφή

Απλή Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη

Το Κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης και η παράδοσή του σε εμάς

Επίκουρου Καθηγητή τής Θεολογικής Σχολής τού Πανεπιστημίου Αθηνών στην έδρα Εισαγωγής στην Π.Δ. και ερμηνείας τού κειμένου τών Ο'

Ο Κανόνας της Παλαιάς Διαθήκης^[24]

Η Παλαιά Διαθήκη δεν είναι ασφαλώς όλη η λογοτεχνία του Εβραϊκού λαού, αλλά είναι εκείνα μόνο τα Ιερά του βιβλία, που θεωρούνται ότι περιέχουν τον γνήσιο λόγο του Θεού τον αποκαλυφθέντα στους Προφήτες και τους δικαίους ανθρώπους της. Γι’ αυτό και τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης λέγονται «Κανονικά».

Η λέξη «κανών» εσήμαινε από παλαιά την ευθεία ράβδο και μεταφορικά η λέξη σημαίνει το μέτρο, το κριτήριο του πρέποντος (βλέπε Γαλ. 6,16. Φιλιππισίους 3,16). Από τον 4ο αι. Η λέξη «κανών» εχρησιμοποιείτο για να δηλωθούν τα αναγνωρισμένα βιβλία των Ιερών Γραφών, που αποτελούσαν «τας πηγάς της σωτηρίας», στις οποίες, όπως λέγει ο Μ. Αθανάσιος, «το της ευσεβείας διδασκαλείον ευαγγελίζεται» (Εορτ. Επιστ. 39). Έτσι, όταν χαρακτηρίζουμε ένα βιβλίο ως «κανονικό» σημαίνει ότι δεχόμεθα πως αυτό ανήκει στον Κανόνα της Αγίας Γραφής και άρα είναι θεόπνευστο, αν και, επειδή είναι θεόπνευστο, γι’ αυτό το δεχόμεθα ως κανονικό.^[α]

Πραγματικά, ως κριτήριο βάσει του οποίου ένα βιβλίο συμπεριελαμβάνετο στον Κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης εθεωρείτο ήδη στην Συναγωγή παλαιά και στην Εκκλησία αργότερα η θεοπνευστία του βιβλίου αυτού και ακριβώς από την θεοπνευστία διεκρίνοντο τα Ιερά βιβλία από τα έξωθεν καλά μεν βιβλία, αλλά όχι θεόπνευστα. Γενικώς λέγουμε ότι στον Ιουδαϊκό Κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης περιελήφθησαν βιβλία που εγράφησαν από θεόπνευστους άνδρες και περιέχουν τις θείες αποκαλύψεις στον περιούσιο λαό της Παλαιάς Διαθήκης και μαρτυρούν γενικά για την υπερφυσική καθοδήγηση του λαού αυτού.

Αλλά ποιος είχε την αυθεντία για την κρίση της θεοπνευστίας των βιβλίων, ώστε να υπαχθούν αυτά στον Κανόνα; Θεωρείται ως πιθανόν ότι την αυθεντία αυτή παλαιότερα είχε στους Εβραίους το Ιερατείο (βλέπε Λευϊτ. 10,10 και εξής Δευτερονόμιο 31,9-13. Α΄ Βασιλέων 17,24 και εξής 22,1 και εξής Β΄ Παραλ. 17,7-9. 19,5-15), όπως και οι από παλαιά υπάρχοντες σ’ αυτούς Προφήτες (Α' Μακ. 4,44 και εξής), ακόμη δε και η λαϊκή συνείδηση (βλέπε Έξοδος 24,7. 24,32. Δευτερονόμιο 31,12 κ.ά.). Αργότερα αυτή την αυθεντία ασκούσε το «Μέγα Συνέδριο» της Ιερουσαλήμ (Sanhedrin) και μετά την διάλυση του το 70 μ.Χ. την αυθεντία ασκούσε το «Μέγα Δικαστήριο» (Beth din), το εδρεύον στην Ιαμνεία πρώτα και στην Τιβεριάδα έπειτα. Πάντως στην συγκρότηση του Κανόνος της Παλαιάς Διαθήκης στους Εβραίους, αλλά και στην συγκρότηση όλου του Κανόνος της Αγίας Γραφής βλέπουμε τον δάκτυλο της θείας προνοίας.

Ο Κανόνας της Παλαιάς Διαθήκης δημιουργήθηκε στους Εβραίους σταδιακά. Κατά την προαιχμαλωσιακή περίοδο (πριν από το 586 π.Χ.) κάθε θεόπνευστος συγγραφεύς που συνέγραψε την Ιερή του βίβλο την κατέθετε ενώπιον της Κιβωτού για διασφάλισή της. Έτσι από την Έξοδο (25,21-22) και από το Δευτερονόμιο (31,9 και εξής 24 και εξής) μαθαίνουμε ότι ο Μωυσής έπρεπε να βάλει στην Κιβωτό της Διαθήκης τα «μαρτύρια» που του δόθηκαν, δηλαδή τον Νόμο. Και εκεί ασφαλώς κατετέθη και όλη η Πεντάτευχος μετά την συμπλήρωσή της. Από το Α' Βασ. 10,25 πάλι μαθαίνουμε ότι ο Σαμουήλ έγραψε το «δικαίωμα του βασιλέως εν βιβλίω» και «έθηκεν ενώπιον Κυρίω», δηλαδή στην Κιβωτό. Έτσι πάλι κατεγράφοντο και διασφαλίζοντο τα προφητικά λόγια. Ο προφήτης Ιερεμίας μας λέγει ότι με την υπαγόρευσή του ο μαθητής του Βαρούχ κατέγραψε «πάντας τους λόγους αυτού» (Ιερεμίας 43,18). Ο Ιερεμίας πάλι γνώριζε τις προφητείες του Μιχαία, που ασφαλώς θα ήταν καταγεγραμμένες στην εποχή του (Ιερεμίας 33,18). Ακόμη έχουμε μαρτυρίες ότι στην εποχή του Εζεκίου γινόταν συλλογή σολομοντείων παροιμιών (Παροιμ. 25,1) και δαυϊτικών και Ασαφικών ψαλμών (Β΄ Παραλ. 39,30). Παρατηρούμε λοιπόν ότι οι αρχές του Ιουδαϊκού Κανόνα ανάγονται στα χρόνια του Μωυσέα και ότι τα Ιερά βιβλία σιγά-σιγά συγκεντρώνοντο και διεφυλάσσοντο σε Ιερό τόπο και συγκροτούσαν τον Ιερό Κανόνα.

Μετά την αιχμαλωσία στην συγκρότηση του Κανόνα σπουδαία υπήρξε η συμβολή του Έσδρα, αυτού του ζηλωτού και δραστήριου ιερέα και γραμματέα, ο οποίος μας παρουσιάζεται να έχει σφοδρό ζήλο για τον Νόμο (βλέπε Β΄ Έσδρ. 7,6. 10. Νεεμίας 8,1) και ασφαλώς τον ζήλο αυτό θα τον έδειξε και για τα υπόλοιπα ιερά βιβλία. Επίσης στο έργο της περισυλλογής και διαφυλάξεως των ιερών Ιουδαϊκών βιβλίων συνέβαλε στους μεταιχμαλωσιακούς χρόνους και ο Νεεμίας, για τον οποίο λέγεται καθαρά ότι «επισυνήγαγε τα περί των Βασιλέων και Προφητών και τα τον Δαυίδ και επιστολάς βασιλέων περί αναθεμάτων» (Β΄ Μακκαβαίων 2,13). Στο ίδιο δε χωρίο προστίθεται η πληροφορία για τον Ιούδα τον Μακκαβαίο ότι τα βιβλία «τα διαπεπτωκότα δια τον πόλεμον… επισυνήγαγε πάντα». Από την πληροφορία αυτή φαίνεται η μέριμνα αυτού του ήρωα για την διάσωση των κεκανονισμένων ήδη βιβλίων.

Έχουμε δύο Κανόνες της Παλαιάς Διαθήκης: α) τον Ιουδαϊκό ή Παλαιστινιακό και β) τον Ελληνικό η Αλεξανδρινό Κανόνα.

α) Ο Ιουδαϊκός ή Παλαιστινιακός Κανόνας

Ο κανόνας αυτός ονομάζεται έτσι από τον τόπο προέλευσης του, την Παλαιστίνη και, κατά τον πρόλογο της Σοφίας Σειράχ, διαιρείται σε τρία μέρη: «Νόμος, Προφήται και τα λοιπά των βιβλίων». Από την διαίρεση αυτή προέρχεται ο μετέπειτα τύπος (του Ταλμούδ): «Νόμος» (הִדוֹתּ, Τορά), «Προφήτες» (נביאים, Νεμπιίμ) και «Αγιόγραφα» (כְּתוּבִים, Κεθουβίμ). Κατά τον Κανόνα αυτόν τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης είναι συνολικά 39.

(1) υπό τον «Νόμο» (Torah) εννοούνται τα βιβλία τα γνωστά ως Πεντάτευχος. Κατά τον Ιουδαϊκό αυτόν κανόνα τα βιβλία ονομάζονται από την αρχική λέξη ή φράση του βιβλίου. Έτσι λέγονται:

1. Bere'shith («Στην αρχή»)

2. We'elle shemoth («Και αυτά τα ονόματα»)

3. Wayiqra' («Και εκάλεσε»)

4. Wayedaber ή Bemidbar («Και είπε» η «Στην έρημο»)

5. 'Elleh hadebarim («Αυτοί οι λόγοι»).

(2) υπό τους «Προφήτας» (Nebi'im), όπως ονομάσθηκαν τα βιβλία του τμήματος αυτού από την ιδιότητα του συγγραφέως τους, νοούμε και τα κυρίως προφητικά συγγράμματα και τα παλαιότερα ιστορικά βιβλία. Αυτά τα παλαιότερα ιστορικά βιβλία ονομάζονται «Πρότεροι Προφήτες» (Nebi'im Rischonim), τα δε κυρίως προφητικά βιβλία ονομάζονται «Προφήτες Ύστεροι» (Nebi'im Aharonim). Αυτά είναι:

Προφήτες Πρότεροι (Nebi'im Rischonim)

1. Yehoshua' (Ιησούς)

2. Shophetim (Κριταί)

3. Shemu'el Α' (Σαμουήλ A')

4. Shemu'el Β΄ (Σαμουήλ Β΄)

5. Melakim A' (Βασιλείς A')

6. Melakim Β΄ (Βασιλείς Β΄)

Προφήτες Ύστεροι (Nebi'im Aharonim)

7. Yesha'yah(u) (Ησαΐας)

8. Yirmeyah(u) (Ιερεμίας)

9. Yechezqe'l (Ιεζεκιήλ)

10. Hoshea' (Ωσηέ)

11. Yo'el (Ιωήλ)

12. 'Amos (Αμώς)

13. 'Obadyah (Οβδιού)

14. Yonah (Ιωνάς)

15. Mikah (Μιχαίας)

16. Nachum (Ναούμ)

17. Chabaqquq (Αβακκούμ)

18. Tsephanyah (Σοφονίας)

19. Chagay (Αγγαίος)

20. Zekaryah (Ζαχαρίας)

21. Mal'aki (Μαλαχίας)

(3) υπό τα «Αγιόγραφα» (Kethubim) εννοούμε την ομάδα εκείνων των βιβλίων που αρχικώς, όπως φαίνεται από τον πρόλογο της Σοφίας Σειράχ («και τα λοιπά των βιβλίων»), δεν θα είχε ιδιαίτερο όνομα. Ονομάστηκαν δε Kethubim, έκφραση που στην παλαιά εκκλησιαστική γραμματεία αποδίδεται συνήθως με το «Γραφεία», αλλά και συνηθέστερα με το «Αγιόγραφα»^[25] (έτσι αποδίδει ο Επιφάνιος και ο Ιερώνυμος).

1. Tehillim (Ψαλμοί)

2. 'Iyob (Ιώβ)

3. Misle (Παροιμίες)

4. Ruth (Ρουθ)

5. Shir hashirim (Άσμα Ασμάτων)

6. Qoheleth (Εκκλησιαστής)

7. 'Ekiah (Θρήνοι)

8. 'Ester (Εσθήρ)

9. 'Ezra' (Δανιήλ)

10. Nechemyah (Νεεμίας)

11. Dibre hayamim Α΄ (Χρονικά A')

12. Dibre hayamim Β΄ (Χρονικά Β΄)

Μεταξύ αυτών των βιβλίων από τον 6ο αι. Ιδιαίτερη θέση κατείχαν οι λεγόμενοι «Πέντε Κύλινδροι» (Hames Megilloth = 5 ειλητάρια), βιβλία τα οποία και εδιαβάζοντο στις μεγάλες ετήσιες εορτές του Ιουδαϊσμού. Πρόκειται για τα βιβλία: Άσμα Ασμάτων (στην εορτή του Πάσχα), Ρουθ (στην εορτή της Πεντηκοστής ή των Εβδομάδων), Θρήνοι (στην επέτειο καταστροφής της Ιερουσαλήμ), Εκκλησιαστής (στην εορτή της Σκηνοπηγίας) και Εσθήρ (στην εορτή των Πουρείμ).

β) Ο Ελληνικός ή Αλεξανδρινός Κανόνας

Ο Κανόνας αυτός καλείται Ελληνικός για την ελληνική γλώσσα στην οποία είναι γραμμένος και καλείται Αλεξανδρινός για τον τόπο της προέλευσης του. Εμφανίζεται δε ο Κανόνας αυτός με την ελληνική μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης, την λεγομένη Μετάφραση των Ο'. Η Μετάφραση αυτή εξεπονήθη στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου χάριν των εκεί, αλλά και σε όλη την Διασπορά γενικώς διαβιούντων ελληνιστών Ιουδαίων.

Ο Αλεξανδρινός αυτός Ελληνικός Κανόνας της Παλαιάς Διαθήκης είναι ευρύτερος από τον προηγούμενο Ιουδαϊκό η Παλαιστίνο Κανόνα, γιατί περιέχει όχι μόνο τα 39 βιβλία αυτού, τα καλούμενα «πρωτοκανονικά», αλλά και τα 10 επί πλέον βιβλία, τα καλούμενα «δευτεροκανονικά»^[β] ή «αναγινωσκόμενα». Ακόμη ο Αλεξανδρινός η Ελληνικός Κανόνας διαφέρει από τον Παλαιστίνο και στην διάταξη και ονομασία των βιβλίων του και στην ονομασία των συλλογών του.

Η αρχαία ελληνική Εκκλησία περέλαβε από τους Ιουδαίους αυτόν τον ευρύτερο Κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης, όπως αυτό φαίνεται από την Καινή Διαθήκη, στην οποία από τα 350 χωρία της Παλαιάς Διαθήκης που παρατίθενται σ’ αυτήν τα 300 τουλάχιστον συμφωνούν με τους Ο'. Αλλά η Μετάφραση των Ο΄ έχει και τα δευτεροκανονικά βιβλία. Το Ίδιο φαίνεται και από τα μνημεία της πρωτο-Χριστιανικής τέχνης, τα οποία απεικονίζουν παραστάσεις και από τα πρωτοκανονικά και από τα δευτεροκανονικά βιβλία.^[26] Όμως μετά το οριστικό κλείσιμο του Ιουδαϊκού Κανόνα (κατά τα τέλη του 100 η αρχές του 200 μ.Χ.), και ιδιαίτερα κατά τον 4ο και 5ο αι., και στην Ανατολή και στην Δύση, σχηματίστηκαν δύο μερίδες στην Χριστιανική Εκκλησία: Η μία ήταν οπαδός του στενού Ιουδαϊκού Παλαιστινιακού Κανόνα με εκπροσώπους τους Ανατολικούς πατέρες Μ. Αθανάσιο, Κύριλλο Ιεροσολύμων, Γρηγόριο Ναζιανζηνό, Επιφάνειο, Θεόδωρο Μοψουεστίας κ.ά. Και τους δυτικούς Ιλάριο Πικταβίου, Ρουφίνο, Ιερώνυμο, Γρηγόριο τον Διάλογο κ.ά· και η άλλη μερίδα ακολουθούσε τον ευρύτερο κύκλο με οπαδούς από μεν την Ανατολή τους Μ. Βασίλειο, Γρηγόριο Νύσσης, Ιωάννη Χρυσόστομο, Κύριλλο Αλεξανδρείας, Θεοδώρητο Κύρου, Θεόδωρο Ηράκλειας, τον συγγραφέα της «Συνάψεως Παλαιάς και Καινής Διαθήκης» κ.ά. Και από την Δύση, τους Λακτάντιο, Αμβρόσιο, Αυγουστίνο κ.ά. Η αβεβαιότητα πάντως ως προς την έκταση του Κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης εξακολουθούσε να υπάρχει στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Τελικά ακολουθούμε τις αποφάσεις των Τοπικών Συνόδων Κωνσταντινουπόλεως (1638), Ιασίου (1652) και Κωνσταντινουπόλεως (1672), οι οποίες ετάχθησαν υπέρ του ευρύτερου Ελληνικού ή Αλεξανδρινού Κανόνα με την παραδοχή και των Δευτεροκανονικών βιβλίων. Στην εκκλησιαστική πράξη της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας σήμερα ισχύει η γνώμη της αρχαίας Χριστιανικής Εκκλησίας ότι τα Δευτεροκανονικά είναι Ισόκυρα με τα Πρωτοκανονικά. Διατηρούμε όμως και σήμερα την διάκριση αυτή των βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης και αφήνουμε την επίσημη ρύθμιση του Κανόνα της στην μέλλουσα Πανορθόδοξο Σύνοδο.^[γ]

Οι Ρωμαιοκαθολικοί με την Σύνοδο του Τριδέντου (1545-1563) και του Βατικανού (1869-1870) ανεκήρυξαν ως αυθεντικό κείμενο την Βουλγάτα και έτσι ανεγνώρισαν επίσημα τον ευρύτερο Κανόνα, και την παραδοχή δηλαδή των Δευτεροκανονικών βιβλίων πλην των Α' Έσδρας και Γ' Μακκαβαίων.

Αντίθετα προς τους Ορθοδόξους και Ρωμαιοκαθολικούς οι Διαμαρτυρόμενοι (Προτεστάντες) υιοθέτησαν από την αρχή τον στενό Ιουδαϊκό Κανόνα και χαρακτηρίζουν τα Δευτεροκανονικά ως «απόκρυφα» βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης.

Τα βιβλία του ευρύτερου Ελληνικού Αλεξανδρινού Κανόνα είναι τα εξής:

α) Ιστορικά

Γένεσις (κεφ. 50)

Έξοδος (κεφ. 40)

Λευϊτικόν (κεφ. 27)

Αριθμοί (κεφ. 36)

Δευτερονόμιον (κεφ. 34)

Ιησούς του Ναυή (κεφ. 24)

Κριταί (κεφ. 21)

Ρουθ (κεφ. 4)

Α' Βασιλειών (κεφ. 31)

Β΄ Βασιλειών (κεφ. 24)

Γ' Βασιλειών (κεφ. 22)

Δ' Βασιλειών (κεφ. 25)

Α' Παραλειπομένων (κεφ. 29)

Β΄ Παραλειπομένων (κεφ. 36)

Α' Έσδρας ή Ιερεύς (κεφ. 9)

Β΄ Έσδρας (κεφ. 10)

Νεεμίας (κεφ. 13)

Τωβίτ (κεφ. 14)

Ιουδίθ (κεφ. 16)

Εσθήρ (κεφ. 10)

Α' Μακκαβαίων (κεφ. 16)

Β΄ Μακκαβαίων (κεφ. 15)

Γ' Μακκαβαίων (κεφ. 7)

β) Ποιητικά Διδακτικά

Ψαλμοί (150+1)

Παροιμίαι (κεφ. 31)

Ιώβ (42)

Εκκλησιαστής (κεφ. 12)

Άσμα Ασμάτων (κεφ. 8)

Σοφία Σολομώντος (κεφ. 19)

Σοφία Σειράχ (κεφ. 51)

γ) Προφητικά

Μικροί Προφήτες

Ωσηέ (κεφ. 14)

Αμώς (κεφ. 9)

Μιχαίας (κεφ. 7)

Ιωήλ (κεφ. 4)

Οβδιού (στίχ. 21)

Ιωνάς (κεφ. 4)

Ναούμ (κεφ. 3)

Αββακούμ (κεφ. 3)

Σοφονίας (κεφ. 3)

Αγγαίος (κεφ. 2)

Ζαχαρίας (κεφ. 14)

Μαλαχίας (κεφ. 3)

Μεγάλοι Προφήτες

Ησαΐας (κεφ. 66)

Ιερεμίας (κεφ. 52)

Βαρούχ (κεφ. 5)

Θρήνοι (κεφ. 5)

Επιστολή Ιερεμίου (κεφ. 1)

Ιεζεκιήλ (κεφ. 48)

Δανιήλ (κεφ. 12)

Τα 10 δευτεροκανονικά βιβλία του Ελληνικού η Αλεξανδρινού κανόνα είναι τα ακόλουθα:

α) Ιστορικά

1. Α' Έσδρας ή Ιερεύς

2. Τωβίτ

3. Ιουδίθ

4. Α' Μακκαβαίων

5. Β΄ Μακκαβαίων

6. Γ' Μακκαβαίων

β) Ποιητικά - Διδακτικά

7. Σοφία Σολομώντος

8. Σοφία Σειράχ

γ) Προφητικά

9. Βαρούχ

10. Επιστολή Ιερεμίου.

Σημειώσεις

24. Βλέπε Π. Μπρατσιώτου, "Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην"2, εν Αθήναις 1993, σελ. 486 και εξής, και του ιδίου "Επίτομος Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην", εν Αθήναις 1955, σελ. 235 και εξής. Στ. Καλαντζάκη, "Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη", Θεσσαλονίκη 1985, Α΄ Γενική Εισαγωγή, σελ. 67 και εξής. Χαστούπη Αθ., "Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην", εν Αθήναις 1981, σελ. 535 και εξής.

25. Επειδή τα βιβλία αυτά κατά το μεγαλύτερο μέρος τους εγράφοντο μόνο, ενώ άλλα εδιαβάζοντο στην Συναγωγή.

26. Βλέπε άφθονα επί του θέματος εις Π. Μπρατσιώτου, "Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην"2, Εν Αθήναις 1993, σελ. 493. 499 και εξής.

Σημειώσεις τού κατασκευαστή τής ΟΟΔΕ

α. Η παρούσα "Εισαγωγή" έχει γίνει προφανώς πάνω σε προϋποθέσεις Δυτικών Εισαγωγών στην Π.Δ., και δεν έχει υπ' όψιν της τις Ορθόδοξες προϋποθέσεις βάσει Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου, κατά τις αποφάσεις τής οποίας, ΔΕΝ είναι Θεόπνευστα όλα τα βιβλία τού Κανόνα. Για περισσότερες πληροφορίες δείτε ΕΔΩ και ΕΔΩ.

β. Ομοίως κατά τις προϋποθέσεις τής ανωτέρω σημείωσης, ΔΕΝ αποδεχόμαστε εμείς οι Ορθόδοξοι ως "Δευτεροκανονικά", τα 10 αυτά κανονικότατα βιβλία τής Αγίας Γραφής.

γ. Ομοίως προς τις παραπάνω δύο σημειώσεις, δεν υπάρχει ανάγκη για επιπλέον Σύνοδο περί τών βιβλίων τής Αγίας Γραφής, αφού αυτά έχουν καθορισθεί επαρκώς. Περισσότερα ΕΔΩ.