Α. Ταξίδεψε ο Παύλος στην Ισπανία;

Με το πιθανό ταξίδι του Αποστόλου των εθνών στην Ισπανία έχουν ασχοληθεί ενδελεχώς, όσον αφορά τις αρχαίες πηγές και την άποψη των νεώτερων ερευνητών, α) ο Σεβ. Μητροπολίτης Περιστερίου κ. Γρηγόριος Παπαθωμάς σε άρθρο του στο περιοδικό Θεολογία [τ. 60, 4 (1989), σσ. 754-774] με τίτλο: «Πήγε ο Απόστολος Παύλος στην Ισπανία;»¹ και β) ο Χρ. Καρακόλης, «Paul's Mission το Hispania: Some Critical Observations»² . Με το παρόν άρθρο θα θέλαμε να προσθέσουμε επιχειρήματα υπέρ της θέσης ότι όντως ο Απόστολος των εθνών Παύλος επισκέφθηκε την Ιβηρική.

Κατ' αρχάς τα δεδομένα των πηγών είναι τα εξής:

α) Είναι αδιαμφισβήτητη η πρόθεση του Αποστόλου των εθνών να κηρύξει στη Σπανία [= Ιβηρική Χερσόνησος (Ισπανία και Πορτογαλία)]. Αποτυπώνεται με ευκρίνεια στην Προς Ρωμαίους³·

β) Ισχυρή είναι και η μαρτυρία του Κλήμεντος Ρώμης περί τα τέλη του 1ου αι. ότι ο Παύλος κήρυξε στο τέρμα της Δύσεως⁴. Τέρμα της Δύσεως στους αυτοκρατορικούς χρόνους θεωρούνταν οι Ηράκλειες στήλες.

γ) Όλες οι άλλες μαρτυρίες για το συγκεκριμένο ταξίδι τού Παύλου προέρχονται από πηγές, οι οποίες χρονολογούνται σε μεταγενέστερο χρόνο. Ιδιαίτερα ο Κανόνας Μουρατόρι αμφισβητείται στην έρευνα εάν όντως είναι του 2ου αι. μ.Χ. ή νεώτερος⁵.

δ) Από το περιεχόμενο των Ποιμαντικών Επιστολών⁶ προκύπτει ότι ο Απόστολος των εθνών μετά από τη φυλάκισή του στη Ρώμη (γεγονός με το οποίο καταλήγουν οι Πράξεις και συνολικά το δίτομο έργο του Λουκά), πραγματοποίησε και άλλη περιοδεία, την οποία ο ιατρός συνοδός του δεν καταγράφει.

Άλλωστε και οι Πράξεις, με την εισαγωγική στο έργο, προγραμματική προφητεία του Αναστάντος⁷ περί κηρύγματος «έως εσχάτου της γης», υποδηλώνουν αυτό ακριβώς που πιστοποιεί ο Κλήμης: ότι δηλαδή οι μάρτυρες του Κυρίου είχαν ως στόχο να κομίσουν το μήνυμα στα όρια-πέρατα της Οικουμένης, τα οποία ταυτίζονταν με την Ισπανία. Σημειωτέον ότι οι ακροατές του πρώτου κηρύγματος του Πέτρου μετά την Πεντηκοστή, εξ επόψεως καταγωγής έφθαναν μέχρι και την Κυρήνη⁸. Και στον επίλογο των Πράξεων⁹, ουσιαστικά με την εκπλήρωση της γνωστής προφητείας του Ησαΐα¹⁰ περί σκλήρυνσης της καρδιάς του Ισραήλ, ο συγγραφέας ανοίγει τις πύλες της Ιεραποστολής σε όλα τα υπόλοιπα έθνη (τα οποία μέχρι εκείνο το σημείο δεν έχουν ακούσει το σωτήριον του Θεού) και άρα και στο δυτικό μέρος της ρωμαϊκής Οικουμένης.

Κατά τη γνώμη μας, στα επιχειρήματα υπέρ της άποψης ότι τελικά ταξίδεψε ο Παύλος ως κήρυκας του ευαγγελίου στην Ιβηρική χερσόνησο, πρέπει να προστεθούν και τα εξής:

1. Γνωρίζουμε πόσο είχε επηρεαστεί η σκέψη του Αποστόλου των Εθνών από τον Δευτεροησαΐα και τον Τριτοησαΐα. Εκεί προφητεύεται ότι ο Θεός στέλνει απεσταλμένους στη Θαρσείς¹¹ για να διακηρύξουν εκεί τη δόξα του¹² και ότι «πλοία της Θαρσείς» θα φέρουν τους γιους της Σιών από μακριά¹³. «Οι βασιλιάδες της Θαρσείς και των νησιών» πρόκειται να πληρώσουν φόρο υποτέλειας στον βασιλιά που έχει διορίσει ο Γιαχβέ¹⁴. Συνεπώς η Σπανία, αν και λατινόφωνη περιοχή σε αντίθεση προς τις άλλες περιοχές όπου κήρυξε ο Παύλος, πρέπει να είχε ενταχθεί πολύ νωρίς στον προγραμματισμό του Αποστόλου των εθνών.

Βεβαίως ο Παύλος, όπως προκύπτει και από την Προς Ρωμαίους, έχοντας ολοκληρώσει την (ιερ)αποστολή στην Ανατολή, ήθελε πρώτα να κομίσει στο άγιον όρος της Σιών τη λογεία του συγκεκριμένου (ανατολικού) κόσμου, την οποία με τόσο κόπο είχε συλλέξει, εκπληρώνοντας μερικώς το Ησαΐα 60, και έπειτα να εκπληρώσει και όσα προφητεύονται στον στ. 6 και εξής: «εμέ αι νήσοι υπέμειναν και πλοία Θαρσίς εν πρώτοις, αγαγείν τα τέκνα σου μακρόθεν και τον άργυρον και το χρυσόν αυτών μετ' αυτών δια το όνομα Κυρίου το άγιον και δια το τον άγιον του Ισραήλ ένδοξον είναι και οικοδομήσουσιν αλλογενείς τα τείχη σου, και οι βασιλείς αυτών παραστήσονταί σοι· δια γαρ οργήν μου επάταξά σε και δια έλεον ηγάπησά σε». Σημειωτέον ότι η Σπανία ήταν γνωστή στον κόσμο της Μεσογείου για τον μυθικό της πλούτο. Επίσης η ίδια περιοχή επί Βεσπασιανού έλαβε το προνόμιο του ius Latii (το προνόμιο δηλαδή οι κάτοικοι της να θεωρούνται Λατίνοι)¹⁵.

2. Επιπλέον δεν πρέπει να είχε διαφύγει της προσοχής τού Παύλου το γεγονός ότι η Ισπανία τον 1ο αι. μ.Χ. και πολιτιστικά πλέον επηρέαζε βαθιά την Οικουμένη, μέσω της επιρροής που ασκούσε στην Αιωνία Πόλη. Σημειώνει ο Michael von Albrecht¹⁶:

Eκτός όμως από τη Σύγκλητο, οι εκπρόσωποι των ιταλικών γενών γίνονται όλο και πιο σπάνιοι και στη λογοτεχνία, ενώ ταυτόχρονα αυξάνεται ο αριθμός των ξένων. Στους ακόμη και τώρα σημαντικούς εκπροσώπους της πέραν του Πάδου Ιταλίας -π.Χ. Στους Πλινίους- προστίθεται μία υπερήφανη σειρά λογίων που κατάγονται από την Ισπανία¹⁷: ο Σενέκας ο Πρεσβύτερος και ο Σενέκας ο Νεώτερος, ο Λουκανός, ο Κολουμέλλας, ο Κοϊντιλιανός και ο Μαρτιάλης. Η Ισπανία θα δώσει σύντομα και αυτοκράτορες (Τραϊανός, Αδριανός). Θα ακολουθήσουν η Βόρεια Αφρική και άλλες επαρχίες. Όμως αυτή η «επαρχιοποίηση» της λατινικής λογοτεχνίας δεν συνεπάγεται αναγκαστικά και απώλειες όσον αφορά την καθαρά ρωμαϊκή ταυτότητα· οι παραδόσεις συχνά διατηρούνται στις παραμεθόριες περιοχές σε καθαρότερη μορφή απ' ό,τι στο κέντρο, το οποίο είναι εκτεθειμένο σε περισσότερες επιρροές. Η διείσδυση επομένως των Ισπανών δεν σημαίνει αλλοτρίωση, αλλά ανανέωση. Οι υλικές προϋποθέσεις για τη δράση των συγγραφέων εξαρτώνται από τους προσωπικούς τους πόρους: Οι Σενέκες, ο Λουκανός και ο Πετρώνιος ήταν οικονομικά ανεξάρτητοι, ο Κοϊντιλιανός αμειβόταν από τον αυτοκράτορα, ενώ άλλοι ποιητές -όπως ο Στάτιος και ο Μαρτιάλης- είχαν Ιδιώτες χορηγούς.

Σημειωτέον ότι στη Ρώμη υπήρχε αρχαίος ναός του νικητήριου Ηρακλή ή του Ελαίου Ηρακλή (ιτ. Tempio di Ercole Vincitore, Hercules Olivarius) στην αρχαία Αγορά του Βοός (Forum Boarium), που τιμούσε την έλευση του ήρωα στην Πόλη από τα πέρατα της Οικουμένης (τις Ηράκλειες στήλες), οι οποίες εντοπίζονταν στην Ιβηρική Χερσόνησο. Γενικώτερα στα αυτοκρατορικά χρόνια ήταν ιδιαιτέρως προσφιλή και τα (ορφικά) Αργοναυτικά, τα οποία περιγράφουν με πολύ ζωντανά χρώματα τα όρια του Ατλαντικού¹⁸.

3. Σύμφωνα με τον Wright¹⁹, η επίσκεψη τού Παύλου στη Σπανία είχε και επιπλέον λόγο:

Ο πιο προφανής λόγος είναι ότι πλέον σκόπευε να ολοκληρώσει το έργο του στο ανατολικό άκρο του μεσογειακού κόσμου και να προχωρήσει προς τα δυτικά. Όπως πρότεινα προηγουμένως, νομίζω ότι αυτή είναι μια φιλοδοξία του Παύλου, με εστίαση πολύ ευρύτερη από το να βρεθούν απλώς περισσότεροι άνθρωποι να δεχθούν το κήρυγμα, περισσότερες «ψυχές» για να «σωθούν» (όχι ότι ο Παύλος θα το είχε θέσει έτσι). Ήθελε να υψώσει τη σημαία του Μεσσιανικού ευαγγελίου σε βασικά σημεία, εκεί όπου ανθούσε ένα άλλο «ευαγγέλιο», δηλαδή το «ευαγγέλιο» της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αυτό του Καίσαρα και όλων των επιτευγμάτων του. Συνεπώς, η ίδια η Ρώμη αποτελούσε προφανή στόχο. Αλλά πέρα από αυτό, η Ισπανία, η δυτική άκρη του κόσμου, στο μέτρο όσων γνώριζαν οι σύγχρονοι του Παύλου, ήταν κορυφαίο κέντρο ρωμαϊκής κουλτούρας και επιρροής. Ο μεγάλος σύγχρονος του Παύλου, ο Σενέκας καταγόταν από εκεί. Ο Γάλβας (Galba), που σύντομα θα απολαύσει λίγους μήνες ως αυτοκράτορας²⁰, ήταν κυβερνήτης εκεί, με έδρα το λιμάνι της Ταρραγόνα²¹, το οποίο πιθανώς θα ήταν ο αρχικός στόχος του Παύλου. Η Ταρραγόνα κατείχε ένα μεγάλο ναό προς τιμήν του Καίσαρα. Όπως στην Έφεσο ή την Κόρινθο, έτσι και, σε αυτήν ο Παύλος θα επιθυμούσε να διακηρύξει ότι ο Ιησούς ήταν ο αληθινός Κύριος, ακριβώς κάτω από τη μύτη του Καίσαρα. Δεν έχει σημασία με τι κόστος. Αλλά γι' αυτό το εγχείρημα χρειαζόταν μία βάση που θα λειτουργούσε διττά: και ως πηγή οικονομικής και πρακτικής υποστήριξης, άλλα και ως κοινότητα που θα εισερχόταν σε κοινωνία μαζί του στην προσευχή. Και γι' αυτό έπρεπε να υπάρξει βαθιά αμοιβαία κατανόηση²².

Συνεπώς θεωρούμε πιθανόν ο Απόστολος των εθνών, μετά από την αποφυλάκισή του στη Ρώμη, να πραγματοποίησε το σχέδιό του να κηρύξει το ευαγγέλιο μέχρι τις εσχατιές της Οικουμένης. Άλλωστε ο ίδιος ο Κύριος Ιησούς, ομιλώντας για τον εαυτό Του με τον τίτλο Υιός του ανθρώπου, παρέπεμπε στα οράματα του Δανιήλ. Σε αυτά ήδη στο κεφ. 2 καλύπτει σύμπασα τη Γη το μέγα Όρος, στο οποίο διογκώνεται η αλατόμητη πέτρα, η οποία και συντρίβει την «εικόνα» των «βασιλείων». Επιπλέον ανακαλείται η παγκόσμια εξουσία, που δίδεται στον Υιό του ανθρώπου στο γνωστό κεφ. 7 (του Δανιήλ) αλλά και στον επιβαίνοντα πάνω σε όνο πραύ βασιλιά στο Ζαχαρίας 9, 9-10²³. Και εκεί (στον Ζαχαρία) η έκταση της βασιλείας Του προφητεύεται ότι θα είναι από ποταμού [ενν. τού Ευφράτη] έως των περάτων της γης, αλλά και από μία θάλασσα έως την άλλη. Σημειωτέον ότι η Γη της Επαγγελίας στην ιδανική της έκταση εκτείνεται «από την Ερυθρά Θάλασσα μέχρι τη θάλασσα των Φιλισταίων [τη Μεσόγειο Θάλασσα] και από την έρημο μέχρι τον Ποταμό [Ευφράτη]». Δεν αποκλείεται οι πρώτοι Χριστιανοί να θεωρούσαν ότι νοείται η έκταση από τον (Ειρηνικό) Ωκεανό έως τη Μεσόγειο, η οποία ονομάζεται στην Αγία Γραφή επίσης Δυτική η Μεγάλη Θάλασσα²⁴ και άρα και στη Σπανία.

Τέλος ο ίδιος ο Κύριος την ύστατη-έσχατη στιγμή με το γνωστό «σκανδαλώδες»: «Θεέ μου, Θεέ μου»²⁵ (Ματθαίος 27, 46 κ. παρ.) ουσιαστικά έψαλε ολόκληρο τον Ψαλμό 21 (Ο΄). Και άρα η τελευταία φράση του Κυρίου στο Κατά Ματθαίον²⁶ περιλαμβάνει την «προφητεία»: «Μνησθήσονται και επιστραφήσονται προς Κύριον πάντα τα πέρατα της γης και προσκυνήσουσιν ενώπιόν Σου πάσαι αι πατριαί των εθνών, ότι τού Κυρίου η βασιλεία και αυτός δεσπόζει των εθνών [… ] και το σπέρμα μου δουλεύσει αυτώ. Αναγγελήσεται τω Κυρίω γενεά η ερχόμενη. Και αναγγελούσιν την δικαιοσύνην αυτού λαώ τω τεχθησομένω ότι εποίησεν ο Κύριος»!²⁷ Στην «καρδιά» τού κατά Ματθαίον²⁸, ο Εμμανουήλ παρουσιάζεται ως ο πάσχων Δούλος-Υιός του Ησαΐα²⁹, που θα εξαγγείλει έλεος σε όλα τα έθνη, κάνοντας την ευσπλαχνία να νικήσει και τα έθνη να ελπίσουν στο όνομά Του³⁰.

Β. Η έλευση του Παύλου στο κλεινόν άστυ και η Αθηναϊκή «Ριβιέρα»

Ο Παύλος έφθασε στην Αθήνα (την «επτάλοφο πόλη», την οποία τότε διέσχιζαν τρεις ποταμοί) πιθανώτατα με μικρό πλοίο μέσω του Ευρίπου ή του Καφηρέως και παραπλέοντας το Σούνιο. Τον συνόδευαν αδελφοί από τη Βέροια. Ο Παύλος για πρώτη φορά βρίσκεται μόνος σε κάποιο σημείο της ιεραποστολικής του δράσης, εξαιρετικά πολυσύχναστο (ειρωνεία), αφού αποτελούσε αγαπημένο προορισμό Ελλήνων και Ρωμαίων. Ταυτόχρονα αισθάνεται παροξυσμό σε έναν χώρο, που με το παρελθόν και τα έργα τέχνης ασκούσε εξαιρετική γοητεία. Ειδικώτερα, η αίσθηση της μοναξιάς αποδεικνύεται από την εντολή την οποία δίνει στους αδελφούς που τον συνοδεύουν ήδη από τη Θεσσαλονίκη, δηλαδή τους Τιμόθεο και Σιλά να έλθουν τάχιστα³¹ κοντά του.

Καθώς οι Πράξεις των Αποστόλων δεν διευκρινίζουν την πύλη εισόδου τού Παύλου στην Αθήνα, το ερώτημα είναι εάν η Γλυφάδα θα μπορούσε να αποτελέσει τον χώρο αποβίβασης τού Παύλου στην Αττική Γη. Στο έργο μας "Ο Απόστολος Παύλος κηρύττει στην Αθήνα: Η πρώτη συνάντηση Χριστιανισμού και Ελληνισμού^"32 είχαμε αρνηθεί την άποψη της Α. Παπαγιανοπούλου-Παλαιού³³ ότι ο Παύλος αποβιβάσθηκε στη Γλυφάδα³⁴, την ακτή της αρχαίας Αιξωνής (< «περιοχή των αιγών/κατσικιών»), όπου υπάρχουν υπολείμματα πρωτο-Χριστιανικής βασιλικής και ότι ερχόμενος από εκεί στην Αθήνα είδε τον βωμό του άγνωστου Θεού. Εκεί είχαμε ισχυρισθεί ότι δεν μπορεί να ευσταθήσει η συγκεκριμένη άποψη, διότι δεν είναι δυνατόν να αποβιβασθεί κανείς τόσο μακριά από το κλεινόν άστυ. Βεβαίως η βασική επιχειρηματολογία μας είχε στραφεί ενάντια στην άποψη ότι ο Παύλος αποβιβάστηκε στο Φάληρο³⁵, ενώ είχαμε στηριχθεί σε μαρτυρίες του 1ου αι., οι οποίες ομιλούσαν για αποβίβαση στον Πειραιά³⁶.

Κατ' αρχάς, για τον Ναό στη Γλυφάδα έχουν διατυπωθεί τα εξής:

Τα ερείπια της παλαιο-Χριστιανικής βασιλικής της Γλυφάδας βρίσκονται μέσα στον περιφραγμένο αρχαιολογικό χώρο, δίπλα στο κέντρο «Αστέρια», μεταξύ της παραλιακής Λεωφόρου και της ακτής, που παλιά αποτελούσε το λιμάνι της Αιξωνής. Βρέθηκαν τυχαία το 1927 κατά τη διάρκεια ανασκαφής τάφων³⁷ από τον Ν. Κυπαρίσση και ερευνήθηκαν από τον Αν. Ορλάνδο. Η βασιλική χρονολογείται από τα τέλη του 5ου αι. μ.Χ. Είναι τρίκλιτη, με ημικυκλική αψίδα και νάρθηκα. Το σχήμα της, σχεδόν τετράγωνο (εξωτερικές διαστάσεις 17,50x15,75 μ.) γεγονός σπάνιο για τον ελλαδικό χώρο, θυμίζει μάλλον ανατολικά πρότυπα, όπως τις βασιλικές της βόρειας Συρίας και του β' μισού του 5ου αι. μ.Χ.³⁸.

Βεβαίως για τον Ναό δεν γνωρίζουμε (ακόμη) σε ποιο Πρόσωπο ήταν αφιερωμένος. Είναι παράδοξο ότι κτίζεται ναός κοντά στην ακτή (αν και οφείλουμε να γνωρίζουμε ότι, όπως υποδηλώνει ο «βουλιαγμένος» ναός του Απόλλωνα στον Αστέρα της Βουλιαγμένης³⁹, η παραλία μάλλον ήταν μακρύτερα) τόσο μακριά από τον οικισμό Αιξωνή (ο οποίος τότε εντοπιζόταν πέριξ του σημερινού Ι. Ναού Αγ. Νικολάου Γλυφάδας). Πιθανόν ο Ναός θέλει να κρατήσει άσβεστη τη μνήμη κάποιου παράδοξου συμβάντος, έκτος κι αν ανακαλυφθούν κάτω από αυτόν ερείπια λατρευόμενης εθνικής θεότητας, την οποία και υποκαθιστά. Το γεγονός ότι ακολουθεί συριακά ανατολικά πρότυπα, δεν αποκλείεται να παραπέμπει σε κτήτορες με διασυνδέσεις με τον συγκεκριμένο χώρο, όπου ξεκίνησε τη δράση του ο Απόστολος των εθνών Παύλος σημειωτέον ότι το ακρωτήριον (της σημ. Βουλιαγμένης) παρ' ό ην ο δήμος των Αιξωνίδων Αλών ονομάζεται ήδη Αγιά ή Ακρωτήριον του Παύλου και δεν αποκλείεται να είχε ήδη αγκυροβόλια για μικρά πλοία⁴⁰.

Επιπλέον:

1. Γνωρίζουμε ότι ο Παύλος έφθασε συνοδευόμενος από Βεροιείς αδελφούς, οι οποίοι πιθανώτατα δεν χρησιμοποίησαν κάποιο μεγάλο σκάφος αφού, σε αντίθεση προς τους ταξιδιώτες για τους οποίους έχουμε μαρτυρίες τον 1ο αι. μ.Χ., εκείνοι δεν έπρεπε να διαπλεύσουν κάποιο πέλαγος, άλλα κινούνταν κατά μήκος της ελλαδικής ακτογραμμής.

2. Επίσης ίσως μίσθωσαν μικρό πλοιάριο, καθώς έπρεπε επειγόντως να ξεφύγουν από το μένος των Ιουδαίων της Θεσσαλονίκης και άρα δεν θα είχαν καιρό να αναμένουν τον απόπλου κάποιου μεγάλου σκάφους, όπως θα συμβεί αργότερα στις Πράξεις με το περιπετειώδες ταξίδι τού Παύλου στη Ρώμη. Συνεπώς δεν έπρεπε να αγκυροβολήσουν οπωσδήποτε στον μεγάλο λιμένα του Πειραιά, όπως αντιθέτως θα συμβεί αιώνες αργότερα με την έλευση του Μ. Βασιλείου, του Αγ. Γρηγορίου και του Ιουλιανού (τουπίκλην Παραβάτου).

3. Το γεγονός ότι σε πολυσύχναστα λιμάνια, όπως αυτά του Πειραιά, ίσως συναντούσαν Ρωμανιώτες Εβραίους, που καταδίωξαν τον Παύλο στη Μακεδονία και πιθανώτατα ασχολούνταν και με το εμπόριο, πράγμα που δεν αποκλείεται να λειτούργησε αποτρεπτικά στο να ελλιμενισθούν εκεί (στον Πειραιά).

4. Λογικά οι Βεροιείς θα ήθελαν να επιστρέψουν γρήγορα στη βάση τους, καθώς δεν ήλθαν στην Αθήνα ούτε για «σπουδές» στη ρητορική και φιλοσοφία ούτε για «αναψυχή». Όποτε δεν αποκλείεται με το μικρό σκάφος να άφησαν τον Παύλο σε λιμένες πριν από εκείνους του Πειραιά. Κι όντως και από τη «Γλυφάδα» μπορούσε να φθάσει ο Παύλος στο κλεινόν άστυ μέσω της Αστικής Οδού, η οποία συνέδεε το κλεινόν άστυ με τον ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο και τα ορυχεία αργύρου στο Λαύριο.

5. Δεν αποκλείεται οι Βεροιείς από το λιμάνι που άφησαν τον Παύλο να αξιοποίησαν την ευκαιρία για να προμηθευθούν χρήσιμα είδη για τον τόπο τους. Η Κωλιάδος Άκρα (ο σημ. Άγιος Κοσμάς) συνδεόταν με τους σημερινούς Τράχωνες, όπου υπάρχει επίσης πρωτοχριστιανικός Ναός των Αγ. Αποστόλων. Εκεί εντοπίζονταν πολύ γνωστές βιοτεχνίες κεραμικών και σχοινιών-πανιών για πλοία⁴¹.

6. Επίσης ο Πειραιάς, ο οποίος ουσιαστικά στην αρχαιότητα ήταν τρεις λιμένες [εκτός του κεντρικού (λιμένα) Κανθάρου (το μεταγενέστερο «Πόρτο Λεόνε»), έχουμε τους οχυρωμένους λιμένες Ζέα και Μουνιχία (σημ. Πασαλιμάνι και Μικρολίμανο)], ήταν διαλυμένος από τον Ρωμαίο στρατηγό Σύλλα. Κι άρα δεν υπήρχε η Ιπποδάμειος Αγορά με τις 380 λέσχες, τη Φιλώνεια Σκευή (= Σκευοφυλάκιο) και τη νεώσοικο⁴². Στο τέλος του 1ου αι. π.Χ. ο Στράβων βρίσκει την πόλη «συνεσταλμένην εις ολίγην κατοικίαν, την περί τους λιμένας και το ιερόν του Διός του Σωτήρος»⁴³. Σημειωτέον ότι ο μικρασιάτης Παυσανίας, ο οποίος επισκέφθηκε την Αθήνα το 145 μ.Χ., αποβιβάσθηκε στο λιμάνι της Ζέας (Πασαλιμάνι), ενώ και η περιήγησή του στα Αττικά αρχίζει από τον Πειραιά, εκτείνεται κατόπιν στο Φάληρο και φθάνει μέχρι τη μικρή χερσόνησο του Αγ. Κοσμά (Κωλιάς άκρα), η οποία τότε ανήκε στον Άλιμο (δήμο Αλιμουντίων).

7. Σημειωτέον τέλος ότι στη μικρή χερσόνησο του Αγ. Κοσμά, ο οποίος -όπως προαναφέρθηκε-ονομαζόταν τότε Κωλιάδος Άκρα⁴⁴,- λατρεύονταν «πανηγυρικώς» η Αφροδίτη, η Δήμητρα κι άλλες γυναικείες θεότητες ευγονίας (Γενετυλλίδες)⁴⁵, οι οποίες δεν αποκλείεται να συνέτειναν στον «παροξυσμό» που σημειώνει ο Λουκάς για τον Παύλο.

Επίσης:

Οι Αιξωνείς θεωρούνταν από όλους τους άλλους Αθηναίους βλάσφημοι και κακολόγοι, άλλα και καλοφαγάδες. Ο Αρποκρατίων, στο έργο του Λεξικό των Δέκα Ρητόρων, αναφέρει το ρήμα «αιξωνεύομαι» (αρχαία Ελληνικά: αιξωνεύομαι), ως σχεδόν συνώνυμο με το «περιγελώ», «βλασφημώ» ή «κακολογώ», σύμφωνα και με τη φράση: «αφ' ου και το κακώς λέγειν αιξωνεύεσθαι έλεγον», γνωστή και από αγόρευση του Ισαίου⁴⁶.

Αρκετοί από τους κατοίκους του δήμου ασχολούνταν με τη γεωργία και με την αλιεία, καθώς ο δήμος κατά την αρχαιότητα ήταν γνωστός για την περίφημη «αιξωνική τρίγλη» (είδος ψαριού, το μπαρμπούνι).

Σε κάθε περίπτωση, το θέμα είναι «ανοικτό» και δεν αποκλείεται οι εργασίες για την ανάπλαση της αθηναϊκής «ριβιέρας»⁴⁷ (όπως ονομάζεται η παράλια ζώνη-ακτογραμμή της Αθήνας) να φέρουν στο φως ενδιαφέροντα αρχαιολογικά ευρήματα, όπως συνέβη ήδη με τον Μητροπολιτικό Σιδηρόδρομο (Μετρό) της Αθήνας και της Θεσ/νίκης, αν και εκεί απαιτείται εις βάθος «ανασκαφή». Ένα τέτοιο ίσως να είναι και Βωμός προς τιμήν των άγνωστων θεών, που αποτέλεσε την αφόρμηση για την αρεοπαγιτική ομιλία.

Σημειώσεις

1. Βλέπε εδώ, με ελεύθερη πρόσβαση.

2. "Paul's Mission το Hispania: Some Critical Observations", στο: The Last Years of Paul: Essays from the Tarragona Conference, June 2013, Mohr Siebeck, Tübingen 2015, σσ. 507-519. Υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση σε αυτή τη διεύθυνση και στο academia.edu.

3. Ρωμαίους 15, 24· 15, 28.

4. Βλέπε Α' Κορινθίους, κεφ. 5-7.

5. Βλέπε Τη σχετική συζήτηση στο: Chr. Guignard, "The Muratorian Fragment as a Late Antique Fake?: An Answer to C. K. Rothschild", Revsr (Revue des Sciences Religieuses), τ. 93 (2019), σσ. 73-90.

6. Βλέπε Σ. Δεσπότης, Ποιμαντικές Επιστολές- Α' προς Τιμόθεον, εκδ. Έννοια, Αθήνα 2018, σσ. 34-35.

7. Πράξεις 1, 8: «Aλλά λήμψεσθε δύναμιν επελθόντος του Αγίου Πνεύματος εφ' υμάς και έσεσθέ μου μάρτυρες εν τε Ιερουσαλήμ και [εν] πάση τη Ιουδαία και Σαμάρεια και έως εσχάτου της γης».

8. 2, 10: «Φρυγίαν τε και Παμφυλίαν, Αίγυπτον και τα μέρη της Λιβύης της κατά Κυρήνην, και οι επιδημούντες Ρωμαίοι». Αναφορικά με το περιεχόμενο του Καταλόγου και την απουσία τόσο της Μακεδονίας όσο και της Αχαΐας σε αυτόν βλέπε D. Evans, "Α Jerusalemite Source for the List of Nations in Acts 2?", Journal of Gospels and Acts Research 2 (2018), σσ. 101-114.

9. Πράξεις 28, 23-28.

10. Κεφ. 6, 9 κ. ε.

11. Ο Κ. Σιαμάκης, βλέπε εδώ, συνοψίζει τη σημασία της συγκεκριμένης περιοχής στη Βίβλο: «Η πόλη Ταρτησσός ήταν αποικία των Φοινίκων στην Πορτογαλία, στην επί του Ατλαντικού παραλία έξω από τας Ηρακλείους Στήλας (Γιβραλτάρ), η περιοχή της Ταρτησσίς χώρα ήταν περίφημη για το χρυσό τον άργυρο τον ήλεκτρο τα πετράδια και τ' άλλα πολύτιμα ορυκτά της, και για τους Ταρτησσίους, και για τας Ταρτησσίας γαλάς (= νυφίτσες), και για την Ταρτησσίαν μύραιναν μαρτυρούνται πολλά στην αρχαία Ελληνική γραμματεία (Ηρόδοτος 1, 163, 1-2· 4, 152, 2· 4, 192, 3. Αριστοφάνης, Βάτρ., 475. Στράβων 1, 2, 26· 3, 2, 11-12. Ψευδαριστοτέλης, Θαυμ., 135), κι ότι αυτή η Ταρτησσός είναι η λεγομένη στη Βίβλο εβραϊστί Ταρσίς ή κατά τους Ο΄ Θαρσίς, κι ότι οι μασορίτες οι ταργουμισταί οι ταλμουδισταί και οι Ιουδαίοι ραββίνοι τη μπέρδευαν με την επίσης πλούσια σε πολύτιμα ορυκτά Τοπάζ ή Τωπάζ ή Ωφάζ ή Μωφάζ ή Σωφάζ ή Σωφάρ ή Σωφίρ ή Ωφίρ ή Σουφίρ ή Σωφιρά ή Σεφάρ, η οποία βρισκόταν προς ανατολάς σε κάποια παραλία επί της Ερυθράς του Ινδικού ωκεανού, κι ότι γι' αυτό οι Εβραίοι την Ταρτησσόν ή Ταρσίς-Θαρσίς και όλη την Ισπανία και Πορτογαλία τη λεν μέχρι σήμερα Σεφάρ».

12. Ησαΐας 66, 19.

13. Ησαΐας 60, 9.

14. Ψαλμοί 72, 10. Οι πληροφορίες για τους Θαρσείς λήφθηκαν από εδώ, όπου σημειώνονται και τα εξής: (Θαρσείς) [από μία ρίζα που σημαίνει «συντρίβω»]. 1. Ένας από τους τέσσερις γιους του Ιαυάν, που γεννήθηκαν μετά τον Κατακλυσμό (Γεν. 10, 4· Α' Παραλειπ. 1, 7). Συγκαταλέγεται στις 70 κεφαλές οικογενειών από τις οποίες «εξαπλώθηκαν τα έθνη στη γη» (Γεν. 10, 32). Όπως συνέβη και με τους άλλους γιους του Ιαυάν, το όνομα Θαρσείς κατέληξε να προσδιορίζει έναν λαό και μία περιοχή. 2. Απόγονος του Βενιαμίν και γιος του Βαλαάν (Α' Παραλειπ. 7, 6· 10). 3. Ένας από τους επτά άρχοντες και συμβούλους του Βασιλιά Ασσουήρη που εξέτασαν την περίπτωση της στασιαστικής Βασίλισσας Αστίν (Εσθ. 1, 12-15). 4. Περιοχή που κατοικήθηκε αρχικά από τους απογόνους του Θαρσείς, γιου του Ιαυάν και εγγονού του Ιάφεθ. Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις που μαρτυρούν προς ποια κατεύθυνση μετανάστευσαν οι απόγονοι του Θαρσείς τους αιώνες μετά από τον Κατακλυσμό.

15. Egb. Koops, "Masters and Freedmen: Junian Latins and the Struggle for Citizenship", στο: Integration in Rome and in the Roman World, Proceedings of the Tenth Workshop of the International Network Impact of Empire (Lille, June 23-25, 2011), Gerda de Kleijn, Stéphane Benoist (επιμ.), εκδ. Brill, Leiden-London 2014, σσ. 105-126, εδώ 107. Χάιμε Βίθενς Βίθενς, Σύντομη Ιστορία της Ισπανίας, μετάφρ. Δ. Φιλιππής, εκδ. Θερβάντες, Αθήνα 1997, σσ. 35-41.

16. Ιστορία της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας. Από τον Ανδρόνικο ως το Βοήθιο και η σημασία της για τα νεότερα χρόνια, τόμ. Β΄, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997, σ. 1026.

17. Η υπογράμμιση με πλάγια στοιχεία σε όλες τις παραθέσεις είναι δική μας.

18. Ακούστε την Εισήγηση: «Ορφικά Αργοναυτικά: Το ταξίδι των Αργοναυτών», της Καθηγήτριας Παναγιώτα Πρέκα-Παπαδήμα, εδώ. Στο 43', 37" περιγράφεται η άφιξη στον ποταμό της Ταρτησσού και μετά η είσοδος στη Μεσόγειο μέσω των ιερών του Διονύσου στο Γιβραλτάρ.

19. Ν. Τ. Wright, Απόστολος Παύλος: Η Ζωή και το Έργο, μετάφρ. Σ. Δεσπότη σε συνεργασία με I. Γρηγοράκη, εκδ. Ουρανός, Αθήνα 2019, σσ. 392-393.

20. Ήταν Ρωμαίος αυτοκράτορας για επτά μήνες από το 68 έως το 69 μ. Χ.

21. Η Ταρραγόνα, στο κέντρο της λεγόμενης Χρυσής Ακτής (Costa Dorada), είναι μία παραθαλάσσια πόλη της Καταλονίας, πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας, με πληθυσμό 140. 000 κατοίκους.

22. Εννοείται η Ρώμη.

23. Παράβαλλε Ψαλμοί 71, 8 (Ο΄).

24. Πρόκειται για επιχείρημα που έχω αναπτύξει στο έργο μου: Το «Φως Ιλαρόν» στην Χώρα της Πρωινής Γαλήνης. Η Μαρτυρία του ευαγγελίου στην Άπω Ανατολή υπό το φως της ανά-Γνωσης του «Πορευθέντες Μαθητεύσατε», Η Ορθόδοξη Εκκλησία και Θεολογία από τον 19ο στον 21ο αιώνα, εκδ. Έννοια, Αθήνα 2019, σσ. 111-140.

25. Ματθαίος 27, 46 κ. ε.

26. Ήδη από την αρχή του Ματθαίος ως ο πρώτος πρόγονος του Ιησού παρουσιάστηκε ο Αβραάμ, ο οποίος κλήθηκε να γίνει ευλογία των εθνών (12, 2) και απέκτησε τέκνα από λίθους (Ματθαίος 3, 9).

27. Στ. 28-29· 31-32.

28. 12, 17-21· παράβαλλε 8, 17 // Ησαΐας 53, 4.

29. 42, 1-4.

30. Βλέπε Ν. Σωτηρόπουλος, Ερμηνεία Δύσκολων Χωρίων της Γραφής, τόμ. Γ', σσ. 24-26. Όπως γνωρίζουν οι εγκρατείς των Γραφών ακροατές, ο πάσχων Υιός είναι κεκλημένος από τον Κύριο εις διαθήκην Γένους, εις φως εθνών (Ησαΐας 42, 6· 49, 6).

31. Στις Πράξεις χρησιμοποιείται επιπλέον το εν τάχει (12, 7· 22, 18· 25, 4), ενώ στο Λουκά σε παραβολές το ταχέως (14, 21· 16, 6).

32. Αθήνα 2019, σσ. 255-258.

33. «Ενδείξεις περί της εις Αιξωνήν αποβιβάσεως του Αποστόλου Παύλου», Αιξωνή 4 (Μάιος 1951), σσ. 131-136.

34. Η περιοχή, ήδη από τις αρχές του 20ού αι., έχει μετονομασθεί σε Γλυφάδα από κάποια πηγάδια που υπήρχαν και είχαν γλυφό νερό.

35. Στο Φάληρο γινότανε ένα ιδιότυπο μπάνιο το Φθινόπωρο, πριν από τα Ελευσίνια Μυστήρια, υποψήφιων μυστών με χοιρίδια (γουρουνάκια), σύμβολα γονιμότητας, τα οποία έπαιζαν ρόλο στη λατρεία της Δήμητρας.

36. Τον Πειραιά ως λιμάνι αποβίβασης καταγράφει και ο Δίων ο Χρυσόστομος, Ομ. 6. 3. 3, ο Λουκιανός, Πλοίον ή Ευχαί 1. 8 και 9. 12, αλλά και ο Φιλόστρατος, Βίοι Σοφιστών 2, 603, 12.

37. Εκεί εντοπίζεται τμήμα νεκροταφείου της πρωτοελλαδικής εποχής, της 3ης χιλιετίας π.Χ. Και επίσης παράκτιος προϊστορικός περίβολος των πρωτοελλαδικών-μεσοελλαδικών χρόνων. Σε αυτόν (τον περίβολο), εντός και γύρω από αυτόν, υπάρχει και τμήμα νεκροταφείου των υστέρων ρωμαϊκών χρόνων: Δες εδώ.

38. Δες εδώ: Το υλικό έχει ληφθεί από το βιβλίο της Ε. Γιαννοπούλου-Κουσολάκη, Γλυφάδα. Ιστορικό Παρελθόν και Μνημεία, εκδ. Πρ. Δημάρχου Γλυφάδας Θ. Σπονδυλίδη, Αθήνα 1990.

39. Δες εδώ.

40. Ιάκωβος Ρίζος Ραγκαβής, Τα Ελληνικά, ήτοι περιγραφή γεωγραφική, Ιστορική, αρχαιολογική και στατιστική της αρχαίας και νέας Ελλάδος, τόμ. 1, τύπ. Κ. Αντωνιάδου, Εν Αθήναις 1853-1854, σσ. 272-273: Εδώ.

41. Περί της διασύνδεσης του Αγίου Κοσμά με τους ευωνυμείς, όπου και ο αρχαίος ναός των αγ. Αποστόλων, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται η Ζωοδόχος Πηγή Αλίμου ακριβώς δίπλα στο Μετρό: Δες εδώ.

42. Σημειωτέον ότι ο Πειραιάς (ο οποίος, σύμφωνα και με τον Σουΐδα, αρχικά υπήρξε νήσος και ονομάστηκε έτσι από το πέρασμα από τη μία μεριά της Αττικής στην άλλη), το «εμπόριον της Ελλάδος [επί Περικλέους] τοσαύτην εχονθ' υπερβολήν ωσθ' ά παρά των άλλων εν παρ' εκάστων χαλεπόν εστίν λαβείν, ταύθ' άπαντα παρ' αυτής ράδιον είναι πορίσασθαι» (Ισοκράτους Πανηγυρικός, 42, 5), με την άριστη ρυμοτομία, τα ιερά και τα θέατρα αντιστάθηκε στον Σύλλα επί ένα περίπου έτος. Γι' αυτό και καταστράφηκε δια πυρός και σιδήρου.

43. Γεωγρ. 9, 396.

44. «Κωλιάς… ακτή εις θάλασσαν εξέχουσα· και ίσως παρά το κώλον Αφροδίτης επί Κωλιάδος εστίν ιερόν εν τη Απική, εστι δε και Δήμητρος ιερόν αυτόθι πολύστυλον» (Ησυχίου Λεξ.) … «ο δε τόπος λέγεται "Κωλιάς", επεί εκκείμενός εστίν, όμοιος ανθρώπου κώλω» (Αριστοφ. Λυσ. 2· κώλον = μέλος του σώματος). «Κωλιάς δε η Αφροδίτη ούτως είρηται -ανήρ τις φθείρας κόρην, εκ των κώλων ήτοι των χειρών και των ποδών εκρεμάσθη - και λυθείς εκ της Θεού, ιερόν ιδρύσατο Κωλιάδος Αφροδίτης επονομάσας» (Αριστοφάνους Νεφέλαι). Και δεύτερη λατρεία, της Δήμητρος, ασκείτο στην Κωλιάδα, επίσης από γυναίκες. Η λατρεία της Δήμητρος είναι μαρτυρημένη ήδη για την εποχή του Σόλωνος και του Πεισιστράτου. Ιερό και ναό της Δήμητρος αναφέρει ένα παλιό σχόλιο στο χωρίο του Παυσανία, το σχετικό με την Κωλιάδα Άκρα: «εστί δε και Δήμητρος ιερόν αυτόθι, πολύστυλον, ως φησιν Ησύχιος». Η συλλογή των ετυμολογιών προέρχεται από Εδώ.

45. Παυσ. Απ. 1, 1, 5.

46. Δήμος Γλυφάδας, Η Πόλη μας, Ιστορική αναφορά: Εδώ και εδώ.

47. "Λιγυρία". Ριβιέρα είναι ιταλική λέξη που σημαίνει «ακτογραμμή» και προέρχεται από το λατινικό ρίπα. Αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως το σωστό όνομα για την ακτή της Λιγυρίας. Σήμερα, οι δύο πια γνωστές ριβιέρες παγκοσμίως είναι: η Ιταλική ριβιέρα (Riviera ligure), τμήμα της ακτής της Ιταλίας, και η Γαλλική ριβιέρα (Côte d'Azur), μέρος της νότιας ακτής της Γαλλίας.