• Προλεγόμενα

• Α'. Αναφορά και σχολιασμός τών πηγών

• Β΄. Απόψεις τών ερμηνευτών Πατέρων

• Γ'. Απόψεις τών συγχρόνων ερμηνευτών

• Δ'. Εξωτερικές μαρτυρίες και τοπικές παραδόσεις

• Ε'. Παρατηρήσεις και συμπεράσματα

• Επίλογος

• Σημειώσεις

• Βιβλιογραφία

Προλεγόμενα

Το θέμα της παρούσας εργασίας διατυπώνεται με ερώτηση: «πήγε ο Απόστολος Παύλος στην Ισπανία;». Έτσι όπως αυτό τίθεται, περιέχει μέσα του μία αμφισβήτηση και μία αμφιβολία, που στρέφονται αρνητικά σε μια τυχόν καταφατική απάντηση. Επίσης το ότι το θέμα τίθεται με ερώτηση, αυτό σημαίνει ότι η επιστήμη θεολογική ερμηνευτική επιστήμη δεν έχει αποφανθή ακόμα. Η εργασία αυτή θα 'ναι περισσότερο μια παρουσίαση όλων των προσπαθειών των ερμηνευτών δια μέσου των αιώνων, παλαιών και νεωτέρων, που προσπάθησαν να δουν από τα κενά που παρουσιάζουν οι διηγήσεις της Κ. Διαθήκης, τα γεγονότα, για το πώς δηλαδή εκτυλίχθηκαν στη συνέχεια και για ποια κατάληξη είχαν σ' ό,τι αφορά πάντα τον Παύλο και τις περιοδείες του.

Και πρώτα-πρώτα θα πρέπη να ερευνηθούν δύο κατευθύνσεις, γιατί το θέμα μας έχει δύο σκέλη και τα δύο εξίσου απαραίτητα, για να φανή αντικειμενικά, ξεκάθαρα και ολοκληρωμένα η σωστή σειρά των γεγονότων. Στο ένα σκέλος έρευνας θα εξετασθούν λεπτομερειακά όλες οι μαρτυρίες για την επίσκεψη του Αποστόλου Παύλου στην Ισπανία. Μέσα από την ίδια έρευνα του πρώτου σκέλους θα επιτευχθή και ο χρονολογικός προσδιορισμός του μαρτυρικού θανάτου του Παύλου (64 ή 68;), που είναι το δεύτερο σκέλος έρευνας, και θα δοθή ένα παράδειγμα στη συνέχεια, για να γίνη κατανοητό «το απαραίτητον» της υπάρξεως και των δύο σκελών. Όπως π.χ., αν ο Παύλος μαρτύρησε το 68 μ.Χ. και δεν είχαμε καμία μαρτυρία για το ότι πήγε στην Ισπανία, δεν θα μπορούσαμε ποτέ και για κανένα λόγο να ισχυρισθούμε ότι «ο Παύλος πήγε στην Ισπανία»· έτσι, ενώ έχουμε μαρτυρίες ότι πήγε, δεν μπορούμε να το επιβεβαιώσουμε απόλυτα θετικά, αν δεν προσδιορισθή η χρονιά του μαρτυρίου του. Και αυτό γιατί, αν με τις μαρτυρίες που έχουμε για την Ισπανία, ο Παύλος μαρτύρησε το 68 μ.Χ., πήγε οπωσδήποτε και σίγουρα σ' αυτήν, ενώ αν μαρτύρησε το 64, τα χρονικά όρια της επισκέψεώς του στενεύουν, καθώς επίσης και ο χρόνος παραμονής του και η βεβαιότητα της μεταβάσεώς του σ' αυτήν.

Η διαίρεση της ύλης γίνεται με βάση τη χρονική σειρά των πηγών και των ερμηνειών, που μας παραδόθηκαν μέχρι σήμερα. Το κύριο σώμα της εργασίας απαρτίζεται από πέντε κεφάλαια.

Απ' αυτά το πρώτο αναφέρεται στις πηγές των πρώτων αιώνων και γίνεται ένας σχολιασμός σ' αυτά που αναφέρουν.

Το δεύτερο κεφάλαιο περιέχει τις απόψεις και τις ερμηνείες των Πατέρων της Εκκλησίας μας για την επίσκεψη του Παύλου στην Ισπανία.

Στο τρίτο κεφάλαιο παραθέτονται οι απόψεις των συγχρόνων ερμηνευτών, Ελλήνων και ξένων, του περασμένου και του τωρινού αιώνα.

Στο τέταρτο κεφάλαιο επισημαίνονται μερικές εξωτερικές μαρτυρίες για τις προϋποθέσεις που είχε ο Απόστολος να επισκεφθή αυτήν, καθώς και παράθεση μερικών τοπικών παραδόσεων, που διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα στην Ισπανία.

Στο τελευταίο κεφάλαιο διατυπώνονται μερικές παρατηρήσεις και συμπεράσματα πάνω στα σχόλια των ερμηνευτών και σε όσα θα εκτεθούν ως εκείνο το σημείο.

Τέλος η βιβλιογραφία απαρτίζεται από τις παραπομπές της Πατρολογίας σε Πατέρες της Εκκλησίας, που αναφέρονται στο θέμα, και από βοηθήματα, απ' όπου αντλήθηκαν οι γνώμες και οι απόψεις για το όλο θέμα, Ελληνικά και ξένα.

Καθώς γράφω αυτές τις γραμμές, μού έρχεται στη μνήμη η αγάπη και ο διακαής πόθος του Παύλου, μέσα στα πλαίσια της τότε… εξωτερικής Ιεραποστολής, να φτάση έως εμάς και το τέρμα της Δύσεως, για να κηρύξη το Λόγο του Θεού, άλλα και η αγάπη όλων όσοι τον μιμήθηκαν και έγιναν η αιτία να γνωρίσω το Λόγο του Θεού τους οφείλω την ευγνωμοσύνη μου και, σαν ελάχιστη ανταπόδοση και έκφραση της δικής μου αγάπης, τους αφιερώνω αυτήν την μικρή μου εργασία.

Α'. Αναφορά και σχολιασμός τών πηγών

1. Ρωμαίους 15, 24 και 28.

24 «… Επιποθίαν δε έχων του ελθείν προς υμάς από πολλών ετών, ως εάν πορεύομαι εις την Σπανίαν, ελεύσομαι προς υμάς».

28 «… Και σφραγισάμενος αυτοίς τον καρπόν τούτον, απελεύσομαι δι' υμών εις την Σπανίαν».

Την πρώτη ιστορική είδηση για το ταξίδι του Αποστόλου Παύλου στην Ισπανία την οφείλουμε στον ίδιο τον Απόστολο, που το έτος 58 μ.Χ. έγραφε από την Κόρινθο την επιστολή του προς τους Ρωμαίους με τους στίχους αυτούς. Σ' αυτά τα δύο χωρία παρουσιάζεται διπλό πρόγραμμα. Πρώτον να επισκεφθή, αν και διερχόμενος, τους Χριστιανούς και την Εκκλησία της Ρώμης και δεύτερον να κατευθυνθή προς την Ισπανία, για να κηρύξη εκεί το ευαγγέλιο. Το σχέδιο να επισκεφθή τους Ρωμαίους είναι απόρροια της επιθυμίας του Αποστόλου, να βεβαιωθή για την πίστη εκείνη των Χριστιανών, που είχε καταστή περίφημη «ανά πάσαν την Οικουμένην»¹, όπως ο ίδιος αναγνωρίζει στην αρχή της επιστολής του. Παρ' όλα αυτά το σχέδιό του να επισκεφθή την Ισπανία κατέχει τόσο πρωτεύουσα θέση στη σκέψη του, ώστε και αυτήν την παρήγορη γι' αυτόν επίσκεψη προς τους Χριστιανούς τής αυτοκρατορικής πρωτευούσης δεν ήταν δυνατόν να πραγματοποίηση παρά μόνον κατά τη διέλευσή του. Γιατί η επιθυμία του είναι, καθώς γράφει σ' αυτούς, να μεταβή στην Ισπανία, «όπου ουκ ωνομάσθη Χριστός, ίνα μη επ' αλλότριον θεμέλιον οικοδομώ, άλλα καθώς γέγραπται: Όψονται οις ουκ ανηγγέλη περί αυτού και οι ουκ ακηκόασι συνήσουσιν. Διό ενεκοπτόμην τα πολλά του ελθείν προς υμάς»². Γι' αυτόν το λόγο δεν σκέπτεται να παραμείνη επί πολύ μεταξύ των Ρωμαίων, επειδή η αποστολική του δίψα τον οδηγεί προς την Ισπανία, όπως το διατυπώνει σαφέστατα σ' αυτό το κεφάλαιο της επιστολής. «Ώστε με από Ιερουσαλήμ και κύκλω μέχρι του Ιλλυρικού πεπληρωκέναι το ευαγγέλιον του Χριστού … Νυνί δε μηκέτι τόπον έχων εν τοις κλίμασι τούτοις … πορεύομαι εις την Σπανίαν»³. Άλλα ο Θεός «του οποίου αι βουλαί ουκ εισιν όπως αι βουλαί ημών, ούτε αι οδοί Του όπως αι οδοί ημών»⁴, στις ανεξηρεύνητες βουλές Του δεν είχε ορίσει ακόμα την ώρα του ευαγγελισμού της Ιβηρικής χερσονήσου. Και πραγματικά, από τότε άρχισε μια αδιάσπαστη σειρά απροόπτων και λυπηρών γεγονότων, που επί πέντε έτη μέχρι το 63, θα εμπόδιζε την πραγματοποίηση του πόθου του Αποστόλου, να σπεύση για τον ευαγγελισμό της Δύσεως.

2. Κλήμης ο Ρώμης, Επιστολή προς Κορινθίους Α', κεφ. 5,7.

«… Και επί το τέρμα της Δύσεως ελθών και μαρτυρήσας επί των ηγουμένων…».

Αυτό που προβληματίζει μελετώντας αυτό το χωρίο είναι αν ο Κλήμης γράφει σαν ιστορικός, ή σαν ερμηνευτής και διδάσκαλος της Εκκλησίας. Αν συμβαίνη το πρώτο δεν τίθεται κανένα πρόβλημα και η απάντηση στο θέμα μας δίδεται καταφατικά. Αν όμως συμβαίνη το δεύτερο, τότε δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ιστορικά τη μαρτυρία του αυτή. Ας δούμε όμως πως έχει το θέμα.

Ο Κλήμης ο Ρώμης στο 5ο κεφάλαιο της Α' επιστολής του στους Κορινθίους υπαινίσσεται την απελευθέρωση του Παύλου από της διετούς φυλακίσεως στη Ρώμη. Και γράφοντας αυτά ήταν αδύνατο να εννοήση ότι ο Παύλος, αφού διέμεινε στη φυλακή δύο χρόνια, μαρτύρησε, γιατί δεν θα 'γραφε ότι και εν τη Δύσει κήρυξε το ευαγγέλιο. Εμείς απ' όσα γνωρίζουμε από το βίο του Παύλου, ξέρουμε ότι πρώτα-πρώτα ήλθε στη Ρώμη όχι σαν ελεύθερος κήρυκας του ευαγγελίου άλλα ως δέσμιος και φυλακίσθηκε και έπειτα ότι σε κανένα τόπο της Δύσεως δεν έδρασε κηρύττοντας το ευαγγέλιο. Ο Κλήμης λοιπόν γράφοντας, ότι «εν τε τη Ανατολή και εν τε τη Δύσει εγένετο κήρυξ του ευαγγελίου»⁵, εννοεί ότι ο Απόστολος αφού απελευθερώθηκε από τη φυλακή στη Ρώμη, πήγε σε τόπους της Ανατολής και της Δύσεως και κήρυξε το ευαγγέλιο. Πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Κλήμης γράφει αυτά στους Κορινθίους, που γνώριζαν ότι ο Παύλος δίδαξε και κήρυξε το ευαγγέλιο και στην Δύση, δηλαδή στην Ιταλία κ.λπ. Κατά τις μαρτυρίες λοιπόν του Κλήμη άλλα και του Διονυσίου⁶, η Ρώμη και η Κόρινθος γνώριζαν τον 2ο αιώνα ότι ο Παύλος κήρυξε το ευαγγέλιο και στη Δύση, το οποίο αποδεικνύει ότι ο Απόστολος αφού απελευθερώθηκε από τη φυλακή, επεχείρησε την ύστερη αποστολική του περιοδεία όχι μόνο ανά την Ανατολή άλλα και ανά τη Δύση. Και ασφαλώς «Δύση» για τους Ρωμαίους σημαίνει κάτι πέρα από τη Ρώμη.

3. Ο Κατάλογος τον Muratori.

Αυτός για το βιβλίο των Πράξεων μεταξύ των άλλων αναφέρει και τα εξής: «Πράξεις δε πάντων των Αποστόλων υφ' έν βιβλίον εγράφησαν / υπό Λουκά /. Λουκάς τω κρατίστω Θεοφίλω εξηγείται, ότι επί τη παρουσία αυτού έκαστα επράσσοντο, καθώς και παραδραμών το πάθος Πέτρου σαφώς δηλοί άλλα και την πορείαν του Παύλου από Ρώμης εις Σπανίαν πορευομένου (sed et profectionem Pauli ab urbe ad Spaniam proficiscentis)»⁷.

Ο κατάλογος αυτός, γνωστός ως του Muratori, των βιβλίων της Καινής Διαθήκης, που είναι και ο αρχαιότερος που έχουμε, είναι αγνώστου συγγραφέα. Γράφτηκε κατά την πιο επικρατέστερη άποψη γύρω στα 200 μ.Χ. και ομιλεί για πορεία του Αποστόλου Παύλου στην Ισπανία. Απ' την παραπάνω παράθεση δίδεται μια απάντηση στην χιλιοειπωμένη απορία για το πώς δεν έγραψε ο Λουκάς για την τυχόν επίσκεψη του Παύλου στην Ισπανία, η εξής: Επειδή ο Λουκάς δεν περιγράφει το τέλος του Πέτρου και την πορεία του Αποστόλου Παύλου στην Ισπανία, αποδεικνύεται ότι περιγράφει μόνον γεγονότα τα οποία έζησε. Συνεπώς δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την μετάβαση του Παύλου στην Ισπανία, επειδή ακριβώς δεν αναφέρεται τίποτα από τους μαθητές του, άλλα να συμπεράνουμε ότι συνέβησαν γεγονότα περισσότερα απ' ό,τι περιγράφουν.

4. Πράξεις Πέτρου.

Ανήκουν, ως γνωστόν, στην απόκρυφη γραμματεία των βιβλίων της Κ. Διαθήκης και είναι Γνωστικές.

5. Πράξεις Παύλου.

Ανήκουν και αυτές στην απόκρυφη γραμματεία και είναι γραμμένες γύρω στα 190 μ.Χ. Μιλούν και αυτές για μετάβαση και ευαγγελισμό του Αποστόλου Παύλου στην Ισπανία⁸.

Αυτές είναι οι μαρτυρίες και οι πηγές απ' τον πρώτο και δεύτερο αιώνα, που υπάρχουν και που μαρτυρούν είτε ιστορικά είτε ερμηνευτικά είτε συμπτωματικά την επίσκεψη και τον ευαγγελισμό του Αποστόλου Παύλου στην Ισπανία.

Β΄. Απόψεις τών ερμηνευτών Πατέρων.

Πριν παραθέσουμε τις απόψεις, θα 'ταν χρήσιμο να πούμε πως αυτές είναι οι μόνες αναφορές που υπάρχουν στα ερμηνευτικά υπομνήματα και γενικά σ' όλη την ερμηνευτική γραμματεία των Πατέρων. Είναι σχεδόν όλες σε ερμηνεία «μη Adhoc». Επίσης ότι όλοι τους κάνουν αναμφισβήτητα ερμηνεία από τις σχετικές μαρτυρίες της Κ. Διαθήκης και δεν γράφουν σαν ιστορικοί. Αυτό όμως που φαίνεται καθαρά είναι ότι μέσα απ' την ερμηνεία τους ανάγεται η αποδοχή και κατ' επέκταση η παραδοχή τους για την επίσκεψη του Αποστόλου Παύλου στην Ισπανία. Στην έκθεση των ερμηνευτικών απόψεών τους τέθηκε χρονολογική σειρά.

Ευσέβιος: «Και Λουκάς δε ο τας Πράξεις των Αποστόλων γραφή παραδούς, εν τούτοις κατέλυσε την ιστορίαν διετίαν όλην επί Ρώμης τον Παύλον άνετον διατρίψαι, και τον του Θεού λόγον ακωλύτως κηρύξαι επισημηνάμενος. Τότε μεν ουν απολογησάμενον, αύθις επί την του κηρύγματος διακονίαν λόγος έχει στείλασθαι τον Απόστολον, δεύτερον δ' επιβάντα τη αυτή πόλει, τω κατ' αυτόν τελειωθήναι μαρτυρίω»⁹.

Μ. Αθανάσιος: «… Δια τούτο και σπουδή των Αγίων μέχρι του Ιλλυρικού κηρύττειν, και μη οκνείν μηδέ εις την Ρώμην απελθείν, μηδέ εις τας Σπανίας αναβήναι (vel usque ad Hispanias properare), ίνα όσον κοπιά τοσούτον και του κόπου τον μισθόν μείζονα απολάβη»¹⁰.

Επιφάνειος: «… Τους Αποστόλους πολλάκις επί τας άλλας πατρίδας την πορείαν στέλλεσθαι δια το κήρυγμα του Χριστού, μη δύνασθαι δε την των Ρωμαίων πόλιν άνευ Επισκόπου είναι. Ο μεν γαρ Παύλος και επί την Ισπανίαν αφικνείται (siquidem Paulus in Hispaniam pervenit). Πέτρος δε …»¹¹.

Χρυσόστομος: «απελεύσομαι δι' υμών εις Σπανίαν». Πάλιν μέμνηται της Σπανίας, δεικνύς το άοκνον και το περί εκείνους θερμόν»¹². «Και οράς αυτόν (Παύλον) από Ιερουσαλήμ εις Σπανίαν τρέχοντα»¹³. «… από Ιερουσαλήμ μέχρι του Ιλλυρικού τρέχοντα, και εις Ισπανίαν απιόντα (et in Hispaniam abeudentem), και πανταχού της Οικουμένης καθάπερ υπόπτε ρον φερόμενον»¹⁴. «Μετά μεν γαρ το γενέσθαι εν Ρώμη, πάλιν εις την Σπανίαν απήλθεν (rursus in Hispaniam profectus est) ει δε εκείθεν πάλιν εις ταύτα τα μέρη, ουκ ίσμεν»¹⁵. «Εν τη πρώτη μου απολογία, φησίν, ουδείς μοι συμπαρεγένετο». Ούτω διέφυγε τότε, και πάσαν εμπλήσας την Οικουμένην του κηρύγματος, κατέλυσεν ούτω τον βίον»¹⁶. «Δύο μεν ουν έτη εποίησεν εν Ρώμη δεδεμένος· είτα αφείθη· είτα εις τας Σπανίας ήλθεν (deinde in Hispanias profectus)· είτα έβη …»¹⁷.

Θεοδώρητος: «Ηνίκα τη εφέσει χρησάμενος εις την Ρώμην υπό του Φήστου παρεπέμφθη, απολογησάμενος ως αθώος αφείθη, και τας Σπανίας κατέλαβε (et in Hispaniam profectus est), και εις έτερα έθνη δραμών την της διδασκαλίας λαμπάδα προσήνεγκε»¹⁸.

Ιερώνυμος: «Quod de unius Pauli apostoli exemplo inteligamus, qui per Pamphiliam, et Asiam, et Macedoniam, et Achaiam, et diversas insulas atque provincias, ad Italiam quoque (Act. XXVIII), et ut ipse scribit, ad Hispanias, alienigenarum portatus est navibus (Rom. XV)¹⁹. «Qui vocatus a Domino, effesus est super faciem universae terrae, ut praedicaret Evengelium de Jerosolymis usque ad Illyricum, et aedificaret non super altesius fundamentum, ubi jam fuerat praedictatum (Rom. XV); sed usque ad Hispanias tenderat, et a Mari Rubro, imno ab Oceano usque ad Oceanum curreret, imitans Dominum suum et solem justitiae, de quo legimus: A sumno coelo egressio ejus, et occursus ejus usque ad sumnum ejus (PS XVIII, 7), ut ante eum terra deficaret, quam studium praedicandi»²⁰.

Ζυγαβηνός: «Ίνα δε μη δόξη καταφρονείν ως οδού πάρεργον τούτο ποιούμενος επήγαγε «και υφ' υμών προπεμφθήναι εις την Ισπανίαν» (Ρωμαίους 15,24)». «Δια των ορίων υμών πορευόμενος εις Ισπανίαν»²¹.

Γ'. Απόψεις τών συγχρόνων ερμηνευτών.

Το χαρακτηριστικό των συγχρόνων ερμηνευτών είναι ότι είναι περισσότερο αβέβαιοι από τους ερμηνευτές πατέρες για τη μετάβαση του Παύλου στην Ισπανία. Η πιθανολογία τους είναι πιο έκδηλη και μιλούν υποθετικά για το θέμα. Όλοι σχεδόν κάνουν ερμηνεία αλλά παρουσιάζεται και σε μερικούς τάση ιστορικής έρευνας, που κάπως προσεγγίζουν στο θέμα με επιτυχία.

1. Έλληνες Ερμηνευτές.

Στεφανίδης: «Η τετάρτη περιοδεία περιεστράφη εκεί, όπου αι ποιμαντικαί επιστολαί παριστώσι τον Παύλον μεταβάντα, ευρισκόμενον και μέλλοντα να μεταβή (εν Κρήτη, Εφέσω, Νικοπόλει και Ρώμη). Πιθανόν κατά την περιοδείαν ταύτην ο Παύλος μετέβη και εις την Ισπανίαν (Παύλου, Επιστολή προς Ρωμαίους 15,24 και 28. Κλήμεντος Ρώμης, Επιστολή Α' 5,7. Κανών του Muratori. Αι γνωστικαί πράξεις του Πέτρου).

Τρεμπέλας: «Ο Κλήμης ο Ρώμης εν τη Α' προς Κορινθίους βεβαιοί ότι προ του θανάτου του ο Παύλος είχε πορευθή εις το τέρμα της Δύσεως, ρητώς δε το εις Ισπανίαν ταξείδιόν του αναφέρεται εν τω κανόνι του Muratori. Δεν είναι εν τούτοις βέβαιον, εάν ο θείος Απόστολος επραγματοποίησε την πρόθεσίν του ταύτην». «Αφού ήδη η Εκκλησία της Ρώμης ήτο ιδρυμένη, το ταξείδιόν του εις Ρώμην κατά την αρχήν την διατυπωθείσαν εις τους στίχους 20-21 θα είναι απλή τις επίσκεψις, την οποίαν θα κάμη εις τους Χριστιανούς της πόλεως ταύτης διερχόμενος δε αυτής». «Συνεδύαζε την εις την Ρώμην επισκεψίν του προς το εις την Ισπανίαν ταξείδιόν του». «Η Ισπανία δια μεν τον Παύλον ήτο χώρα άγνωστος, δια δε τους εν Ρώμη γνωστή, διότι υπήρχε πυκνή επικοινωνία μεταξύ αυτής και της Ρώμης. Εντεύθεν ο Παύλος ζητεί να προπεμφθή υπό των εν Ρώμη, αποβλέπων εις την βοήθειαν, την οποίαν Χριστιανοί, γνωρίζοντες τα μέρη εκείνα, θα παρείχον εις την διεξαγωγήν του πνευματικού έργου του».

Ζωγράφος: «Ως εάν πορεύωμαι εις την Σπανίαν, ελεύσομαι προς υμάς». Το «εάν» εν τη Κ. Διαθήκη ως και παρά πολλοίς μεταγενεστέροις κείται πολλάκις αντί του αοριστολογικού αν, ενταύθα μετά του χρονικού «ως», ως εάν πορεύωμαι — ως αν πορεύωμαι = όταν πορεύωμαι. Το «ως» χρονικόν μετά ή άνευ του ευθύς = ευθύς καθώς, ευθύς άμα. Ευθύς ως υπάγω εις την Ισπανίαν, τότε θα διέλθω δια της χώρας υμών. Ημείς θα με προπέμψητε εκεί, βλέποντες, ότι είναι ανάγκη να υπάγω εκεί. Δεν σας καταφρονώ δε πάλιν με το να θέλω να ίδω εσάς περαστικά, ουδέ το προς υμάς ταξείδιον θεωρώ ως πάρεργόν τι, επουσιώδες και περιττόν· δια τούτο και ελπίζω ότι παρ' υμών θα προπεμφθώ, όπερ αγάπης είναι δηλωτικόν· «προπέμπω τινά» = προαποστέλλω, ξεκινώ τινα, ξεπροβοδώ, τον αποχαιρετώ απερχόμενον».

Καντώνης: «Ο Παύλος κατά τας αρχάς του 63 μ.Χ. αφέθη ελεύθερος, επειδή δεν ευρέθη ουδεμία συγκεκριμένη κατ' αυτού κατηγορία. Εκ Ρώμης επεχείρησε την τετάρτην και τελευταίαν του περιοδείαν εις την Δυτικήν Ευρώπην και την Ασίαν. Επεσκέφθη την Ισπανίαν κατ' εκδηλωθείσαν επιθυμίαν του. Περί της επισκέψεως του Παύλου εις την Ισπανίαν συνηγορεί όλη η αρχαία παράδοσις από του Κλήμεντος Ρώμης μέχρι και του ιερού Χρυσοστόμου».

Θεοφύλακτος Βουλγαρίας: «(Ο Παύλος) λέγει όταν πηγαίνω εις την Ισπανίαν, θέλω να ελθω εις εσάς. Πάλιν δε δια να μην θεωρηθή η επίσκεψις εις τους Ρωμαίους ως τι πάρεργον, τούτου χάριν είπεν ότι από εσάς θέλω προπεμφθώ εκεί, ήτοι εσείς οι ίδιοι βλέποντες την βιάζουσαν ανάγκην όπου έχω εις το να υπάγω εις την Ισπανίαν…».

Δέρβος: (Σημείωση: Υπάρχει διάσταση μεταξύ των ερμηνευτών για το ποια χρονολογία μαρτύρησε ο Απόστολος Παύλος, δηλαδή Τα έτη 63-64 μ.Χ. Η 67-68 μ.Χ. Σύμφωνα με την αποδοχή τής μιας ή τής άλλης περιπτώσεως αποδέχονται ή μη την επιπλέον περιοδείαν του Παύλου. Η παρακάτω άποψη επισημαίνει και αυτό το θέμα).

«Οι παραδεχόμενοι τον μαρτυρικόν θάνατον του Παύλου τω 64 ένεκα της πυρκαϊάς δεν δέχονται την τετάρτην περιοδείαν του Παύλου, ως λ.χ. ο Hilgenfeld. Αλλ' ο αείμνηστος διδάσκαλος ημών Ν. Δαμαλάς γράφει, ότι ο Παύλος αποφυλακισθείς της διετούς εν Ρώμη φυλακίσεως τω 63 επεχείρησε τετάρτην Αποστολικήν οδοιπορίαν, είτα δε τω 64 ελθών εις Ρώμην και συλληφθείς ένεκα της πυρκαϊάς επί Νέρωνος εμαρτύρησεν. Αλλά πώς τότε ην δυνατόν εντός βραχέος χρονικού διαστήματος να επιχειρηση τω 63 τετάρτην Αποστολικήν οδοιπορίαν εν Ανατολή και τη Δύσει, λαμβανομένων υπ' όψιν των διαφόρων δυσχερειών και δυσχερών μέσων της συγκοινωνίας και να επιστρέψη τω 64 εις Ρώμην, ίνα υποστή τον μαρτυρικόν θάνατον; Βραδύτερον λοιπόν πρέπει να δεχθώμεν την μετάβασιν του Παύλου εις Ρώμην και τον εν αυτή μαρτυρικόν θάνατον αυτού. Τούτο δε υποστηρίζουσι το «χρονικόν» του Ευσεβίου και ο Ιερώνυμος διότι το μεν αναφέρει, ότι ο μαρτυρικός θάνατος του Παύλου εγένετο τω 13ω έτει της αυτοκρατορίας του Νέρωνος, ο δε Ιερώνυμος τω 14ω έτει της αυτοκρατορίας αυτού. Εάν δε δεχθώμεν την είδησιν του Ευσεβίου, τότε ο Παύλος υπέστη τον μαρτυρικόν θάνατον τω 67 μ.Χ., εάν δε δεχθώμεν την ειδησιν του Ιερωνύμου, τότε υπέστη αυτόν τω 68 μ.Χ. επί Νέρωνος. Η είδησις του Ευσεβίου και του Ιερωνύμου συμφωνεί πληρέστατα προς την είδησιν του Κλήμεντος Ρώμης, καθ' ην ο Παύλος «εμαρτύρησεν επί των ηγουμένων» (5,7). Ούτοι δε οι ηγούμενοι του Κλήμεντος δύνανται να θεωρηθώσιν ο Ήλιος και ο Πολύκλειτος, οι τυραννήσαντες κατά την εν Ελλάδι απουσίαν του Νέρωνος και διοικήσαντες την αυτοκρατορίαν αυτού (66-68) /Δίων Κάσσιος 63,12,19· Σουετώνιος Nero cap. 23· Τάκιτος Annales XIV, 31 /. Φαίνεται λοιπόν ο Παύλος απελευθερωθείς της διετούς εν Ρώμη φυλακίσεως επεχείρησεν Αποστολικήν οδοιπορίαν εις την Ανατολήν και Δύσιν. Ο κατά τον Β΄ αιώνα ακμάσας συγγραφεύς του καταλόγου των βιβλίων της Κ. Διαθήκης (του γνωστού Muratori) ομιλεί περί πορείας του Αποστόλου Παύλου από Ρώμης εις Σπανίαν. Επίσης δε ικανοί των αρχαίων Πατέρων τής Εκκλησίας παραδέχονται την πορείαν του Παύλου εις την Ισπανίαν, ως λ.χ. ο Αθανάσιος, ο Χρυσόστομος, Κύριλλος ο Ιεροσολύμων, ο Επιφάνιος και άλλοι. Εκ δε των νεωτέρων Γερμανών Θεολόγων, ως ο Ewald, Huther κ.ά. παραδέχονται την πορείαν του Παύλου εις την Ισπανίαν θεωρούντες αυτήν, ως το τέρμα της Δύσεως».

Φιλιππίδης: «Μετά την αποφυλάκισιν του Παύλου (63 και εξής), ο μέγας και θεήλατος Απόστολος απήλθεν εκ Ρώμης «επί το τέρμα της δύσεως», Α' Κλήμ. 5,6-7, παράβαλλε Στράβων ΙΙΙ,5,5 (παράβαλλε ΙΙ,1,1) και Φιλοστράτου, Βίος Απολλώνιου V,4 «το της Ευρώπης τέρμα», πιθανώτατα εις Ισπανίαν (Ρωμαίους 15,24,28), εκείθεν εις Κρήτην…».

Φαρμακίδης: «Δια τούτο μάλιστα ελθείν θέλω, ίνα εις την Σπανίαν απέλθω». (Σημείωση: Στις συγκεκριμένες του ερμηνείες αντιγράφει κυρίως τον Χρυσόστομο).

Μακράκης: «Εκ της Κορίνθου την παρούσαν ο Παύλος γράφων επιστολήν, ήλπιζεν ότι και εις την Ισπανίαν έμελλε να υπάγη, διερχόμενος δια της Ρώμης και λαμβάνων παρά των αδελφών αφθόνως τα εφόδια του μακρυνού τούτου ταξειδίου».

Ματθόπουλος: «Θα έλθω, λέγει, εις την Ρώμην, διότι ελπίζω διαβαίνων δια της Ιταλίας, μη πηγαίνων δηλαδή κατ' ευθείαν δια θαλάσσης εις την Ισπανίαν, άλλα διαβαίνων δια μέσου της Ρώμης και σταθμεύων επί τινα χρόνον εν αυτή, ελπίζων να σας ίδω και να προπεμφθώ εκεί από σάς, αφού πρώτον οπωσούν χορτασθώ από σάς».

ΘΗΕ (Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία):

«Ισπανία: Ο Παύλος προετίθετο να ευαγγελισθή την Ισπανίαν (Ρωμαίους ιε΄ 24,28), άλλα δεν υφίσταται απόδειξις αν τούτο επραγματοποιήθη, παρά την ύπαρξιν αρχαίων μαρτυριών».

«Παύλος: Αι Πράξεις διακόπτουν αποτόμως την αφήγησίν των εις τα περί διετούς φυλακίσεως του Παύλου εν Ρώμη. Δεν λέγουν τι απέγινεν. Φαίνεται όμως εκ της όλης αφηγήσεως εν τέλει των Πράξεων, εκ των πληροφοριών των αρχαίων εκκλησιαστικών συγγραφέων, και προ παντός εκ της μαρτυρίας των Ποιμαντικών επιστολών, ότι ο Παύλος απηλλάγη υπό του αυτοκρατορικού δικαστηρίου, εταξίδευσε δε, κατά την μαρτυρίαν του Κλήμεντος Ρώμης (προς Κορινθ. 5,7) «μέχρις έσχατων της Δύσεως», όπερ κατά τινας σημαίνει την Ισπανίαν, είτα δε… Εν τοιαύτη περιπτώσει το ταξείδιον εις την Ισπανίαν, αν επραγματοποιήθη, πρέπει να εγένετο μεταξύ των ετών 62 έως 63, η Α' Τιμόθεον και Τίτον πρέπει να εγράφησαν κατά τα έτη 63 και 64, η επιστροφή του Παύλου εις την Ρώμην εγένετο πιθανώς προ του Ιουλίου του 64, η φυλάκισις και το τέλος του Αποστόλου συνέβησαν μεταξύ 64 και 68 μ. Χ.».

2. Ξένοι Ερμηνευτές.

Ηοlzner: «Η Αποστολή του Παύλου στην Ανατολή είχε συμπληρωθή. Τώρα ξαναγυρίζει στο παλαιό σχέδιό του· στρέφει τα βλέμματά του προς την Ισπανία. Υπάρχουν μερικές ενδείξεις, ότι έφυγε απ' την Έφεσο, και, περνώντας απ' την Μασσαλία, πήγε στην Ισπανία. Επειδή τα πλοία έμεναν κάπως περισσότερον καιρό στα μεγαλύτερα λιμάνια, θα του δόθηκε ίσως καιρός να επισκεφθή και τις Χριστιανικές Εκκλησίες, που υπήρχαν στην Γαλλία. Αν η γραφή «εις Γαλατίαν» του χωρίου 4,10 της Β΄ Προς Τιμόθεον Επιστολής είναι σωστή, τότε φαίνεται, πως τον συνώδευε κι ο Κρήσκης. Ο πρώτος που αναφέρει την Ιεραποστολή στην Ισπανία είναι ο Κλήμης ο Ρώμης, που ίσως θα είχε γνωρίσει τον Παύλο προσωπικώς, αν δεν είναι ο ίδιος με τον Κλήμεντα, που αναφέρει η προς Φιλιππησίους επιστολή. Στην προς Κορινθίους Α' επιστολή του, ο Κλήμης γράφει, ότι ο Παύλος ήλθε «μέχρι του τέρματος της Δύσεως», πράγμα που για της Ρώμης τον κάτοικο μπορεί να σημαίνη μόνο την Ισπανία. Επίσης, σύμφωνα με το περίφημο απόσπασμα του Muratori, που αποτελεί την αρχαιότερη μαρτυρία για τη συλλογή των βιβλίων της Καινής Διαθήκης, συμπεραίνουμε, ότι ο Λουκάς δεν αναφέρει το θάνατο του Πέτρου και το ταξείδι του Παύλου στην Ισπανία, επειδή δεν τα παρακολούθησε ο ίδιος. Τέλος, για το πού έπιασαν τον Απόστολο Παύλο, μέσα σε αρκετές υποθέσεις μερικοί υποθέτουν ότι συλλήφθηκε στην Ισπανία».

Riccioti: «Το ταξείδι αυτό έγινε ίσως από το θαλάσσιο δρόμο, και δεν χρειάστηκε πολύ καιρό. Μέσα σε μερικούς μήνες ο Παύλος θα πρέπη να είχε επιστρέψει στη Ρώμη». Και αλλού· «Ο Παύλος έφυγε για την Ισπανία λίγο μετά την απελευθέρωσή του, στα μέσα του 63 μ.Χ. και γύρισε στη Ρώμη στις αρχές του 64 μ.Χ… .».

Ballester - Convalier: «Ο Απόστολος Παύλος απηλευθερώθη το 63 μ.Χ. και μόνον τότε ηδύνατο και πάλιν να επισκέπτηται ελευθέρως τας διαφόρους Εκκλησίας και να δημιουργή νέους θριάμβους, ως Απόστολος του ευαγγελίου εις την Δύσιν. Κατά πάσαν πιθανότητα, την περίοδον αυτήν εκμεταλλευθείς επ' ευκαιρία της παραμονής του εις Ρώμην, επραγματοποίησε το ταξείδιόν του εις την Ισπανίαν, όπου —όπως λέγει ο Θεόδωρος Zahn— ευρίσκετο η καρδία του από τόσον καιρόν. Αυτή ακριβώς είναι η γνώμη του Ευσεβίου, του Ιερωνύμου, του Χρυσοστόμου και πολλών άλλων. Επίσης αυτή είναι η γνώμη του Θεοδωρήτου, όστις είναι ο πλέον αντικειμενικός απ' όλους, που έχουν ασχοληθή μ' αυτό το θέμα.

Ας αναφέρουμε όμως τα εξής συμπεράσματα, τα οποία προκύπτουν από τας ειδήσεις και τα ιστορικά στοιχεία των πράξεων των Αποστόλων και των επιστολών του ιδίου του Παύλου. 1) Είναι ιστορικώς εξηκριβωμένον, ότι κατά το 58 έγραφεν επανειλημμένως προς τους Ρωμαίους, ότι μη έχων πλέον τόπον να κηρύξη το ευαγγέλιον εις την Ανατολήν, απεφάσισε να οδηγήση τα βήματά του εις την Ισπανίαν. 2) Είναι επίσης βέβαιον, ότι ελευθερωθείς το 63 εις την Ρώμην είχε πλέον την ευκαιρίαν να ικανοποιήση την από «ικανών ετών» επιθυμίαν του, ταξιδεύων εις Ισπανίαν. Και 3) εις την Β΄ προς Τιμόθεον επιστολήν, γραμμένην κατά την διάρκειαν της β' φυλακίσεώς του εν Ρώμη ολίγον προ του φρικτού του μαρτυρίου κατά το 67, καυχάται κατά τον πλέον σαφή τρόπον, ότι πραγματοποίησε κάθε ευαγγελικόν του σχέδιον και ότι έχει ακουσθή «από πάντα τα έθνη» και ούτως, έχων πλέον αγωνισθή τον καλόν αγώνα, τελειώνει τον δρόμον του, ουδέν άλλο ποθών, ει μη τον δεδοξασμένον θάνατον, «τον της δικαιοσύνης στέφανον, ον αποδώσει Κύριος εν εκείνη τη ημέρα, ο δίκαιος κριτής» (Β΄ Τιμόθ. 4,7-8). Τα τρία ταύτα συμπεράσματα δηλούσιν εν ολίγοις, ότι ο Παύλος ήθελε να κηρύξη το ευαγγέλιον εις την Ιβηρίαν, όπερ είχε την ευκαιρίαν να πράξη, και μάλιστα κατά το τέλος της ζωής του εξεφράζετο ως να το είχε πραγματοποιήσει».

Godet²²: «Το «προπεμφθήναι» (Ρωμαίους 15,24) έχει διπλή έννοια: να συνοδευθώ από μερικούς εξ υμών και να εφοδιασθώ με τα δια το ταξείδιον απαραίτητα».

Tresmontant: Σαν κατακλείδα στο κεφάλαιο της Α΄ περιοδείας του βιβλίου του ο συγγραφέας λέει «Στο πλαίσιο αυτής της σύντομης βιογραφικής επισκοπήσεως δεν μπορούμε να εισέλθουμε σ' εξηγητικές συζητήσεις, που οπωσδήποτε και αναπόφευκτα προκύπτουν, όταν ασχολήται κανείς με το ορθώς διαφιλονικούμενο ιστορικό πρόβλημα: πώς πέρασε ο Παύλος τα τελευταία χρόνια της ζωής του, από τη στιγμή εκείνη που οι Πράξεις των Αποστόλων σταματούν, εισερχόμεθα, αναφορικά με την ιστορία της ζωής του Παύλου, στην περιοχή των υποθέσεων. Αν ξεκινήση κανείς από την γνησιότητα των Ποιμαντικών επιστολών, τότε εγγίζει την πιθανότητα, ότι ο Παύλος αφέθηκε ελεύθερος πριν από την πυρκαγιά της Ρώμης (64 μ.Χ.) και ότι επεχείρησε μια ακόμη Αποστολική οδοιπορία. Ήδη η επιστολή προς Ρωμαίους (15,24) υποδηλοί ότι από καιρό ο Παύλος εσχεδίαζε μια περιοδεία για την Ισπανία. Από ένα κείμενο του Κλήμεντος Ρώμης πιστεύεται πως μπορεί να βγη το συμπέρασμα ότι πράγματι πήγε στην Ισπανία: «και επί το τέρμα της Δύσεως ελθών» (Α' Κλημ. V,7)».

Ηalley: «Έχοντας σπείρει το ευαγγέλιο στη Μικρά Ασία και την Ελλάδα, είναι έτοιμος να προχώρηση στην Ισπανία κάνοντας και ένα σταθμό στη Ρώμη κατά το πηγαιμό του εκεί (Ρωμαίους 15,24). Γενική είναι η πεποίθηση ότι ο Παύλος αθωώθηκε γύρω από το 63 ή 64 μ.Χ. Κατά πόσο πήγε ή όχι στην Ισπανία, όπως σχεδίαζε να κάνη (Ρωμαίους 15,28), δεν είναι γνωστό. Κατά την παράδοση πήγε. Αν όμως τελικά πήγε, δεν έμεινε για πολύ».

Ewald - Huther:²³ «Ο Απόστολος Παύλος επορεύθη εις την Ισπανίαν. Διότι την έκφρασιν «και επί το τέρμα της Δύσεως ελθών» (V,7) θα πρέπη να εκλάβωμεν ως δηλωτικήν της Ισπανίας».

Hilgenfeld²³: «Ο Παύλος υπέστη τον μαρτυρικόν θάνατον ένεκα της πυρκαγιάς της γενομένης τω 64 μ.Χ. εν Ρώμη επί Νέρωνος· συνεπώς δεν ηδύνατο να επιχείρηση τετάρτην (περιοδείαν) αποστολικήν οδοιπορίαν εν τε τη Ανατολή και τη Δύσει».

(Σημείωση: Ο Hilgenfeld δεν παραδέχεται, απ' ό,τι φαίνεται, ότι ο Παύλος συνελήφθη δύο φορές. Η άποψή του αυτή απορρίπτεται απ' όλους σχεδόν τους σύγχρονους ερμηνευτές, Έλληνες και ξένους).

Ambelain: «Πέμπτο ταξίδι (περιοδεία): από τη Ρώμη στην Ισπανία με πλοίο, όπου φιλοξενήθηκε από τον Γάλβα (!), κι επιστροφή στη Ρώμη». Και αλλού: «Το απόσπασμα του Muratori, που γράφτηκε γύρω στα 180 μ.Χ., μιλάει φανερά για το ταξίδι στην Ισπανία. Το γεγονός το επιβεβαιώνουν οι «Πράξεις Πέτρου», «οι Πράξεις του Παύλου» και οι διάφοροι Πατέρες της Εκκλησίας, όπως ο Αθανάσιος, ο Επιφάνιος, ο Χρυσόστομος, ο Ιερώνυμος και άλλοι».

(Σημείωση: Παραδέχεται και υποστηρίζει την άποψη ότι ο Παύλος πήγε στην Ισπανία, άλλα όχι για ευαγγελισμό παρά για… συνομωτικές ενέργειες σε βάρος της αυτοκρατορίας (!). Αυθαίρετη η ερμηνεία).

Schelkle: «Déjà dans son épître aux Romains (15,24), Saint Paul avait tracé le plan d'un voyage en Espagne, … D' après la tradition ancienne, Saint Paul put exécuter son plan et a donc fait un voyage missionaire en Espagne. L' évêque de Rome, Clément, mentionne dans sa lettre aux Corinthiens, écrite en 94/95 (5,7), que Saint Paul est allé jusqu' à la «fin de l' Occident» (c' est- à -dire en Espagne).

Le fragment de Muratori dit la même chose. On doit admettre que l' évêque de Rome, environ 30 ans après la mort de Saint Paul, possedait des renseignements dignes de confiance sur ces choses».

Vigouroux: «Ο άγιος Παύλος ονομάζει επίσης την Ισπανία (Σπανία) στην επιστολή του στους Ρωμαίους XV, 24. 28: γνωστοποιεί εκεί την πρόθεση του να πάη να κηρύξη το ευαγγέλιο σ' αυτή τη χώρα και μετά να περάση στη Ρώμη. Αν ο Απόστολος πραγματοποίησε το σχέδιό του, είναι θέμα έντονα συζητούμενο ανάμεσα στους κριτικούς. Ο κανόνας του Muratori (βλέπε Canon col. 170), που είναι μια μαρτυρία σημαντική, γιατί εκφράζει τη γνώμη της Ρωμαϊκής Εκκλησίας κατά το 170, είναι υπέρ του ταξιδιού. Βλέπε S. P. Tregelles, Canon Muratorianus, in-4°, Oxford, 1867, p. 40, 41. Η περικοπή του Αγίου Κλήμεντος, I, Cor., 5, t. 1, col. 220, λέγοντας πως το Αποστολικό κήρυγμα του Αποστόλου Παύλου απλώθηκε μέχρι «τα όρια της δύσεως» (επί το τέρμα της δύσεως), δεν είναι επίσης σαφής, αλλά μπορεί να ερμηνευθή μέσα στην ίδια κατεύθυνση. Την παραπάνω άποψη υποστηρίζει ανάμεσα στους άλλους ο Ρ. Β. Gams, που έχει μελετήσει το πρόβλημα με πολλή φροντίδα (στο έργο του) στην «Kirchengeschichte von Spanien» (Εκκλησιαστική Ιστορία της Ισπανίας), t. I, Ratisbonne, 1862, p. 1-75, και που συμπεραίνει, t. III, part II (1879), p. 470-471· «Έχω αποδείξει από τις μαρτυρίες θύραθεν και εκκλησιαστικών συγγραφέων, σ' όλη την αρχαιότητα, ότι το τέρμα της δύσεως η «ultima Hesperia», προσδιορίζει πάντοτε και αποκλειστικά την Ισπανία». Ο επιστήμονας αυτός τοποθετεί το ταξίδι του Αγίου Παύλου στην Ισπανία κατά το έτος 63, μετά την πρώτη φυλάκιση του στη Ρώμη. Ibid, et t. I, p. 51-52. Μπορούμε να δούμε επίσης τον Fr. Werner, που υποστηρίζει την ίδια θέση: Die Reise Pauli nach Spanien und dessen sweite romische Gegangenschaft, μέσα στο Oesterreichische Vierteljahreschrift für Katholische Theologie, του Wiedemann, Vienne, 1863, p. 321-346· 1864, p. 1-52. Βλέπε το συμπέρασμά του, 1864, p. 35».

Δ'. Εξωτερικές μαρτυρίες και τοπικές παραδόσεις.

α. Εξωτερικές μαρτυρίες.

Οι πόλεις, που θα δούμε αμέσως μετά, όπου υπάρχει παράδοση για την επίσκεψη του Αποστόλου Παύλου σ' αυτές, βρίσκονται όλες στα Βορειοανατολικά παράλια της Ιβηρικής χερσονήσου. Αυτό αποτελεί ένα επιπλέον στοιχείο το ότι δηλαδή ο Παύλος πήγε στις πιο κοντινές περιοχές προς τη Ρώμη, γιατί δεν είχε την πολυτέλεια χρόνου να απλωθή και προς τα δυτικά μέρη της Ισπανίας και να παραμείνη για να κηρύξη διεξοδικά σ' αυτήν. Έτσι είτε πήγε με πλοίο δια θαλάσσης είτε πήγε δια ξηράς —ο Φιλιππίδης γράφει ότι δια ξηράς ταξίδευαν από τη Ρώμη στην Αλεξάνδρεια μέσω των «Ηρακλείων στηλών» (Γιβραλτάρ)—, που ο δρόμος δια ξηράς ήταν πολυσύχναστος, και οι δύο δρόμοι οδηγούσαν στις πόλεις που αναφέρει η παράδοση, ότι τις επισκέφθηκε ο Παύλος.

Επίσης και κάτι που αποτελεί μία μόνο απλή ένδειξη στην Α' Οικουμενική Σύνοδο, τιμώντας την Εκκλησία της Ισπανίας οι Πατέρες της Συνόδου, εξέλεξαν ως πρόεδρο τον Όσιο Επίσκοπο Κορδούης (Κόρδοβας) από την Ισπανία²⁴.

β. Τοπικές παραδόσεις.

Στην Ισπανία υπάρχουν και τοπικές παραδόσεις για το Ιεραποστολικό ταξίδι του Αποστόλου Παύλου σ' αυτήν. Συγκεκριμένα στην Ελτσίγια, στην Λεθούθα και προπάντων στην Τορτόζα, όπου διηγούνται, ότι ο Παύλος εγκατέστησε ως Επίσκοπο της πόλεως αυτής τον Ρούφο²⁵.

Επίσης26 στα Βορειοανατολικά της Ισπανίας κάτω από τη Βαρκελώνη, δηλαδή περιοχή της Καταλωνίας, υπάρχει και σήμερα η πόλη Ταραγόνα (η  Αραγόνα), που το όνομά της στην εποχή του Παύλου ήταν Tarago (ή Arago) Augusta, μεγάλο εμπορικό και κοσμοπολίτικο κέντρο. Σ' αυτήν υπάρχει σήμερα μια Εκκλησία του Αποστόλου Παύλου κοντά στον Καθεδρικό ναό, που είναι κτισμένη πάνω σ' ένα βράχο στον οποίο κατά παράδοση ανέβηκε και κήρυξε από 'κει στο λαό ο Απόστολος Παύλος, σαν επισκέφθηκε αυτήν την πόλη, όταν περιόδευε την Ισπανία²⁶.

Ε'. Παρατηρήσεις και συμπεράσματα.

1. Το αρχικό σχέδιο του Παύλου, όπως σαφώς φαίνεται από το κείμενο και όπως το επισημαίνουν όλοι σχεδόν οι ερμηνευτές που είδαμε, ήταν να πάη στην Ισπανία μέσω της Ρώμης. Και αυτό, γιατί για τον Παύλο ούτε λίγο ούτε πολύ υπήρχε ιδρυμένη Εκκλησία στη Ρώμη. Συνεπώς έπρεπε να ακουσθή ο Λόγος του Θεού και πιο πέρα από εκεί, ως «τα πέρατα της οικουμένης». Απ' τα λεγόμενά του φαίνεται ότι απ' τη μια μεριά ποθούσε να δη τους Ρωμαίους, που του ήταν γνωστοί και κατ' όνομα ακόμα και απ' την άλλη, οι ίδιοι να τον βοηθήσουν να διεκπεραίωση αυτήν την Αποστολή.

2. Για την Κ. Διαθήκη δεν μπορεί να λεχθή ότι βεβαιώνει ρητά την μετάβαση του Αποστόλου στην Ισπανία. Η παράδοση όμως το δέχεται και φέρει αυτόν ως επισκέπτη-κήρυκα της Ισπανίας.

3. Η λέξη «Σπανία» του κειμένου της προς Ρωμαίους επιστολής (15,24 και 28) είναι η σημερινή Ιβηρική χερσόνησος —και όχι μόνο το κράτος της Ισπανίας—, που έχει και περικλείει τα κράτη της Πορτογαλίας και Ισπανίας, άλλα που βέβαια τότε δεν υπήρχε αυτός ή ανάλογος γεωγραφικός διαχωρισμός. Ασφαλώς τα μέρη που επισκέφθηκε ο Παύλος βρίσκονται στα εδάφη του σημερινού κράτους της Ισπανίας, γι' αυτό και οι ερμηνευτές ταυτίζουν την «Σπανία» με την σημερινή Ισπανία, ενώ στην ουσία η πρώτη είναι γεωγραφικά περιεκτικώτερη από τη δεύτερη [Σπανία (=Ιβηρική χερσόνησος) =Ισπανία + Πορτογαλία].

4. Ο Ζωγράφος το «ως εάν πορεύωμαι…» δεν το νοεί αοριστολογικά και πιθανολογικά, άλλα χρονικά «όταν πορεύωμαι…» ή «ευθύς άμα πορεύομαι…».

5. Οι Πράξεις των Αποστόλων περιγράφουν τη δράση του Παύλου μέχρι τη στιγμή που έφτασε στη Ρώμη και την πρώτη φυλάκιση. Επειδή σταματάει σ' αυτό το σημείο, δεν παρέχεται η δυνατότητα να συμπεράνουμε απ' αυτό το βιβλίο τη μετάβασή του στην Ισπανία.

6. Η μαρτυρία του Κλήμεντος Ρώμης, και στην περίπτωση ακόμα που γράφει όχι σαν ιστορικός, άλλα σαν ερμηνευτής, αποδέχεται και μαρτυρεί ευαγγελισμό του Παύλου στη Δύση.

7. Μπορούσε η πρωτεύουσα, το κέντρο της αυτοκρατορίας, να θεωρείται και να καλείται τέρμα της Δύσεως; Ασφαλώς όχι! Εάν όμως «ναι», τότε ο Κλήμης δεν θα 'λεγε «έως το τέρμα της Δύσεως» έτσι αόριστα, άλλα «έως εδώ», «έως ημάς».

8. Οι διηγήσεις των Πράξεων των Αποστόλων σταματούν στην πρώτη φυλάκιση του Αποστόλου στη Ρώμη. Απ' εκεί και πέρα σιγούν και δεν υπάρχει άλλη άμεση αναφορά σε κανένα άλλο βιβλίο της Κ. Διαθήκης. Αυτό σημαίνει: ότι ο Λουκάς διηγείται μόνον γεγονότα τα οποία έζησε και δεν επεκτείνεται σε άλλα, όπου δεν ήταν αυτόπτης μάρτυς, και ότι τα γεγονότα που παραθέτουν και περιγράφουν τα βιβλία της Κ. Διαθήκης δεν είναι τα μοναδικά που συντελέστηκαν, αλλά υπάρχουν και άλλα πολλά, που δεν περιγράφονται, άλλα που όμως συνέβησαν.

9. Μέσα από την ερμηνευτική προσπάθεια των Πατέρων πάνω στα χωρία της προς Ρωμαίους 15,24 και 28 διακρίνεται ο απόηχος της ιστορικής αποδοχής ότι ο Παύλος επισκέφθηκε την Ισπανία.

10. Από τους σύγχρονους ερμηνευτές οι περισσότεροι αποφεύγουν να δεχθούν ευθέως την μετάβαση του Αποστόλου σ' αυτήν, ελάχιστοι την απορρίπτουν τελείως και μερικοί την παραδέχονται, προτείνοντας τις ιστορικές μαρτυρίες, που υφίστανται, με επιπλέον δικές τους απόψεις, που τεκμηριώνουν αυτήν την επίσκεψη.

11. Οι προϋποθέσεις για την εύκολη μετάβαση του Παύλου στην Ισπανία ήταν ιδανικές. Απ' τη μια μεριά ο πολυσύχναστος δρόμος που οδηγούσε στην Αλεξάνδρεια μέσω Γαλατίας, Σπανίας και Ηρακλείων στηλών και απ' την άλλη οι οδηγοί και προμηθευτές Χριστιανοί της Ρώμης, που θα οδηγούσαν και θα συντρόφευαν τον Παύλο μέχρι την Ισπανία. Επίσης και η δια θαλάσσης μετάβαση ήταν προσιτή, γιατί υπήρχε συγκοινωνία της Ρώμης με τα παραθαλάσσια εμπορικά κέντρα της Ιβηρικής χερσονήσου (Σπανίας), στα οποία μαρτυρείται απ' την τοπική τους παράδοση η επίσκεψη του Αποστόλου σ' αυτά.

12. Την περιοδεία που έγινε μετά την πρώτη φυλάκιση στη Ρώμη, άλλοι την χαρακτηρίζουν ως τετάρτη και άλλοι ως πέμπτη, ανάλογα με το αν λαμβάνουν υπόψη τους ή όχι την περιοδεία των κεφαλαίων 13 και 14 των Πράξεων των Αποστόλων.

13. Την πρώτη φυλάκιση του Παύλου ακολούθησε και δεύτερη —από όπου γράφει την Β΄ προς Τιμόθεον— και είναι η δεύτερη και τελευταία προ του μαρτυρίου του.

14. Η χρονιά που μαρτύρησε ο Απόστολος Παύλος, είναι από τους ερμηνευτές η πιο παραδεκτή, η χρονιά του 68 μ.Χ. Αλλά και αυτοί που παραδέχονται ως χρονιά του μαρτυρίου του το 64 μ.Χ., αποδέχονται με πολλές πιθανότητες μια σύντομη έστω μετάβαση του Παύλου στην Ισπανία.

15. Ο Paul Ballester - Convalier, μετά την παράθεση των απόψεών του για το θέμα μας, καταλήγει στα εξής συμπεράσματα «1) Είναι ιστορικώς εξηκριβωμένον, ότι κατά το 58 έγραφεν επανειλημμένως προς τους Ρωμαίους, ότι μη έχων πλέον τόπον να κηρύξη το ευαγγέλιον εις την Ανατολήν, απεφάσισε να οδηγήση τα βήματά του εις την Ισπανίαν, 2) Είναι επίσης βέβαιον ότι, ελευθερωθείς το 63 εις την Ρώμην, είχε πλέον την ευκαιρίαν να ικανοποίηση την από «ικανών ετών» επιθυμίαν του, ταξιδεύων εις Ισπανίαν και 3) εις την Β΄ προς Τιμόθεον επιστολήν, γραμμένην κατά την διάρκειαν της β' φυλακίσεώς του εν Ρώμη ολίγον προ του φρικτού του μαρτυρίου (67/68), καυχάται κατά τον πλέον σαφή τρόπον, ότι επραγματοποίησε κάθε ευαγγέλικόν του σχέδιον και ότι έχει ακουσθή «από πάντα τα έθνη» και ούτως έχων πλέον αγωνισθή τον καλόν αγώνα, τελειώνει τον δρόμον του, ουδέν άλλο ποθών, ει μη τον δεδοξασμένον θάνατον, «τον της δικαιοσύνης στέφανον, ον αποδώσει Κύριος εν εκείνη τη ημέρα, ο δίκαιος κριτής». Τα τρία ταύτα συμπεράσματα δηλούσιν εν ολίγοις, ότι ο Παύλος ήθελε να κηρύξη το ευαγγέλιον εις την Ιβηρίαν, όπερ είχε την ευκαιρίαν να πράξη, και μάλιστα κατά το τέλος της ζωής του εξεφράζετο ως να το είχε πραγματοποίηση».

16. Εφ' όσον λοιπόν μαρτύρησε το 68 μ.Χ. είχε την ευχέρεια του χρόνου από την πρώτη αποφυλάκιση το 63 μέχρι τη δεύτερη φυλάκισή του το 67/68, να πάη στην Ισπανία και να κάνη μια επιπλέον επανεπίσκεψη στις Εκκλησίες της Δυτικής και Κεντρικής Μεσογείου και να μεταβή πάλι στη Ρώμη, όπως φυσικά και έκανε κατά το πρόγραμμά του.

17. Τέλος, η προφορική παράδοση της Ισπανίας δεν επιδέχεται αμφισβητήσεις για την εδώ και 2000 χρόνια τώρα μαρτυρία, που άντεξε στο χρόνο, ότι ο Απόστολος των Εθνών Παύλος μετέφερε το μήνυμα της αλήθειας του ευαγγελίου του Χριστού έως τα όρια του τότε γνωστού κόσμου, μέχρι «την άκρη του κόσμου», την Ισπανία. Τις περισσότερες φορές την προσπέλαση ενός δυσπρόσιτου θέματος, όταν οι γραπτές μαρτυρίες σιγούν, την επιτυγχάνουμε με την επίκληση της προφορικής παράδοσης, που σαν αλυσίδα από γενιά σε γενιά μας μεταφέρει θετικά μηνύματα διεξόδου, όπως συμβαίνει με την προφορική παράδοση της Ισπανίας.

Επίλογος

Η μελέτη όλου αυτού του υλικού ασφαλώς δεν μπορεί να αφήση το αρχικό ερώτημα αναπάντητο, παρ' όλον ότι αυτό το σοβαρό θέμα δεν μπορεί να ερευνηθή διεξοδικά στα πολύ περιορισμένα όρια μιας τέτοιας μικρής εργασίας. Έτσι, το ερώτημα γίνεται κατάφαση· «πήγε ο Απόστολος Παύλος στην Ισπανία!». Η αγάπη του Αποστόλου για το λόγο του Θεού, το ευαγγέλιο, τον έκανε να οργώση κυριολεκτικά δύο ηπείρους: την Ασία και την Ευρώπη. Στην Ευρώπη μάλιστα επισκέφθηκε τρεις χερσονήσους της: την Βαλκανική, την Ιταλική και την Ιβηρική χερσόνησο. Ασφαλώς δεν θα λείψουν οι επιφυλάξεις και οι αμφιβολίες. Αυτές όμως τις προκαλούν τα κενά των διηγήσεων των βιβλίων της Κ. Διαθήκης, που έχουν σαν αποτέλεσμα την αποφυγή θετικής απαντήσεως από κάποιον υπολογισμό, ίσως, για κάποια τυχόν αστοχία. Για το πόσο όμως μπορεί να 'μαστε σίγουροι γι' αυτό, φάνηκε από την έκθεση όλων των απόψεων. Η μετάβαση λοιπόν του Παύλου στην Ισπανία είναι πλέον ένα γεγονός και όχι μια υπόθεση ερμηνευτικών ερευνών.

Ένας ποιητής αυτό το γεγονός το απέδωσε με δύο στίχους, χωρίς ερμηνείες και αποδείξεις, άλλα μ' έναν απέριττο και απλό ποιητικό τρόπο:

«όπου φυτρώνει η ελιά

ακούστηκε του Παύλου η λαλιά!»

Και στην Ισπανία· φυτρώνει η ελιά…

Σημειώσεις

1. Ρωμαίους 1, 8-13.

2. Ρωμαίους 15, 20-23.

3. Ρωμαίους 15, 19-24.

4. Ησ. 559.

5. Κλημ. Α' Κορινθ. 5, 6.

6. Παρά Ευσεβίω «Εκκλησιαστική Ιστορία», βιβλίο ΙΙ, κεφ. 25.

7. Codex ambrosianus J 101 sup., f. 10v.

8. Περισσ. Acta Pauli, εκδ. C. Schmidt, Hamburg 1936.

9. Εκκλησιαστική Ιστορία, τ. 2, 22 (P.G. 20, 193Β).

10. Επιστολή προς Δρακόντιον, P.G. 25, 528C.

11. Κατά Αιρέσεων PG. 41, 373Α.

12. Ερμηνεία προς Ρωμαίους (Ομ. Λ΄) PG. 60, 662. Ή παρά Gramer, τ. 4, σ. 512.

13. Ερμηνεία στο κατά Ματθαίον (ομιλία ΟΕ΄) P.G. 58, 689Α.

14.  Ερμηνεία στην Α' προς Κορινθίους (Ομιλία ΙΓ') P.G. 61, 111.

15. Ερμηνεία στην Β΄ προς Τιμόθεον (ομιλία Ι') P.G. 62, 659.

16. Ερμηνεία στις Πράξεις των Αποστόλων (ομιλία NΕ') P.G. 60, 383.

17. Ερμηνεία στην προς Εβραίους (P.G. 63, 11),

18. Ερμηνεία στην προς Τιμόθεον P.G. 82, 856Α.

19. Υπόμνημα στον Προφήτη Ησαΐα (Lib. V, 13) PL. 24, 151Α.

20. Υπόμνημα στον Προφήτη Αμώς (Lib. II, 5) PL, 25, 10430D - 1044Α.

21. Ζυγαβηνός, παρά Τρεμπέλα, Υπόμνημα στην προς Ρωμαίους.

22. Παρά Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις την προς Ρωμαίους.

23. Παρά Δέρβω, Χριστιανική Γραμματολογία, Αθήναι 1903, τ. Α'.

24. α) Μ. Αθανασίου, Απολογία περί φυγής, κεφ. 5. β) Patrum Nicaenorum Nomina: ο Όσιος αναφέρεται υπογράφων πρώτος, γ) Σωκράτους, Εκκλησιαστική Ιστορία, 1, 13, 12.

25. Παρά Holzner, Παύλος.

26. Περίληψη της προσωπικής μου συνεντεύξεως, δοθείσης παρά του Ισπανού προξένου της Ισπανικής πρεσβείας στην Αθήνα και Ιησουίτου ιερέα, πατρός Ναδάλ.

Βιβλιογραφία

Α. Πηγές.

Αθανάσιος, Επιστολή προς Δρακόντιον (4), PG. 25,528C.

Επιφάνιος, Κατά αιρέσεων (1,27), PG. 41,373Α.

Ευσέβιος, Εκκλησιαστική Ιστορία (τ. 2,22), PG. 20,193Α.

Θεοδώρητος, Εις την Β΄ προς Τιμόθεον (κεφ. 4,17) PG. 82,856Α.

Ιερώνυμος, Εις τον Προφήτην Ησαΐαν (κεφ. 2) PL. 24,151 Α. Εις τον Προφήτην Αμώς, PL. 25,1043D.

Χρυσόστομος, Eις τον Ματθαίον (ομιλία OE), PG. 58,689Α. Eις την Ρωμαίους (ομιλία L'), PG. 60,662. Εις την Α' Κορινθίους (ομιλία IΓ'), PG. 61,111. Εις την Β΄ Τιμόθεον (ομιλία Ι), PG, 62,659. Εις την προς Εβραίους (ομιλία Α'), PG. 63,11.

Β. α) Ελληνικά βοηθήματα.

Βούλγαρη Χρ., Η χρονολογία των γεγονότων της ζωής του Αποστόλου Παύλου, «Θεολογία» 53,Α' (1982) 129-157.

Δέρβου Γ., Χριστιανική Γραμματολογία, Αθήναι 1903, τόμ. Α'.

Ζωγράφου Θ., Ερμηνεία εις την Ρωμαίους, Βόλος 1932.

Θεοφύλακτου Βουλγαρίας, Παύλου αι ιδ' επιστολαί, Ιωάννινα 1819.

Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (ΘΗΕ), τόμ. 6 και 10.

Καντώνη Αλ., Ο Απόστολος Παύλος, Καβάλα 1968.

Καριώτογλου Α. - Ροδίτη Γ., Εκκλησία, μια νέα κοινωνία σε πορεία, Αθήνα 1986.

Μακράκη Απ., Ερμηνεία της Κ. Διαθήκης, Αθήναι 1889.

Ματθοπούλου Ευ., Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους, Αθήναι 1928.

Μουστάκη Β., Οι Αποστολικοί Πατέρες, Αθήναι 1953.

Παπαμιχαήλ Γρ., Απολογητικά των Πατέρων…, Αθήναι 1954.

Σάκκου Στ., Ο κατάλογος του Muratori, Θεσ/νίκη 1970.

Στεφανίδη Β., Εκκλησιαστική Ιστορία, Αθήναι 1978.

Τρεμπέλα Π., Υπόμνημα εις τας επιστολάς της Κ. Διαθήκης, Αθήναι 1978, τόμ. 1.

Φαρμακίδης Θ., Η Καινή Διαθήκη, Αθήναι 1842.

Φιλιππίδου Λ., Ιστορία της εποχής της Κ. Διαθήκης, Αθήναι 1958.

Φιλιππίδου Λ., Η Α' προς Τιμόθεον Ποιμαντική επιστολή του Αποστόλου Παύλου, Αθήναι 1951.

β) Ξενόγλωσσα.

Achtemeier Ρ.J., An Elusive Unity, Paul, Acts and the Early Church, «Catholic Biblical Quarterly» 48 A (1986) 1-26.

Ambelain R., Απόστολος Παύλος, Αθήνα 1976.

Ballester - Convalier P., εν «Εκκλησία» 31 (1954) τ. 1-2, 3.

Ghocheuras J., Notes critiques sur les voyages de Paul, «Recherches et Travaux» 28 (1985) 9-18.

Cramer J-A., Catenae Graecorum Patrum in Novum Τestamentum, vol. 4, ed. 1967.

Delgado Morales M., Lopede Vega' s El vaso de eleccion, «Rivista di Storia e Letteratura Religiosa» 22 A (1986) 56-67.

Halley Η., Συνοπτική Eγκυκλοπαίδεια της Αγίας Γραφής, USA 1924.

Hilgenfeld, Historisch - Kritische Einleitung in das Neue Testament, Leipzig 1875.

Holzner J., Παύλος, Αθήναι 1979.

Leal J., La transcendencia del evangelio de san Pablo, «Manresa» 174 (1973) 5-14.

Meinardus O.F.A., Paul' s Missionary Journey to Spain: Tradition and Folklore, «The Biblical Archeologist» 41 Β (1978) 61-63.

Nestle-Aland, Novum Testamentum Graece, Germany 1975.

Riccioti G., Ο άγιος Απόστολος Παύλος, Αθήναι 1953.

Schelkle Ch., Introduction au Nouveau Testament, Paris 1965.

Tresmontant C., Παύλος, Αμβούργο 1967.

Vigouroux F., Dictiοnnaire de la Bible, Paris 1912.