Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να εννοήσουμε σε τι συνίσταται το προπατορικό αμάρτημα από Ορθοδόξου πατερικής πλευράς. Στην συνέχεια, θα τονισθεί η ουσία του προπατορικού αμαρτήματος.

Έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις σχετικά με αυτό το θέμα, στο οποίο φαίνεται η διαφορά της Ορθοδόξου θεολογίας, από άλλες ομολογίες.

Η ουσία του προπατορικού αμαρτήματος είναι βαθύτερη από αυτήν που συνήθως αποδίδεται. Κατ' αρχάς οι Άγιοι Πατέρες διδάσκουν από την εμπειρία τους, ότι ο άνθρωπος έχει δύο ειδών μνήμες - είναι η μνήμη των κυττάρων του σώματός του που βοηθούν στην καλή λειτουργία του, και είναι η μνήμη της καρδιάς, στην οποία καταγράφεται το όνομα του Θεού και στην οποία γίνεται αδιάλειπτη νοερά προσευχή.

«Σήμερα, οι επιστήμονες γνωρίζουν ότι υπάρχουν μέσα στον άνθρωπο δύο ειδών μνήμες. Υπάρχει η κυτταρική μνήμη, που λέγεται DNA, που είναι σαν μια ταινία σε ένα κασετόφωνο και παίζει την ανανέωση των κυττάρων του ανθρώπου με προγραμματισμένες εξελίξεις του κυττάρου. Και επειδή υπάρχει μνήμη, τα κύτταρα ξέρουν τι να κάνουν, δηλαδή ξέρουν πως να πολλαπλασιασθούν, σαν ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής, που επιτελεί αυτό το έργο του πολλαπλασιασμού των κυττάρων.

Εδώ έχουμε κάτι το παράξενο, δηλαδή, που διαιρείται αδιαιρέτως, δηλαδή μερίζεται αμερίστως εν μεριστοίς το κύτταρο. Είναι πολύ παράξενο αυτό το πράγμα, διότι μοιάζει με το μυστήριο της παρουσίας του Θεού στον κόσμο, που περιγράφουν οι Πατέρες της Εκκλησίας, που ο Θεός μερίζεται αμερίστως εν μεριστοίς.

Αυτό κάνουν περίπου και τα κύτταρα. Ένα κύτταρο πολλαπλασιάζεται χωρίς το ίδιο να χάση την ταυτότητά του, γιατί κάθε φορά που πολλαπλασιάζεται το κάθε κύτταρο, είναι ολόκληρο το κύτταρο, και είναι όλα τα γονίδια, όλα τα ίδια κλπ. Και μέσα σε αυτά τα κύτταρα υπάρχει το DNA, το οποίο προγραμματίζει όλη αυτή την εξέλιξη και τον πολλαπλασιασμό των κυττάρων κ,ο.κ. Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει από το κύτταρο, αν δεν αποτελείτο από μνήμη. Υπάρχει ένα μνημονικό σύστημα μέσα του, που εγγυάται την σωστή εξέλιξη όλων των βιολογικών υπάρξεων του κόσμου, όλων των ζώων. Εκτός από αυτή την μνήμη που έχουν τα κύτταρα, έχουμε και την μνήμη που έχει ο εγκέφαλος· η μνήμη που υπάρχει στην φαιά ουσία, που έχει ο ζωικός κόσμος και ο άνθρωπος. Ακόμη και ο φυτικός κόσμος έχει μνήμη.

Τώρα, εκτός από αυτές τις μνήμες, που γνωρίζει σήμερα η επιστήμη, στην Ορθόδοξη παράδοση υπάρχει και άλλη μνήμη, η αέναη μνήμη Θεού, που έχει έδρα την καρδιά του ανθρώπου, αλλά είναι ένα μνημονικό σύστημα που έπαυσε να λειτουργεί εξ αιτίας της πτώσεως του ανθρώπου. Και όταν οι Πατέρες μιλάνε για πτώση, εννοούν τον τερματισμό του μνημονικού συστήματος, που υπήρχε στους Πρωτοπλάστους».

«Η ουσία του προπατορικού αμαρτήματος είναι ότι ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο με δύο κέντρα της προσωπικότητάς του, δηλαδή. Το ένα κέντρο είναι το νευρικό σύστημα. Επικεφαλής του νευρικού συστήματος είναι ο εγκέφαλος, η φαιά ουσία δηλαδή, που συνδέεται με όλο το νευρικό σύστημα του ανθρώπου και κατευθύνει τις σχέσεις του ανθρώπου προς το έξω του εαυτού του. Μετά υπάρχει και το κυτταρικό σύστημα του ανθρώπου, που ξέρουμε τώρα από τους βιολόγους, τελικά, ότι αποτελεί ολόκληρο σύστημα, σαν κομπιούτερ δηλαδή, της κυτταρικής μνήμης».

Εκτός από το κέντρο αυτό της προσωπικότητος του ανθρώπου, είναι και ένα άλλο κέντρο που εδρεύει στην καρδιά, το πνευματικό κέντρο της προσωπικότητος του ανθρώπου. Έτσι, η πτώση του ανθρώπου είναι ο τερματισμός του πνευματικού μνημονικού συστήματός του. Αυτό είχε και ηθικές συνέπειες, αλλά ήταν οντολογικό πρόβλημα. 

«Πολλοί εννοούν την πτώση σήμερα ως ηθική πτώση, ενώ όταν μιλάει ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος για πτώση, δεν εννοεί ηθική πτώση, διότι δεν έχει ηθική ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος. Ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος είναι ασκητής. Διδάσκει ασκητική και όχι ηθική και σκέφτεται ασκητικά και όχι ηθικά. Εννοεί ότι οι άνθρωποι δεν έχουν νοερά προσευχή. Αυτό εννοεί, δηλαδή».

Αυτός ο τερματισμός του «μνημονικού συστήματος» της καρδιάς, στους Αγίους Πατέρες λέγεται «αμαύρωση» του κατ' εικόνα, «σκοτασμός του νοός», «ασύνετος νους». «Παντού στην πατερική γραμματεία το θέμα της πτώσεως είναι ο σκοτασμός του νοός του ανθρώπου». «Ο πεπτωκώς άνθρωπος είναι ο έχων εσκοτισμένον νουν. Τελείωσε»

Συγχρόνως, αυτός ο πεπτωκώς νους, χαρακτηρίζεται «ανενέργητος», δηλαδή «έπαυσε να λειτουργεί» φυσιολογικά, όπως δημιουργήθηκε από τον Θεό.

Όπως προαναφέρθηκε, οι Άγιοι Πατέρες μελετούσαν «την ιστορική περιγραφή της πτώσεως που αναφέρει η Αγία Γραφή», αλλά ερμήνευαν τα γεγονότα αυτά μέσα από την προσωπική τους εμπειρία, αφού γνώρισαν τι είναι ο φωτισμένος νους.

«Ο φωτισμός του ανθρώπου είναι η κατοίκησις του Αγίου Πνεύματος μέσα στην καρδιά του ανθρώπου, οπότε ο άνθρωπος γίνεται ναός του Αγίου Πνεύματος και το ίδιο το Άγιο Πνεύμα του Θεού ενεργεί μέσα στον νου του ανθρώπου και τον φωτίζει».

«Εμείς πώς ξεύρουμε πως ο νους του Αδάμ σκοτίσθηκε; Απλούστατα, διότι γνωρίζουμε ότι εμείς οι ίδιοι τώρα έχουμε εσκοτισμένον νου».

Οπότε, η εμπειρία του εσκοτισμένου και του φωτισμένου νου καθοδήγησε τους Αγίους Πατέρες να ερμηνεύσουν τόσο την προπτωτική όσο και την πτωτική κατάσταση του Αδάμ. Αυτό είναι απαραίτητο να τονισθεί, για να αντιληφθούμε ότι οι Άγιοι Πατέρες δεν ομιλούσαν φιλοσοφικά και φανταστικά, αλλά εμπειρικά. 

Μετά από αυτήν την επεξήγηση πρέπει να εντοπισθεί σε τι συνίσταται το ανενέργητο και το εσκοτισμένο του νου, δηλαδή πρέπει να διερευνηθεί τι είναι «ανενέργητος νους».

Ο νους του ανθρώπου, όπως δημιουργήθηκε από τον Θεό, έπρεπε να κινείται προς Αυτόν, να διακρίνεται για την λεγόμενη «υπέρ φύσιν» κίνηση. Με την πτώση, όμως, έχασε αυτήν την κίνηση και κινείται «κατά φύσιν» και «παρά φύσιν». Δηλαδή, η ενέργεια του νου είναι «ελαττωματική» και αυτό εκφράζεται με το ότι ο άνθρωπος γίνεται φίλαυτος, στρέφεται προς το σώμα, και αντί να έχει ανιδιοτελή αγάπη, έχει ιδιοτελή αγάπη.

«Στην πτωτική κατάσταση υπάρχει ο νους και αυτός ο νους είναι ανενέργητος, έχει υποτυπώδη ενέργεια και πρέπει αυτό να τεθεί σε ενέργεια».

Ανενέργητος νους λέγεται ο νους όταν «δεν λειτουργεί σωστά».

«Σε μάς τοποθετείται η πτώση στον νου, δηλαδή όταν ο νους έπαυσε να λειτουργεί. Αυτή είναι η πτώση».

Η μη φυσιολογική λειτουργία του νου σημαίνει ότι δεν δέχεται την ενέργεια του Φωτός του Θεού, οπότε σκοτίζεται και γι' αυτό κάνουμε λόγο για «σκοτασμό του νοός», που είναι το χαρακτηριστικότερο γνώρισμα της πτώσεως. Εσκοτισμένος νους «σημαίνει ότι η νοερά ενέργεια της καρδιάς του ανθρώπου δεν ενεργεί σωστά». Και αυτό είναι η αμαρτία. «Αμαρτία είναι ο σκοτασμός του νοός, το σκοτάδι μέσα στην καρδιά του ανθρώπου». Όλοι οι Πατέρες ομίλησαν για τον σκοτασμό του νου.

«Ας διαβάσετε οποίον Πατέρα θέλετε. Θα αναφερθούν στους Πρωτοπλάστους και στους διαδόχους των Πρωτοπλάστων, ως έχοντας εσκοτισμένο τον νου· εσκοτίσθη ο νους. Το λέμε και στον Ακάθιστο ύμνο. Πάντως, ο νους αυτός ο εσκοτισμένος είναι η διάγνωση, ότι γίνεται ο νους εσκοτισμένος και η θεραπεία είναι η φώτιση αυτού του νοός».

Οι Θεούμενοι ερμηνεύουν την αμαρτία ως ασθένεια.

«Στην αυγουστίνια παράδοση εμφανίσθηκε η αμαρτία υπό μίαν ηθική μορφή, ενώ στους Πατέρες της Εκκλησίας έχει μορφή αρρώστιας και εμφανίζεται η εξάλειψη της αμαρτίας με μορφή θεραπείας. Οπότε, έχουμε αρρώστια και έχουμε θεραπεία. Η αμαρτία είναι μια αρρώστια του ανθρώπου και δεν είναι απλώς η αταξία του ανθρώπου, ο οποίος δεν υπακούει στον Θεό σαν ένας υποτακτικός κ.ο.κ. Διότι η αμαρτία δεν είναι πράξη και παράβαση εντολών του Θεού, όπως γίνεται η παράβαση των νόμων του Κράτους κλπ. Υπάρχουν νόμοι, ένας παραβάτης παραβαίνει τον νόμο και πρέπει να τιμωρηθεί από τον νόμο κ.ο.κ. Ο Αυγουστίνος κατάλαβε την αμαρτία κατ’ αυτόν τον τρόπο, δηλαδή ότι ο Θεός έδωσε εντολές, ο άνθρωπος παραβίασε την εντολή του Θεού και ανάλογα τιμωρήθηκε».

Οι Πατέρες γνωρίζουν ότι με την πτώση ασθένησε ο άνθρωπος, αφού «αρρώστια είναι ο σκοτασμός του νοός». Γι' αυτό κάνουν λόγο για διάγνωση και θεραπεία.

«Η διάγνωση είναι ότι ο άνθρωπος υποφέρει από αυτή την αρρώστια που λέγεται αμαρτία, που είναι ο σκοτασμός. Και πόσες φορές κανείς τον βρίσκει αυτόν τον όρο στους Πατέρες, "σκοτασμός του νου"! συνέχεια, δηλαδή. Όπου να διαβάσεις έναν Πατέρα, μιλάνε όλοι για τον σκοτασμό του νου.

Λοιπόν, αυτός ο σκοτασμός του νοός είναι η διάγνωση. Η θεραπεία τι είναι; Ο φωτισμός του νοός. Έχουμε σκοτασμό και φωτισμό. Είναι η ίδια ορολογία. Σκότος και φως, δηλαδή. Σκοτασμός και φωτισμός, Αυτό είναι όλο το θέμα, δηλαδή»,

Επειδή ο Θεός είναι Φως και η απουσία του Φωτός δημιουργεί σκότος, γι' αυτό όταν ο νους δεν φωτίζεται από τον Θεό σκοτίζεται, δηλαδή αμαυρώνεται.

«Τι είναι η διάγνωση; Είναι το ότι η καρδιά του ανθρώπου έχει αμαυρωθεί. Αυτό που λέμε "νους" δηλαδή, στην μεταγενεστέρα γλώσσα των Πατέρων, αυτή η καρδιά έχει αμαυρωθεί· εξ αιτίας της πτώσης έχει χάσει την μνήμη του Θεού κ.ά. κ., και πρέπει να επανέλθει η μνήμη του Θεού».

Υπάρχει μια αναλογία μεταξύ του νου και του φακού του τηλεσκοπίου. Όταν ο φακός του τηλεσκοπίου έχει πρόβλημα, δεν μπορεί να περάσει το φως μέσα από αυτόν και να δει ο άνθρωπος. Έτσι και όταν ο νους του ανθρώπου αμαυρωθεί, ο άνθρωπος δεν μπορεί να δει τον Θεό.

«Τα άκτιστα μάτια που έχει, δηλαδή η άκτιστη Χάρη, που κατοικεί μέσα στον άνθρωπο, μέσα στον νου του ανθρώπου, μέσα στην καρδιά του ανθρώπου, αυτή η άκτιστη Χάρη έχει αμαυρωθεί από τις κηλίδες στον φακό που λέγεται νους. Και επειδή ο φακός δεν είναι γυαλισμένος, μέσα σε αυτό το τηλεσκόπιο, γι' αυτό το φως δεν λάμπει μέσα από αυτόν τον φακό ή δεν αφήνει το φως να περάσει, για να μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει το τηλεσκόπιο, για να βλέπει σωστά τα άστρα.

Κατά παρόμοιο τρόπο ο φακός που λέγεται νους, η καρδιά του ανθρώπου, έχει αμαυρωθεί και γι' αυτό δεν βλέπει ο άνθρωπος μέσα του την Βασιλεία του Θεού που είναι μέσα του ή την άκτιστη θεία Χάρη που είναι μέσα του. Και αυτό λέγεται τύφλωση. Ο άνθρωπος είναι τυφλός, εκτίσθηκε για να βλέπει τον Θεό, αλλά δεν βλέπει τον Θεό. Επομένως, από αυτής της απόψεως, ο άνθρωπος είναι τυφλός και δεν βλέπει το Φως».

Όταν κάνουμε λόγο για σκοτασμό του νου, δεν εννοούμε σκοτασμό της λογικής. -Στο προηγούμενο κεφάλαιο έγινε η διάκριση μεταξύ νου και λόγου- έτσι, με την πτώση του Αδάμ δεν έπαθε κάτι η λογική, αλλά ο νους.

«Ο νους ήταν εν θεοπτία και εσκοτίσθη. Δεν ήταν η λογική. Δεν έχουμε σημεία ότι η λογική του ανθρώπου είχε σκοτισθεί. Και οποίος έχει κάποια γνώση της μοντέρνας επιστήμης, βλέπει ότι ο άνθρωπος στο μυαλό του λειτουργεί μια χαρά».

«Ο άνθρωπος, ενώ μπορεί να είναι πολύ έξυπνος κατά την λογική του, εξ αιτίας της πτώσεως των Πρωτοπλάστων δεν φαίνεται να έπαθε κάτι, διότι όταν οι Πατέρες λένε ότι εσκοτίσθη ο νους του, δεν εννοούν την λογική του. Εάν ο νους ταυτισθεί με την λογική, θα φθάσει κανείς στο συμπέρασμα, εάν είχε σκοτισθεί ο νους προ τριών εκατομμυρίων ετών, όταν ο άνθρωπος είχε ένα μικρό κεφάλι με όγκο επτακόσια κυβικά εκατοστά, (ενώ τώρα έχει χίλια τετρακόσια κυβικά εκατοστά), ότι αν αρχίσαμε με σκοτισμένο νου, τώρα είναι πολύ φωτισμένος από ό,τι ήταν στην αρχή.

Όταν οι Πατέρες λένε ότι εσκοτίσθη ο νους των Πρωτοπλάστων, δεν εννοούν τον λόγο, αλλά εννοούν μια άλλη ενέργεια της ψυχής, που έχει ως κέντρο την καρδιά».

«Μπορεί άλλος να είναι πολύ σπουδαίος στις θετικές επιστήμες. Αλλά εξ επόψεως θεολογίας να είναι αγράμματος, διότι ο νους του είναι σκοτισμένος. Η λογική του είναι φωτισμένη, αλλά από τις θετικές επιστήμες. Οπότε, εξ αιτίας της πτώσεως του ανθρώπου, δεν έπαθε τίποτε η λογική του ανθρώπου. Εκείνο που έπαθε είναι ο νους του ανθρώπου, ο νους εσκοτίσθηκε».

Οι Πατέρες γνωρίζουν τον σκοτασμό του νου και από την εμπειρία τους, αλλά και από την ποιμαντική τους πείρα, όταν καθοδηγούν τα πνευματικά τους παιδιά. Επομένως, από της απόψεως αυτής, οι άνθρωποι χωρίζονται σε εκείνους που έχουν σκοτισμένο νου και σε εκείνους που έχουν φωτισμένο νου.

Μαζί με τον σκοτασμό του νου το προπατορικό αμάρτημα είναι σύγχυση του νου με την λογική, τα πάθη και το περιβάλλον. Ο νους προ της πτώσεως εκινείτο με ορμή προς τον Θεό, ελεύθερος από την ενέργεια της λογικής, των παθών και του περιβάλλοντος, όμως όταν παρέμεινε ανενέργητος ταυτίσθηκε με την λογική, τα πάθη και το περιβάλλον. Αυτό χαρακτηρίζεται ως πτώση.

«Μετά την πτώση ο νους είναι εσκοτισμένος. Γιατί; Διότι είναι γεμάτος από λογισμούς. Πότε συμβαίνει αυτό, το να σκοτισθεί ο νους από τους λογισμούς; Συμβαίνει, όταν οι λογισμοί της διανοίας κατεβούν στην καρδιά και γίνουν λογισμοί του νοός. Υπάρχουν, δηλαδή, λογισμοί στον νουν, που δεν πρέπει να υπάρχουν εκεί, διότι ανήκουν στην λογική-διάνοια. Ο νους πρέπει να είναι τελείως άδειος από λογισμούς, ώστε να μπορεί να έλθει στον άνθρωπο το Πνεύμα το Άγιο να κατοικήσει και να παραμένει μέσα του».

«Η πτώση του ανθρώπου εξ επόψεως πατερικής είναι η ταύτιση των ενεργειών του νοός με τις ενέργειες της λογικής. Όταν ο νους σκοτισθεί, ο σκοτισμένος νους στην ενέργειά του ταυτίζεται με την λογική και τα πάθη».

Όταν η νοερά ενέργεια «δεν λειτουργεί σωστά, τότε πλανάται εδώ και εκεί και έχει συγχωνευθεί με την λογική του ανθρώπου, δηλαδή, και αυτήν την ενέργεια την ονομάσανε "νοερά ενέργεια", δηλαδή είναι ο νους του ανθρώπου που δεν είναι ο λόγος του ανθρώπου».

Ο νους στην κατάσταση αυτή «δεν εργάζεται, άλλα έχει γίνει αιχμάλωτος της λογικής, δηλαδή των λογισμών· δεν λειτουργεί κανονικά».

Επομένως, προπατορικό αμάρτημα είναι το ανενέργητο του νου, ο σκοτασμός του νου και η ταύτισή του με την λογική, τα πάθη και το περιβάλλον. Αυτό έχει και φοβερές συνέπειες.