© Μιχαήλ Μπερκουτάκη του Κωνσταντίνου
ΘΕΜΑ 4ο.
Περί της γενικής τυπικής τάξεως της ακολουθίας του Όρθρου
Η ακολουθία του Όρθρου είναι η σπουδαιότερη ακολουθία του 24ώρου. Ονομάστηκε έτσι, γιατί τελείται κανονικά κατά την ώρα του «όρθρου» (μόλις, δηλαδή, αρχίζει, να φαίνεται στον ορίζοντα το πρώτο αμυδρό φως της νέας ημέρας). Ο Όρθρος, συνήθως, τελείται «συναπτά» με τις ακολουθίες του Μεσονυκτικού (γίνεται πριν από τον Όρθρο) και της Α΄, Γ΄, και ΣΤ΄ Ώρας (γίνονται μετά από τον Όρθρου). Όταν η ημέρα δικαιούται την τέλεση Θείας Λειτουργίας, αυτή τελείται αμέσως μετά από το τέλος της ΣΤ΄ Ώρας. Όταν, όμως, η ημέρα δεν δικαιούται την τέλεση Θείας Λειτουργίας, τότε –αντί για τη Θεία Λειτουργία– ετελείτο η λεγόμενη Ακολουθία των Τυπικών, κατά τη διάρκεια της οποίας διαβαζόταν το Αποστολικό και Ευαγγελικό Ανάγνωσμα της ημέρας, και –σύμφωνα με την αρχαία τυπική τάξη– μπορούσαν, να κοινωνήσουν (να μεταλάβουν, δηλαδή, από προηγιασμένα Άχραντα Μυστήρια), όσοι πιστοί το επιθυμούσαν.
Η τυπική διάταξη της ακολουθίας του Όρθρου έχει, σε γενικές γραμμές, ως εξής:
1. ΤΟ ΕΥΛΟΓΗΤΟΝ. (βλπ. Θέμα 3ο)
2. ΤΟ ΤΡΙΣΑΓΙΟΝ. (βλπ. Θέμα 3ο)
3. ΤΟ ΚΥΡΙΕ ΕΛΕΗΣΟΝ. (12άκις).
4. ΤΟ ΔΕΥΤΕ ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΩΜΕΝ. (βλπ. Θέμα 3ο).
ΠΡΟΣΟΧΗ: Τα πρώτα τέσσερα (4) λατρευτικά στοιχεία της ορθρινής ακολουθίας (Ευλογητόν, Τρισάγιον, Κύριε Ελέησον, Δεύτε Προσκυνήσωμεν), επαναλαμβάνονται καθημερινά κατά την έναρξη όλων των ακολουθιών του Σαββαΐτικου τυπικού (με μοναδικές εξαιρέσεις αυτές του Εσπερινού και των Τυπικών).
5. Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ. Η Βασιλική Ακολουθία αποτελεί, μάλλον, μεταγενέστερη προσθήκη στο αρχαίο Σαββαΐτικο τυπικό. Ως προς το περιεχόμενό της αποτελεί μια προσευχή, που προσφέρεται στο Θεό υπέρ των «βασιλέων» (υπέρ, δηλαδή, της οικογένειας του εκάστοτε Ρωμαίου Αυτοκράτορα). Κατά πάσα πιθανότητα, η σύντομη αυτή ακολουθία ετελείτο αρχικά μόνο στις λεγόμενες Βασιλικές Μονές. Ως Βασιλικές Μονές χαρακτηρίζονταν τα μοναστήρια, που είχαν ευεργετηθεί από τον Αυτοκράτορα, είτε διοικητικά (με την παραχώρηση ειδικών προνομίων), είτε οικονομικά (με την παραχώρηση κτημάτων και χρηματικών εισφορών). Οι μοναχοί αυτών των μονών –σε ένδειξη ευχαριστίας και ευγνωμοσύνης προς το πρόσωπο του Αυτοκράτορα– εισήγαγαν στη λατρευτική πράξη της Εκκλησίας τη Βασιλική Ακολουθία, ενσωματώνοντας την στην ακολουθία του Όρθρου. Με το πέρασμα του χρόνου η χρήση της επιτυχημένης αυτής προσθήκης γενικεύτηκε και, τελικά, επικράτησε καθολικά η καθημερινή τέλεσή της κατά την ορθρινή ακολουθία.
Η τυπική διάταξη της Βασιλικής Ακολουθίας αποτελείται από τα εξής λατρευτικά στοιχεία:
v Αναγιγνώσκονται «εμμελώς» (με μουσική, δηλαδή, απόδοση) ο 19ος («Επακούσαι σου Κύριος εν ημέρα θλίψεως...») και ο 20ος ψαλμός («Κύριε εν τη δυνάμει σου ευφρανθήσεται ο Βασιλεύς...»). Οι δύο αυτοί ψαλμοί κρίθηκαν κατάλληλοι για την περίσταση, επειδή παρακαλούν το Θεό για την υγεία και τη μακροημέρευση του Βασιλέα του Ισραήλ, ενώ, παράλληλα, εκφράζουν και την ευχαριστία του Ισραηλιτικού λαού προς το Θεό για τις πολιτικές και στρατιωτικές επιτυχίες, που Αυτός χάρισε στον εκλεκτό Του Βασιλιά και τον περιούσιο λαό Του. Τα αιτήματα και τα αισθήματα των δύο αυτών ψαλμών θεωρήθηκε, ότι εξέφραζαν και τα αντίστοιχα αιτήματα και αισθήματα του «Νέου Ισραήλ» (δηλαδή, των χριστιανών πολιτών της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας). Την ώρα της εμμελούς ανάγνωσης των ψαλμών ο ιερέας θυμιάζει το ναό.
v Διαβάζεται για 2η φορά το Τρισάγιο (Η 1η είναι αυτή, που γίνεται μετά από το Ευλογητόν).
v Ακολουθεί, τέλος, η ανάγνωση τριών ύμνων, στους οποίους, έστω και παρεμπιπτόντως, γίνεται λόγος για τους βασιλείς, και προβάλλεται προς το Θεό το αίτημα της ενίσχυσής τους, κυρίως σε περιόδους πολέμου («Σώσον Κύριε τον λαόν σου...», «Δόξα...Ο υψωθείς εν τω Σταυρώ εκουσίως...», «Και νυν...Προστασία φοβερά και ακαταίσχυντε...»).
Στη σημερινή λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών:
α) Τα τέσσερα (4) πρώτα λατρευτικά στοιχεία της ακολουθίας του Όρθρου (δηλαδή, το Ευλογητόν, το Τρισάγιον, το Κύριε Ελέησον και το Δεύτε Προσκυνήσωμεν), καθώς και η Βασιλική Ακολουθία στην πλήρη μορφή της, τελούνται μόνο κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα.
β) Τις υπόλοιπες ημέρες του έτους τα τρία από τα τέσσερα πρώτα λατρευτικά στοιχεία της ορθρινής ακολουθίας (δηλαδή, το 1ο Τρισάγιο, το Κύριε Ελέησον και το Δεύτε Προσκυνήσωμεν) καταλιμπάνονται, και μόνο το Ευλογητόν διατηρείται στη φυσική του θέση, ενώ από τη Βασιλική Ακολουθία διαβάζεται μόνο ένα μικρό τμήμα (δηλαδή, το 2ο Τρισάγιο και οι τρεις καταληκτικοί της ύμνοι: «Σώσον Κύριε τον λαόν σου...», «Δόξα... Ο υψωθείς εν τω Σταυρώ εκουσίως...», «Και νυν... Προστασία φοβερά και ακαταίσχυντε...»), και καταλιμπάνονται οι δύο εισαγωγικοί της ψαλμοί (δηλαδή, ο 19ος και ο 20ος). Με βάση τα ανωτέρω, συμπεραίνουμε, ότι η συνηθισμένη εναρκτήρια τυπική τάξη της ακολουθίας του Όρθρου στους ενοριακούς ναούς διαμορφώνεται σήμερα ως εξής: α) Το Ευλογητόν β) Το Τρισάγιον (πρόκειται όχι για το 1ο, αλλά για το 2ο Τρισάγιο της ακολουθίας του Όρθρου, δηλαδή για το Τρισάγιο της Βασιλικής Ακολουθίας) και γ) Οι τρεις (3) καταληκτικοί ύμνοι της Βασιλικής Ακολουθίας.
6. Ο ΕΞΑΨΑΛΜΟΣ. Ως Εξάψαλμος χαρακτηρίζονται οι έξι ορθρινοί (πρωινοί) ψαλμοί, που διαβάζονται καθημερινά στην ακολουθία του Όρθρου αμέσως μετά το τέλος της Βασιλικής Ακολουθίας. Ανάμεσα στη Βασιλική Ακολουθία και τον Εξάψαλμο παρεμβάλλεται μια σύντομη Αίτηση του ιερέα, που καταλήγει με την Τριαδολογική Εκφώνηση: «Δόξα τη Αγία, και Ομοουσίω, και Ζωοποιώ, και Αδιαιρέτω Τριάδι, πάντοτε, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων.». Η Εκφώνηση αυτή, κατά πάσα πιθανότητα, αποτελεί κατάλοιπο του λεγόμενου Ασματικού Τυπικού (δηλαδή, του τυπικού, που υπήρχε στην Κωνσταντινούπολη μέχρι τον 8ο μ.Χ. αιώνα, πριν από την οριστική επικράτηση του Σαββαΐτικου τυπικού). Οι έξι ψαλμοί, που συνθέτουν τον Εξάψαλμο είναι οι εξής: ο 3ος, ο 37ος, ο 62ος, ο 87ος, ο 102ος, και ο 142ος. Εσωτερικά ο Εξάψαλμος χωρίζεται σε δύο Στάσεις, οι οποίες δίνουν στον α-ναγνώστη το δικαίωμα μιας σύντομης ανάπαυσης κατά την ώρα της ανάγνωσής του. Η ώρα της ανάγνωσης του Εξάψαλμου είναι από τις ιερότερες της ορθρινής ακολουθίας. Έτσι, κατά τη σωστή τυπική τάξη, οι πιστοί πρέπει, να παρακολουθούν την ανάγνωσή του όρθιοι και με απόλυτη ησυχία. Ενώ ο Αναγνώστης διαβάζει τον Εξάψαλμο, ο ιερέας διαβάζει, χάριν συντομίας και ευκολίας, «μυστικώς» τις Ευχές της ακολουθίας του Όρθρου. Επαναλαμβάνεται, έτσι, το τυπικό λάθος, που είδαμε στην εσπερινή ακολουθία, κατά την ώρα της ανάγνωσης του Προοιμιακού Ψαλμού (βλπ. Θέμα 3ο).
7. Η ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΝΑΠΤΗ (ΤΑ ΕΙΡΗΝΙΚΑ). (βλπ. Θέμα 3ο).
8. ΤΟ ΘΕΟΣ ΚΥΡΙΟΣ. Αμέσως μετά το τέλος της Μεγάλης Συναπτής, ψάλλονται αντιφωνικά από τους χορούς τα δύο γνωστά ημιστίχια του 117ου ψαλμού. Πρόκειται για τις σύντομες φράσεις «Θεός Κύριος και επέφανεν ημίν» (στίχος 27), και «Ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου» (στίχος 26). Τα δύο αυτά ημιστίχια, αν και προέρχονται από διαφορετικούς στίχους του ίδιου ψαλμού, αντιμετωπίζονται στην ορθρινή ακολουθία ως ενιαίος ψαλμικός στίχος, που επαναλαμβάνεται «τετράκις» (τέσσερις, δηλαδή, φορές). Την πρώτη από αυτές ο εν λόγω στίχος ψάλλεται μόνος του, ενώ τις υπόλοιπες τρεις η ψαλμωδία του συνοδεύεται με ψαλμικούς στίχους, που προέρχονται πάντα από τον 117ο Ψαλμό. Ως προς τη μουσική του, τέλος, απόδοση, αξίζει, να σημειώσουμε, ότι το Θεός Κύριος πάντα ακολουθεί μουσικά τον ήχο του τυχόντος πρώτου Απoλυτικίου της ημέρας. ΠΡΟΣΟΧΗ: Στη εσφαλμένη σημερινή λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών το Θεός Κύριος ψάλλεται καθημερινά στην ακολουθία του Όρθρου (με εξαίρεση τις καθημερινές ημέρες του Τριωδίου και τις ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας). Κατά την αρχαία, όμως, τυπική τάξη, όταν είχαμε ακολουθία Μη Εορταζομένου Αγίου (δηλαδή, Aκολουθία εις δ΄), και, ως εκ τούτου, απαγορευόταν η τέλεση της Θείας Λειτουργίας, εφαρμοζόταν το λεγόμενο Τυπικό των Άμνημων Ημερών ή Τυπικό του Αλληλούια. Στην περίπτωση αυτή, την ψαλμωδία του Θεός Κύριος αντικαθιστούσε η ψαλμωδία της σύντομης φράσης: «Αλληλούια, Αλληλούια, Αλληλούια», που, όπως και το Θεός Κύριος, επαναλαμβανόταν τετράκις με τη συνοδεία ειδικών ψαλμικών στίχων. Η αρχαία αυτή και σωστή τυπική τάξη, όπως ήδη αναφέραμε, διασώζεται σήμερα στους ενοριακούς ναούς μόνο στις καθημερινές ακολουθίες του Τριωδίου (αν, όταν, και όπου αυτές τελούνται) και τη Μεγάλη Εβδομάδα.
9. ΤΑ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΑ. Μετά από το Θεός Κύριος επαναλαμβάνονται τα Απολυτίκια, που ειπώθηκαν στο τέλος της ακολουθίας του Εσπερινού (βλπ. Θέμα 3ο). Όταν εφαρμόζεται το Τυπικό του Αλληλούια (σήμερα μόνο στις καθ’ ημέραν ακολουθίες του Τριωδίου, ενώ, κατά το αρχαίο τυπικό, όταν είχαμε Μη Εορταζόμενο Άγιο) την ψαλμωδία των Απoλυτικίων αντικαθιστούσε η ψαλμωδία των ειδικών Τριαδικών Ύμνων, που σήμερα βρίσκονται καταγεγραμμένοι στο Τριώδιο και το Ωρολόγιο το Μέγα, και ακολουθούν τους οκτώ βασικούς ήχους της Βυζαντινής μουσικής.
10. ΤΑ ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΨΑΛΤΗΡΙΟΥ. Στην ακολουθία του Όρθρου, όπως και στην ακολουθία του Εσπερινού, διαβάζεται καθημερινά το Λειτουργικό Ψαλτήριο. Η γενική τυπική τάξη του Σαββαΐτικου τυπικού ορίζει, ότι το Λειτουργικό Ψαλτήριο πρέπει, να διαβάζεται στις ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου μια φορά την εβδομάδα (και δύο φορές την περίοδο του Τριωδίου). Με βάση αυτή τη γενική αρχή, στην ορθρινή ακολουθία διαβάζονται καθημερινά δύο ή τρία Καθίσματα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου. Η σειρά της ανάγνωσης των Καθισμάτων του Λειτουργικού Ψαλτηρίου καθορίζεται από τους σχετικούς πίνακες, που βρίσκονται στο τέλος των εκδόσεων του Λειτουργικού Ψαλτηρίου. Με τη βοήθεια αυτών των πινάκων ο Αναγνώστης εντοπίζει τα τυχόντα Καθίσματα της ημέρας, και, εν συνεχεία, τα διαβάζει στην ακολουθία του Όρθρου. ΠΡΟΣΟΧΗ: Μετά από την ανάγνωση κάθε Καθίσματος του Λειτουργικού Ψαλτηρίου (που στα διάφορα λειτουργικά βιβλία χαρακτηρίζονται ως «α΄», «β΄», και «γ΄ στιχολογία») ακολουθεί η Μικρή Συναπτή από τον ιερέα, και, εν συνεχεία, η ψαλμωδία τριών (3), κατά κανόνα, προσόμοιων ύμνων, που, επειδή ακολουθούν χρονικά την ανάγνωση των Καθισμάτων του Λειτουργικού Ψαλτηρίου, ονομάζονται και αυτοί Καθίσματα. Δεν πρέπει, λοιπόν, να συγχέουμε τα Καθίσματα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου με τους προσόμοιους ύμνους, που ονομάζονται Καθίσματα, γιατί ψάλλονται αμέσως μετά από την ανάγνωση των Καθισμάτων του Λειτουργικού Ψαλτηρίου.
Έτσι, μετά το Θεός Κύριος και τα τυχόντα Απολυτίκια της ημέρας, η τυπική διάταξη της ακολουθίας του Όρθρου διαμορφώνεται ως εξής:
v Διαβάζεται το 1ο τυχόν Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου (δηλαδή, η «α΄ στιχολογία»).
v Ακολουθεί η 1η Μικρή Συναπτή από τον ιερέα (με την Εκφώνηση: «Ότι σον το κράτος...»).
v Ψάλλονται τα προσόμοια Καθίσματα του 1ου Καθίσματος του Λειτουργικού Ψαλτηρίου (δηλαδή, οι προσόμοιοι ύμνοι, που στα λειτουργικά βιβλία του Εβδομαδιαίου και του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου ακολουθούν την τυπική ένδειξη «μετά την α΄ στιχολογίαν»).
v Διαβάζεται το 2ο τυχόν Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου (δηλαδή, η «β΄ στιχολογία»). Ειδικά στον Όρθρο του Σαββάτου ως «β΄ στιχολογία» διαβάζεται πάντα ο Άμωμος (δηλαδή, το 17ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου).
v Ακολουθεί η 2η Μικρή Συναπτή από τον ιερέα (με την Εκφώνηση: «Ότι αγαθός και φιλάνθρωπος Θεός υπάρχεις...»).
v Ψάλλονται τα προσόμοια Καθίσματα του 2ου Καθίσματος του Λειτουργικού Ψαλτηρίου (δηλαδή, οι προσόμοιοι ύμνοι, που στα λειτουργικά βιβλία του Εβδομαδιαίου και του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου ακολουθούν την τυπική ένδειξη «μετά την β΄ στιχολογίαν»). Ειδικά στην ακολουθία του Όρθρου του Σαββάτου, όταν έχουμε ακολουθία Μη Εορταζόμενου Αγίου (Ακολουθία εις δ΄), μετά από τον Άμωμο («β΄ στιχολογία») και πριν από την 2η Μικρή Συναπτή ψάλλονται –ως επίλογος του Αμώμου– τα Νεκρώσιμα Ευλογητάρια. Μετά την ψαλμωδία των Νεκρώσιμων Ευλογηταρίων ακολουθεί κανονικά η 2η Μικρή Συναπτή, και, εν συνεχεία, ψάλλεται το ειδικό Νεκρώσιμο Κάθισμα, που σήμερα βρίσκεται καταγεγραμμένο στο Εγκόλπιο του Αναγνώστη.
v Διαβάζεται (εάν, φυσικά, προβλέπεται από του σχετικούς πίνακες) το 3ο τυχόν Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου (δηλαδή, η «γ΄ στιχολογία»). Στον αναστάσιμο Όρθρο της Κυριακής, ως «γ΄ στιχολογία», λέγεται ο Άμωμος (το 17ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου).
v Ακολουθεί η 3η Μικρή Συναπτή από τον ιερέα (με την Εκφώνηση: «Ότι ηυλόγηται και δεδόξασται...» ).
v Ψάλλονται (εάν, φυσικά, προβλέπεται η ανάγνωση «γ΄ στιχολογίας») τα προσόμοια Καθίσματα του 3ου Καθίσματος του Λειτουργικού Ψαλτηρίου (δηλαδή, οι προσόμοιοι ύμνοι, που στα λειτουργικά βιβλία του Εβδομαδιαίου και του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου ακολουθούν την τυπική ένδειξη «μετά την γ΄ στιχολογία»). Ειδικά στην ακολουθία του αναστάσιμου Όρθρου της Κυριακής μετά από τον Άμωμο («γ΄ στιχολογία») και πριν από την 3η Μικρή Συναπτή ψάλλονται –ως επίλογος του Αμώμου– τα Αναστάσιμα Ευλογητάρια. Μετά την ψαλμωδία των Αναστάσιμων Ευλογηταρίων ακολουθεί κανονικά η 3η Μικρή Συναπτή, και, εν συνεχεία, αναγιγνώσκεται (αντί για προσόμοια Καθίσματα) η Υπακοή του τυχόντος ήχου. Η Υπακοή είναι ένας σύντομος αναστάσιμος ύμνος, που, μάλλον, απoτελεί ένα ακόμη κατάλοιπο του Ασματικού Τυπικού, λειτουργικά στοιχεία του οποίου ενσωματώθηκαν στο Σαββαΐτικο τυπικό μετά την επικράτηση του τον 8ο μ.Χ. αιώνα, και διασώθηκαν μέχρι σήμερα. Σχετικά με την προέλευση της Υπακοής, την ονομασία της, καθώς και τον τρόπο της αρχαίας μουσικής της απόδοσης, έχουν διατυπωθεί από τους ειδικούς ερευνητές διάφορες θεωρίες, η παράθεση ή η αξιολόγηση των οποίων υπερβαίνει κατά πολύ τα όρια της ταπεινής μας εργασίας. Στην Παρακλητική (Εβδομαδιαίος Λειτουργικός Κύκλος) όλοι οι ήχοι της Βυζαντινής μουσικής έχουν τη δική τους Υπακοή, που βρίσκεται καταγεγραμμένη στην ακολουθία του Όρθρου της Κυριακής (μετά από τα αναστάσιμα προσόμοια Καθίσματα της «β΄ στιχολογίας»). Οι Υπακοές των οκτώ (8) ήχων της βυζαντινής μουσικής βρίσκονται καταγεγραμμένες και στο Ωρολόγιο το Μέγα (μαζί με τα Αναστάσιμα Απολυτίκια και τα Θεοτοκία τους).
ΠΡΟΣΟΧΗ: α) σήμερα, στη λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών καταλιμπάνεται η ανάγνωση των Καθισμάτων του Λειτουργικού Ψαλτηρίου και οι Μικρές Συναπτές, που παρεμβάλλονται ανάμεσά τους. Έτσι, ψάλλονται μόνο τα προσόμοια Καθίσματα, που ακολουθούν, κανονικά, την ανάγνωση των Καθισμάτων του Λειτουργικού Ψαλτηρίου. β) Αν προβλέπεται η ανάγνωση δύο Καθισμάτων του Λειτουργικού Ψαλτηρίου στην ορθρινή ακολουθία, στις Μικρές Συναπτές του ιερέα λέγονται οι Εκφωνήσεις: «Ότι σον το Κράτος...», και «Ότι αγαθός...» (παραλείπεται, δηλαδή, η Εκφώνηση «Ότι ηυλόγηται και δεδόξασται...»).
Ως προς το ζήτημα της επιλογής των προσόμοιων Καθισμάτων της ορθρινής ακολουθίας, σημειωτέα, εν ολίγοις, τα εξής:
v Στις καθ’ ημέραν ορθρινές ακολουθίες, καθώς και στον Όρθρο του Σαββάτου, οι Aκολουθίες εις δ΄, και εις στ΄, δεν δικαιούνται τα προσόμοια Καθίσματα της ακολουθίας. Για αυτό, άλλωστε, το λόγο οι ακολουθίες αυτές δεν περιέχουν κανονικά προσόμοια Καθίσματα στις εκδόσεις των Μηναίων. Συνεπώς, όταν έχουμε Aκολουθία εις δ΄, ή εις στ΄, λέγονται, κατά τη σωστή τυπική τάξη, τα τυχόντα προσόμοια Καθίσματα του Eβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου (δηλαδή, τα προσόμοια Καθίσματα της Παρακλητικής).
Αντίθετα, οι Ακολουθίες εις η΄, και οι Αγρυπνίες δικαιούνται τα προσόμοια Καθίσματα της ακολουθίας. Συνεπώς, όταν έχουμε Ακολουθία εις η΄, ή Αγρυπνία λέγονται, κατά τη σωστή τυπική τάξη, τα τυχόντα προσόμοια Καθίσματα του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (δηλαδή, τα προσόμοια Καθίσματα των Μηναίων).
Δυστυχώς, στις διάφορες σημερινές εκδόσεις των Μηναίων (Ετήσιος Λειτουργικός Κύκλος) συναντάμε ορισμένες φορές προσόμοια Καθίσματα και σε Ακολουθίες εις στ΄. Τα προσόμοια αυτά Καθίσματα δεν υπήρχαν στις αρχαίες ακολουθίες, αλλά προστέθηκαν μεταγενέστερα από διάφορους υμνογράφους. Σε αυτές τις περιπτώσεις –προς αποκατάσταση της σωστής τυπικής τάξης– πρέπει, να λέγονται τα προσόμοια Καθίσματα της Παρακλητικής (Εβδομαδιαίος Λειτουργικός Κύκλος), και να καταλιμπάνονται τα προσόμοια Καθίσματα του Μηναίου (Ετήσιος Λειτουργικός Κύκλος).
v Ειδικά στον Όρθρο της Κυριακής, τα αναστάσιμα προσόμοια Καθίσματα του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου (Παρακλητική) προηγούνται των αντίστοιχων προσόμοιων Καθισμάτων του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (Μηναία). Έτσι, η ημέρα της Κυριακής παίρνει πάντα τα προσόμοια Καθίσματά της από τον Εβδομαδιαίο Λειτουργικό Κύκλο (Παρακλητική), όχι μόνο όταν συμπίπτει με εορτές, που έχουν Ακολουθίες εις δ΄, ή εις στ΄, αλλά, ακόμη, και όταν συμπίπτει με εορτές, που έχουν Ακολουθία εις η΄, ή Αγρυπνία. Τα αναστάσιμα προσόμοια Καθίσματα του Όρθρου της Κυριακής καταλιμπάνονται μόνο όταν η ημέρα της Κυριακής συμπίπτει με Αγρυπνία Δεσποτικής Εορτής (δηλαδή, με ακολουθία, που καταργεί τελείως τον Εβδομαδιαίο Λειτουργικό Κύκλο, όπως π.χ. τα Χριστούγεννα, τα Θεοφάνεια, και η Μεταμόρφωση του Σωτήρος). (βλπ. Θέμα 2ο)
Ας δούμε, όμως, λίγο αναλυτικότερα τα Ευλογητάρια. Ως Ευλογητάρια, κατά μία γενική έννοια, χαρακτηρίζονται οι ύμνοι, που ακολουθούν το στίχο: «Ευλογητός ει, Κύριε, δίδαξόν με τα δικαιώματά Σου». Στο Σαββαΐτικο τυπικό, ανάλογα με το περιεχόμενό τους, διακρίνουμε δύο (2) ομάδες ύμνων, που χαρακτηρίζονται ως Ευλογητάρια. Πρόκειται για τα: α) Νεκρώσιμα Ευλογητάρια, που ψάλλονται το Σάββατο στην ακολουθία του Όρθρου, και β) τα Αναστάσιμα Ευλογητάρια, που ψάλλονται στην αναστάσιμη Αγρυπνία της Κυριακής. Στους καθ’ ημέραν Όρθρους (από τη Δευτέρα μέχρι και την Παρασκευή) δεν ψάλλονται Ευλογητάρια. Τα Νεκρώσιμα Ευλογητάρια, τέλος, χρησιμοποιούνται και στις διάφορες νεκρώσιμες και επιμνημόσυνες ακολουθίες της Εκκλησίας, ενώ τα Αναστάσιμα Ευλογητάρια ψάλλονται και στον Όρθρο του Σαββάτου του Λαζάρου, καθώς και στον Όρθρο του Μεγάλου Σαββάτου (ακολουθία του Επιταφίου).
Α) Ειδικότερα, στον Όρθρο του Σαββάτου διαβάζονται δύο (2) Καθίσματα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου. Ως 2ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου («β΄ στιχολογία»), διαβάζεται ο Άμωμος (ο 118ος Ψαλμός, που, επειδή είναι μεγάλος σε έκταση, αποτελεί μόνος του το 17ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου). Το 17ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου ονομάστηκε Άμωμος από την αρχική του φράση: «Μακάριοι οι άμωμοι εν οδώ...». Όταν στον Όρθρο του Σαββάτου έχουμε Ακολουθία Μη Εορταζομένου Άγιο (Ακολουθία εις δ΄), αμέσως μετά τον Άμωμο, και χωρίς την παρεμβολή της 2ης Μικρής Συναπτής, ψάλλονται, ως επίλογος του Αμώμου, τα Νεκρώσιμα Ευλογητάρια. Όταν, όμως, στον Όρθρο του Σαββάτου έχουμε Εορταζόμενο Άγιο (Ακολουθία εις στ΄, και εις η΄), ή Αγρυπνία, τα Νεκρώσιμα Ευλογητάρια καταλιμπάνονται, και μετά από τον Άμωμο λέγεται κανονικά η 2η Μικρά Συναπτή, και, εν συνεχεία, ψάλλονται τα προσόμοια Καθίσματα του 2ου Καθίσματος του Λειτουργικού Ψαλτηρίου (δηλαδή, οι προσόμοιοι ύμνοι, που στα λειτουργικά βιβλία του Εβδομαδιαίου και του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου ακολουθούν την τυπική ένδειξη «μετά την β΄ στιχολογίαν»).
Β) Παρομοίως, στην ακολουθία του αναστάσιμου Όρθρου της Κυριακής διαβάζονται τρία (3) Καθίσματα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου. Ως 3ο Κάθισμα («γ΄ στιχολογία») λέγεται ο Άμωμος. Αμέσως μετά από τον Άμωμο, και χωρίς την παρεμβολή της 3ης Μικρής Συναπτής, ψάλλονται, ως επίλογος του Αμώμου, τα Αναστάσιμα Ευλογητάρια. Η ψαλμωδία των Αναστάσιμων Ευλογηταρίων του Όρθρου της Κυριακής καταλιμπάνεται μόνο αν συμπέσει η ημέρα της Κυριακής με Αγρυπνία Δεσποτικής Εορτής (δηλαδή, με ακολουθία, που καταργεί τελείως τον Εβδομαδιαίο Λειτουργικό Κύκλο ακόμη και την ημέρα της Κυριακής, όπως, π.χ. οι εορτές των Χριστουγέννων, των Θεοφανίων, της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, και της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού). (βλπ. Θέμα 2ο)
Επίσης, όταν, έχουμε ακολουθία Αγρυπνίας σε καθημερινή ημέρα (από Δευτέρα έως και την Παρασκευή) ή Σάββατο, ψάλλεται, ως «γ΄ στιχολογία», (αντικαθιστώντας την ανάγνωση του τυχόντος 3ου Καθίσματος του Λειτουργικού Ψαλτηρίου), ο Πολυέλαιος. Ως Πολυέλαιος χαρακτηρίζεται η στιχολογία των ψαλμών 134 («Αινείτε το Όνομα Κυρίου, αινείτε δούλοι Κύριον...») και 135 («Εξομολογείσθαι τω Κυρίω, ότι Αγαθός...»), στην οποία προστίθεται η Εκλογή (ένα σύνολο, δηλαδή, από επιλεγμένους ψαλμικούς στίχους, που, όμως, το περιεχόμενό τους σχετίζεται, τρόπον τινά, με το περιεχόμενο της τιμώμενης εορτής). Στο τέλος του Πολυελαίου ψάλλονται συνήθως οι δύο τελευταίοι ύμνοι των Μακαρισμών του α΄ ήχου από την Παρακλητική (δηλαδή, οι ύμνοι: «Δόξα... Τον Πατέρα προσκυνήσωμεν...», «Και νυν... Την Μητέρα Σου προσάγει Σοι...». Μετά από τον Πολυέλαιο ακολουθεί η 3η Μικρά Συναπτή και ψάλλονται τα προσόμοια Καθίσματα, που ακολουθούν την τυπική ένδειξη: «Μετά τον Πολυέλαιον...»).
Τέλος, όταν η αναστάσιμη Αγρυπνία της Κυριακής (Εβδομαδιαίος Λειτουργικός Κύκλος) συμπέσει με Αγρυπνία του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (δηλαδή με Εορτή Αγίου, που δικαιούται την τέλεση Αγρυπνίας, όπως π.χ. η εορτή του Αγίου Νικολάου) η τυπική τάξη της ακολουθίας του Όρθρου διαμορφώνεται ως εξής:
v Διαβάζεται, ως «γ΄ στιχολογία», ο Άμωμος, και ψάλλονται, ως επίλογος του Αμώμου, τα Αναστάσιμα Ευλογητάρια.
v Λέγεται από τον ιερέα η 3η Μικρή Συναπτή (Εκφώνηση: «Ότι ηυλόγηται και δεδόξασται»).
v Αναγιγνώσκεται, αντί για προσόμοια Καθίσματα, η Υπακοή του τυχόντος ήχου.
v Ψάλλεται, ως «δ΄ στιχολογία», ο Πολυέλαιος και η Εκλογή.
v Ψάλλονται τα προσόμοια Καθίσματα της Αγρυπνίας του Μηναίου (δηλαδή τα προσόμοια Καθίσματα, που ακολουθούν την τυπική ένδειξη: «Μετά τον Πολυέλαιον...»).
v Εν συνεχεία, με την ψαλμωδία των Αναβαθμών, αρχίζει η Τάξις του Εωθινού Ευαγγελίου.
Για την ίδια πάντως περίπτωση έχει διαμορφωθεί και μια νεώτερη και απλούστερη τυπική τάξη, που ορίζει, να καταλιμπάνεται τελείως η ανάγνωση του Αμώμου και η ψαλμωδία των Αναστάσιμων Ευλογηταρίων. Σύμφωνα με αυτή τη μεταγενέστερη τυπική ερμηνεία:
v Ψάλλεται, ως «γ΄ στιχολογία» ο Πολυέλαιος και η Εκλογή του (και, συνεπώς, να καταλιμπάνεται ο Άμωμος και τα Αναστάσιμα Ευλογητάριά του).
v Λέγεται από τον ιερέα η 3η Μικρή Συναπτή (Εκφώνηση: «Ότι ηυλόγηται και δεδόξασται»).
v Ψάλλονται τα προσόμοια Καθίσματα της αγρυπνίας του Μηναίου, που ακολουθούν την τυπική ένδειξη: «μετά τον Πολυέλαιον....».
11. Η ΤΑΞΙΣ ΤΟΥ ΕΩΘΙΝΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ. Όταν έχουμε Αγρυπνία, διαβάζεται πάντα στην ακολουθία του Όρθρου κάποιο Ευαγγελικό Ανάγνωσμα, που, γενικά, χαρακτηρίζεται ως Εωθινό Ευαγγέλιο (για να διακρίνεται από το αντίστοιχο Ευαγγελικό Ανάγνωσμα, που λέγεται στη Θεία Λειτουργία). Το Εωθινό Ευαγγέλιο της Αγρυπνίας πλαισιώνεται πάντα από κάποια λειτουργικά στοιχεία, που, στο σύνολό τους, χα-ρακτηρίζονται ως Τάξις του Εωθινού Ευαγγελίου. Πιο συγκεκριμένα, τα λειτουργικά στοιχεία, που συνθέτουν την Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου, είναι τα εξής:
Α) ΤΑ ΑΝΤΙΦΩΝΑ. Στους αναστάσιμους Όρθρους της Κυριακής, μετά την ανάγνωση της Υπακοής του τυχόντος ήχου, αρχίζει η Τάξις του Εωθινού Ευαγγελίου με τα Αντίφωνα των Αναβαθμών. Ο όρος Αντίφωνον δηλώνει, γενικά, τον ύμνο, που ψάλλεται από δύο χορούς εναλλάξ (τον ύμνο, δηλαδή, που επαναλαμβάνεται μέσα στη λατρεία της Εκκλησίας περισσότερες από μία φορές). Στο Σαββαΐτικο τυπικό διακρίνονται, γενικά, τρία (3) είδη Αντιφώνων:
v Τα Αντίφωνα των Αναβαθμών. Πρόκειται για μια ομάδα ύμνων, που ανήκουν στον Εβδομαδιαίο Λειτουργικό Κύκλο, και ψάλλονται στους αναστάσιμους Όρθρους της Κυριακής. Χαρακτηρίζονται ως Αντίφωνα των Αναβαθμών, γιατί αποτελούν ποιητική απόδοση του περιεχομένου των ψαλμών, που συγκροτούν το 18ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου. Το 18ο Κάθισμα του Λειτουργικού Ψαλτηρίου, επειδή αποτελείται από πολλούς και μικρούς σε έκταση ψαλμούς (119ος – 133ος) χαρακτηρίζεται ως Κάθισμα των Αναβαθμών ή, απλά, Αναβαθμοί (=σκαλοπάτια). Το ίδιο Κάθισμα (από την αρχική του φράση: «Προς Κύριον εν τω θλίβεσθαί με εκέκραξα»), ονομάζεται, επίσης, και Τα προς Κύριον. Η Παρακλητική σε κάθε έναν από τους οκτώ (8) αναστάσιμους Όρθρους της Κυριακής περιέχει τρία (3) Αντίφωνα των Αναβαθμών. Εξαίρεση αποτελεί ο Όρθρος του πλ. δ΄, που έχει τέσσερα (4) Αντίφωνα. Έτσι, η Παρακλητική περιέχει συνολικά είκοσι πέντε (25) Αντίφωνα των Αναβαθμών για τους οκτώ (8) ήχους της βυζαντινής μουσικής. Τέλος, όταν έχουμε ακολουθία Αγρυπνίας σε καθημερινή ημέρα ή Σάββατο ψάλλεται, ως Αντίφωνο των Αναβαθμών, ένα (1) από τα τρία (3) Αντίφωνα των Αναβαθμών του δ΄ ήχου. Πρόκειται για τους γνωστούς ύμνους: «Εκ νεότητός μου...» (δις), «Οι μισούντες Σιών...» (δις), «Δόξα... Αγίω Πνεύματι πάσα ψυχή ζωούται...», «Και νυν... Αγίω Πνεύματι αναβλύζει...».
v Τα Αντίφωνα της Θείας Λειτουργίας. Στο πρώτο μέρος της Θείας Λειτουργίας, που χαρακτηρίζεται ως Λειτουργία των Κατηχουμένων, ψάλλονται σήμερα τρία (3) Αντίφωνα. Ως α΄ Αντίφωνο λέγεται ο ύμνος: «Ταις Πρεσβείαις της Θεοτόκου, Σώτερ σώσον ημάς». Ως β΄ Αντίφωνο, λέγεται ο ύμνος: «Σώσον ημάς Υιέ Θεού, ο αναστάς εκ νεκρών (ή ο εν αγίοις θαυμαστός κ.ο.κ), ψάλλοντάς σοι Αλληλούια». Ενώ, τέλος, ως γ΄ Αντίφωνο λέγεται το τυχόν Απολυτίκιο της ημέρας (τις Κυριακές π.χ. ψάλλεται το Αναστάσιμο Απολυτίκιο του τυχόντος ήχου). Τα Αντίφωνα αυτά, πάντως, είναι μεταγενέστερα και εσφαλμένα. Τα αρχαία (και, από τυπικής απόψεως, ορθά) Αντίφωνα του μυστηρίου της Θείας Λειτουργίας διασώζονται στις σημερινές εκδόσεις του Μεγάλου Ωρολογίου, και βρίσκονται καταγεγραμμένα στο τέλος της Ακολουθίας των Τυπικών. Δυστυχώς, παρά την αναμφισβήτητη αρχαιότητά τους, τα Αντίφωνα αυτά δεν χρησιμοποιούνται σήμερα ποτέ στη Θεία Λειτουργία. Υπάρχει, τέλος, η συνήθεια (στους μοναστηριακούς, κυρίως, ναούς) να ενσωματώνεται στο πρώτο μέρος της Θείας Λειτουργίας (Λειτουργία των Κατηχουμένων) η Ακολουθία των Τυπικών. Στην περίπτωση αυτή, ως α΄ και β΄ Αντίφωνο της Θείας Λειτουργίας ψάλλονται οι δύο (2) εισαγωγικοί ψαλμοί της Ακολουθίας των Τυπικών (δηλαδή. ο 102ος: «Ευλόγει η ψυχή μου τον Κύριον...» και ο 145ος: «Αίνει η ψυχή μου τον Κύριον...»), ενώ ως γ΄ Αντίφωνο ψάλλονται οι Μακαρισμοί (τις μεν Κυριακές από την Παρακλητική, τις δε καθημερινές ημέρες και το Σαββάτο από τα τροπάρια της γ΄ και στ΄ ωδής του Κανόνα του Μηναίου).
v Τα Αντίφωνα του Όρθρου της Μεγάλης Παρασκευής. Στον Όρθρο της Μεγάλης Παρασκευής, που είναι αφιερωμένος στα Πάθη του Κυρίου, ψάλλονται, κατ’ εξαίρεσιν και σε διάφορους ήχους, δέκα πέντε (15) Αντίφωνα. Τα Αντίφωνα αυτά αποδίδουν ποιητικά τα δραματικά γεγονότα των Παθών του Κυρίου. Παράλληλα, προσπαθούν, να περιγράψουν τα αισθήματα των προσώπων, που ενεπλάκησαν σε αυτά, να αξιολογήσουν με πνευματικά κριτήρια τις πράξεις τους, και να αναπτύξουν θεολογικά τη σωτηριολογική διάσταση της θυσίας του Θεανθρώπου.
Β. ΤΟ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΝ. Εν συνεχεία, ψάλλεται το Προκείμενον του Εωθινού Ευαγγελίου, που βρίσκεται καταγεγραμμένο, είτε στο βιβλίο της Παρακλητικής (αν τελείται η Αγρυπνία της Κυριακής), είτε στο Μηναίο (αν τελείται Αγρυπνία εορτής του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου). Τα προκείμενα των Εωθινών Ευαγγελίων ψάλλονται τρεις (3) φορές, ενώ, πριν από την 3η επανάληψή τους, προηγείται από αυτά κάποιος ψαλμικός στίχος (βλπ. Θέμα 3ο).
Γ. Η ΑΙΤΗΣΗ ΤΟΥ ΙΕΡΕΑ. Το Προκείμενο ακολουθείται από μια σύντομη Αίτηση. Ο ιερέας εκφωνεί: «Του Κυρίου δεηθώμεν», στην οποία ο χορός (ο λαός) απάντα με το: «Κύριε Ελέησον». Ο ιερέας συνεχίζει με την Εκφώνηση: «Ότι Άγιος ει ο Θεός ημών και εν Αγίοις επαναπαύη...». Τέλος, ο χορός ψάλλει (τρις) το στίχο: «Πάσα πνοή αινεσάτω τον Κύριον».
Δ. Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΕΩΘΙΝΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ. Όπως ήδη γνωρίζουμε (βλπ. Θέμα 2ο), υπάρχουν ένδεκα (11) Αναστάσιμες Ευαγγελικές Περικοπές, που διαβάζονται από τον ιερέα στους αναστάσιμους Όρθρους της Κυριακής. Οι Ευαγγελικές αυτές Περικοπές εναλλάσσονται στους Όρθρους της Κυριακής κυκλικά –η μια μετά την άλλη– κατά την διάρκεια του λειτουργικού έτους, ενώ, για κάθε μία από αυτές υπάρχει, σε ειδικό παράρτημα στο τέλος της Παρακλητικής, από ένα Αναστάσιμο Εξαποστειλάριο με το Θεοτοκίο του, και από ένα Εωθινό Δοξαστικό (δηλαδή Αναστάσιμο Δοξαστικό των Αίνων). Οι ύμνοι αυτοί αποτελούν ποιητική απόδοση του περιεχομένου των ένδεκα (11) αναστάσιμων Εωθινών Ευαγγελίων. Για τις Αγρυπνίες των εορτών του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου υπάρχουν ειδικές Ευαγγελικές Περικοπές, που διαβάζονται ως Εωθινά Ευαγγέλια. Οι Ευαγγελικές αυτές Περικοπές είναι καταγεγραμμένες στο Λειτουργικό Ευαγγέλιο (σε ειδικό παράρτημα στο τέλος του βιβλίου). Αν, τέλος, η ακολουθία της Αγρυπνίας δεν παραπέμπει σε κάποιο Εωθινό Ευαγγέλιο, τότε ο ιερέας μπορεί, να επιλέξει κάποιο Εωθινό Ευαγγέλιο από μία άλλη ακολουθία, με ανάλογο, φυσικά, περιεχόμενο (να επιλέξει, για παράδειγμα, το Εωθινό Ευαγγέλιο της ακολουθίας του Αγίου Νικολάου, για να το χρησιμοποιήσει στην Αγρυπνία ενός άλλου Αγίου Ιεράρχη).
Ε. Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΝ ΧΡΙΣΤΟΥ ΘΕΑΣΑΜΕΝΟΙ. Η ανάγνωση του συγκεκριμένου ύμνου ενσωματώνεται στην ακολουθία της Τάξεως του Εωθινού Ευαγγελίου μόνο στις αναστάσιμες Αγρυπνίες της Κυριακής, με σκοπό να τη συνδέσει έτι περαιτέρω με το εορταζόμενο γεγονός της ημέρας, δηλαδή με την Ανάσταση του Κυρίου. Εννοείται, φυσικά, ότι στις Αγρυπνίες των εορτών του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου η ανάγνωση του ύμνου αυτού απουσιάζει από την Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου.
ΣΤ. Ο Ν΄ ΨΑΛΜΟΣ. Είναι ο γνωστός σε όλους 50ος Ψαλμός («Ελέησόν με ο Θεός...»), που, σύμφωνα με την παράδοση της Εκκλησίας, γράφτηκε από τον Προφητάνακτα Δαβίδ σε ένδειξη μετανοίας για το διπλό του αμάρτημα (δηλαδή, τα αμαρτήματα της δολοφονίας του στρατηγού Ουρία, και της μοιχείας με τη σύζυγο του Ουρία, τη Βηρσαβεέ). Ο 50ος ψαλμός, ως ψαλμός μετανοίας, θεωρείται, όχι άδικα, ως ένας από τους ωραιότερους και σπουδαιότερους ψαλμούς, για αυτό και διαβάζεται μέσα στη λατρεία της Εκκλησίας περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο ψαλμό (περίπου 10 φορές την ημέρα). Στις αναστάσιμες Αγρυπνίες της Κυριακής ο 50ος ψαλμός ψάλλεται αντιφωνικά από τους δύο (2) χορούς, ενώ, κατά την ώρα της ψαλμωδίας του, γίνεται η προσκύνηση του Ιερού Ευαγγελίου (Λειτουργικό Ευαγγέλιο). Στις Αγρυπνίες των εορτών του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου ο 50ος ψαλμός δεν ψάλλεται, αλλά απλά αναγιγνώσκεται από τον Αναγνώστη ή τον Προεστό της λατρευτικής σύναξης.
Ζ. ΤΟ ΙΔΙΟΜΕΛΟ ΤΟΥ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΑΡΙΟΥ. Μετά από τη στιχολογία του 50ου ψαλμού, ακολουθούν οι δύο (2) γνωστοί καταληκτικοί και επείσακτοι στίχοι των στιχολογιών του Σαββαΐτικου τυπικού («Δόξα...», «Και νυν...»), που, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ακολουθούνται, κατ΄ εξαίρεσιν, από έναν ακόμη ψαλμικό στίχο (τον εναρκτήριο στίχο του 50ου ψαλμού: «Ελέησόν με ο Θεός...»). Οι τρεις (3), συνολικά, αυτοί στίχοι (Δόξα... – Και νυν... – Ελέησόν με...) συνοδεύονται από ιδιόμελους ύμνους. Ειδικότερα, στις αναστάσιμες Αγρυπνίες του Όρθρου της Κυριακής η σειρά των εν λόγω στίχων και των ιδιόμελων ύμνων τους έχει ως εξής: «Δόξα... Ταις των Αποστόλων...», «Και νυν... Ταις της Θεοτόκου...», «Ελέησόν με... Αναστάς ο Ιησούς...». Στις Αγρυπνίες του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου η τάξη διαμορφώνεται ως εξής: «Δόξα... Ταις του σου Οσίου (ή Ιεράρχου, ή Αποστόλου κ.ο.κ.)...», «Και νυν.... Ταις της Θεοτόκου....», «Ελέησόν με... και ψάλλεται ιδιόμελος ύμνος της τυχούσης εορτής». Ο ιδιόμελος ύμνος, που συνοδεύει το στίχο: «Ελέησόν με ο Θεός...» ονομάζεται Ιδιόμελο του Πεντηκοσταρίου. Όταν μια ακολουθία Αγρυπνίας δεν έχει ιδιαίτερο Ιδιόμελο του Πεντηκοσταρίου, δανείζεται ένα ιδιόμελο από την Ακολουθία της Λιτής (Εσπερινός), προκειμένου να καλύψει το λειτουργικό αυτό κενό. Στους Κυριακάτικους, τέλος, Όρθρους του Τριωδίου υπάρχουν ειδικά ιδιόμελα για τους συγκεκριμένους στίχους: «Δόξα... Της μετανοίας άνοιξόν μοι...», «Και νυν... Της σωτηρίας εύθυνόν μοι...», «Ελέησόν με... Τα πλήθη των πεπραγμένων μοι δεινών...».
Η. ΤΟ ΣΩΣΟΝ Ο ΘΕΟΣ ΤΟΝ ΛΑΟΝ ΣΟΥ. Πρόκειται για μία ακόμη Αίτηση του ιερέα, που καταλήγει με την εκφώνηση: «Ελέει και οικτιρμοίς...». Σήμερα, η αίτηση αυτή εντάσσεται στην Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου, γι’ αυτό και καταλιμπάνεται στις ακολουθίες, που δεν δικαιούνται την ανάγνωση Εωθινού Ευαγγελίου. Κατά την αρχαία, όμως, τυπική τάξη, το Σώσον ο Θεός τον Λαόν σου (όπως και ο Ν΄ ψαλμός) λεγόταν, μάλλον, καθημερινά στην ορθρινή ακολουθία. Η αρχαία αυτή τυπική τάξη διασώζει σήμερα μόνο στους καθ’ ημέραν Όρθρους του Τριωδίου. Με την Εκφώνηση της εν λόγω αιτήσεως («Ελεεί και οικτιρμοίς...») ολοκληρώνεται η Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου, και η ακολουθία του Όρθρου συνεχίζεται με την ψαλμωδία ή την ανάγνωση των Κανόνων.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Α) Σήμερα, στους αναστάσιμους Όρθρους της Κυριακής (στους ενοριακούς, κυρίως, ναούς) η Τάξις του Εωθινού Ευαγγελίου «μετατίθεται» (=μεταφέρεται) από τη φυσική της θέση και τοποθετείται ανάμεσα στην Καταβασία της η΄ και της θ΄ Ωδής. Η μεταγενέστερη και τυπικά εσφαλμένη αυτή συνήθεια δικαιολογείται, κατά κανόνα, με το αφελέστατο επιχείρημα της καθυστερημένης προσέλευσης της πλειοψηφίας του λαού στον Ιερό Ναό (διαβάζουμε, δηλαδή, το Εωθινό Ευαγγέλιο σε λάθος θέση, για να μη στερηθούν οι αργοπορημένοι, πλην, όμως, αδικαιολόγητοι, χριστιανοί την ακρόασή του). Στην περίπτωση αυτή, από τα οκτώ (8) λατρευτικά στοιχεία, που συνθέτουν την Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου, μόνο τα Αντίφωνα των Αναβαθμών και το Προκείμενο του Εωθινού Ευαγγελίου διατηρούνται στη φυσική τους θέση (ψάλλονται, δηλαδή, διαδοχικά, αμέσως μετά την ανάγνωση της Υπακοής), ενώ όλα τα υπόλοιπα (από την σύντομη Αίτηση του ιερέα, που καταλήγει στην Εκφώνηση «Ότι Άγιος ει», μέχρι και την Εκφώνηση του Σώσον ο Θεός τον λαόν Σου: «Ελέει και οικτιρμοίς») μεταφέρονται, ως ένα ενιαίο σύνολο, ανάμεσα στην Καταβασία της η΄ και της θ΄ Ωδής των Κανόνων. Στις Αγρυπνίες του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου δεν επικράτησε, ευτυχώς, το ατυχές έθος της μεταφοράς του Εωθινού Ευαγγελίου. Έτσι, σε αυτές η Τάξις του Εωθινού Ευαγγελίου διατηρείται μέχρι σήμερα στη φυσική της θέση.
Β) Στους καθ’ ημέραν Όρθρους (από τη Δευτέρα μέχρι και την Παρασκευή, και όταν, βέβαια, δεν έχουμε εορτή με ακολουθία Αγρυπνίας) δεν συμπεριλαμβάνονται στην τυπική τάξη της ακολουθίας τα Ευλογητάρια, η Υπακοή, καθώς και τα λατρευτικά στοιχεία, που συνθέτουν την Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου. Συνεπώς, στην περίπτωση αυτή αμέσως μετά από τα Καθίσματα του Ψαλτηρίου, αναγιγνώσκεται ο Ν΄ ψαλμός και, εν συνεχεία, ψάλλονται (ή –κατ’ οικονομίαν– αναγιγνώσκονται) οι Κανόνες.
12. ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ. Μετά από την Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου ψάλλονται οι Κανόνες. Οι Κανόνες είναι οι κεντρικοί ύμνοι του Όρθρου και η ψαλμωδία τους καταλαμβάνει ένα μεγάλο χρονικά μέρος της όλης ορθρινής ακολουθίας. Ας προσεγγίσουμε, λοιπόν, συνοπτικά –το κατά δύναμιν– τα σπουδαιότερα ζητήματα, που σχετίζονται με την ιστορία, τη δομή, και την ψαλμωδία των Κανόνων.
Α. ΙΣΤΟΡΙΑ. Ο Κανόνας είναι ένας ιδιαίτερος και αυτοτελής λατρευτικός ύμνος, που διαμορφώθηκε οριστικά κατά τον 8ο μ.Χ. αιώνα, και –με την επικράτηση του Σαββαΐτικου τυπικού στην Κωνσταντινούπολη– αντικατέστησε πλήρως το Κοντάκιο, που αποτελούσε τον αντίστοιχο ορθρινό ύμνο του Ασματικού Τυπικού. Η οριστική διαμόρφωση του Κανόνα είναι το τελικό προϊόν μιας μακροχρόνιας εξελικτικής πορείας, που η αρχή της χάνεται στα πρώτα χριστιανικά χρόνια. Θεμέλιο της εξελικτικής πορείας του Κανόνα υπήρξε αναμφισβήτητα η ψαλμωδία των λεγόμενων Εννέα (9) Βιβλικών Ωδών, που από πολύ νωρίς συνδέθηκαν άρρηκτα με την αρχαία (πρωτοχριστιανική) ακολουθία του Όρθρου. Πιο συγκεκριμένα, μέσα στο θεόπνευστο κείμενο της Αγίας Γραφής υπάρχουν Εννέα (9) Ωδές (δηλαδή, ύμνοι προς το Θεό), που, σύμφωνα με τις σχετικές αγιογραφικές διηγήσεις, εκφωνή-θηκαν σε διάφορες εποχές και από διαφορετικά πρόσωπα. Οι Εννέα (9) αυτές Βιβλικές Ωδές είναι οι εξής:
v ΩΔΗ ΠΡΩΤΗ. Είναι η ευχαριστήρια Ωδή, που έψαλ-λαν οι Ισραηλίτες αμέσως μετά από τη διάβαση της Ερυθράς θάλασσας (ΕΞΟΔΟΣ 15ο κεφ.).
v ΩΔΗ ΔΕΥΤΕΡΑ. Είναι πένθιμη Ωδή. Εκφωνήθηκε από το Θεόπτη Μωυσή λίγο πριν το θάνατό του (ΔΕΥΤΕΡΟΝΟΜΙΟ 32ο κεφ.).
v ΩΔΗ ΤΡΙΤΗ. Είναι η ευχαριστήρια Ωδή, που εκφωνή-θηκε από την προφήτιδα Άννα, όταν συνέλαβε τον κριτή Σαμουήλ (Α΄ ΒΑΣΙΛΕΙΩΝ 2ο κεφ.).
v ΩΔΗ ΤΕΤΑΡΤΗ. Είναι η Ωδή, που περιέχεται στο προφητικό βιβλίο του Αββακούμ (ΑΒΒΑΚΟΥΜ 3ο κεφ.).
v ΩΔΗ ΠΕΜΠΤΗ. Είναι η Ωδή, που περιέχεται στο προφητικό βιβλίο του Ησαΐα (ΗΣΑΪΑΣ 26ο κεφ.).
v ΩΔΗ ΕΚΤΗ. Είναι η Ωδή, που εκφωνήθηκε από τον προφήτη Ιωνά, όταν βρισκόταν μέσα στην κοιλιά του κήτους. Περιέχεται στο προφητικό βιβλίο του Ιωνά (ΙΩΝΑ 2ο κεφ.).
v ΩΔΗ ΕΒΔΟΜΗ. Είναι η Ωδή (προσευχή) των Τριών Παίδων. Η Ωδή αυτή εκφωνήθηκε από τους Τρεις Παίδες, όταν τους οδηγούσαν στην «κάμινον του πυρός» (ΔΑΝΙΗΛ 3ο κεφ.).
v ΩΔΗ ΟΓΔΟΗ. Είναι η Ωδή (ύμνος) των Τριών Παίδων. Η Ωδή αυτή εκφωνήθηκε από τους Τρεις Παίδες, μέσα στην «κάμινον του πυρός», όταν διασώθηκαν με θαυματουργικό τρόπο από τη φωτιά. Η 7η και η 8η Ωδή περιέχονται στο προφητικό βιβλίο του Δανιήλ (ΔΑΝΙΗΛ 4ο κεφ.).
v ΩΔΗ ΕΝΑΤΗ. Είναι η μόνη Ωδή, που προέρχεται από τα βιβλία της Καινής Διαθήκης. Στην πραγματικότητα είναι σύνθεση δύο μικρότερων Ωδών. Οι δύο (2) αυτές Ωδές είναι: α) η Ωδή της Θεοτόκου, που εκφωνήθηκε από την Παναγία Μητέρα του Κυρίου, όταν συναντήθηκε με την Ελισάβετ, τη μητέρα του Ιωάννου του Προδρόμου (ΛΟΥΚΑ 1ο κεφ.) και β) η Ωδή του προφήτη Ζαχαρία, που εκφωνήθηκε από τον ιερέα Ζαχαρία, τον πατέρα του Τιμίου Προδρόμου, όταν –με θαυμαστό τρόπο– γεννήθηκε ο Τίμιος Πρόδρομος (ΛΟΥΚΑ 1ο κεφ.).
Σε πρώτη φάση οι στιχολογίες των Εννέα (9) Βιβλικών Ωδών ψάλλονταν μόνες τους (χωρίς, δηλαδή, τη συνοδεία κάποιου εφυμνίου ή ύμνου) στην αρχαία ακολουθία του Όρθρου. Όμως, με το πέρασμα του χρόνου δημιουργήθηκαν, αρχικά, ειδικά εφύμνια, που συνόδευαν τους στίχους των Βιβλικών Ωδών. Αργότερα τα αρχικά αυτά εφύμνια εξελίχθηκαν σε σύντομα τροπάρια, που παρεμβάλλονταν, ως Στιχηροί Ύμνοι, ανάμεσα στους τελευταίους στίχους των Βιβλικών Ωδών, και η ψαλμωδία τους επαναλαμβανόταν πολλές φορές. Σε αυτή περίπου τη φάση το σύνολο των Βιβλικών Ωδών, που ψάλλονταν στην ακολουθία του Όρθρου, ενοποιήθηκαν σε έναν (1) ενιαίο ύμνο, που ονομάστηκε Κανόνας. Ο ενιαίος αυτός ύμνος έμελλε, να αποτελέσει τον κεντρικό ύμνο της ακολουθίας του Όρθρου. Αργότερα, τέλος, χάριν συντομίας, οι αρχαίες στιχολογίες των Βιβλικών Ωδών καταργήθηκαν τελείως (σήμερα ψάλλονται ή αναγιγνώσκονται μόνο σε κάποιους μοναστηριακούς ναούς), για να παραμείνουν σε λειτουργική χρήση μόνο οι Στιχηροί Ύμνοι, που κάποτε τις ακολουθούσαν. Το κείμενο των Εννέα (9) Βιβλικών Ωδών βρίσκεται σήμερα καταγεγραμμένο στο Λειτουργικό Ψαλτήριο (στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου) και στο Ωρολόγιο το Μέγα (στην ακολουθία του Όρθρου).
Ως προς την ιστορία της ψαλμωδίας των Κανόνων, παρατηρητέα, εν ολίγοις, τα εξής: αρχικά στον Όρθρο δεν ψάλλονταν όλες οι Ωδές των Κανόνων. Η τυπική τάξη της ψαλμωδίας των Ωδών των Κανόνων ακολουθούσε τη σειρά, που σήμερα διασώζεται μόνο στο βιβλίο του Τριωδίου. Έτσι, από τη Δευτέρα μέχρι και την Παρασκευή ψάλλονταν τριώδιοι Κανόνες (Κανόνες, δηλαδή, με τρεις μόνο Ωδές). Στους Όρθρους του Σαββάτου ψάλλονταν τετραώδιοι Κανόνες (Κανόνες, δηλαδή, με τέσσερις μόνο Ωδές), ενώ, τέλος, τόσο στην αναστάσιμη Αγρυπνία της Κυριακής, όσο και στις υπόλοιπες Αγρυπνίες του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου, ψάλλονταν οκταώδιοι Κανόνες (Κανόνες, δηλαδή, με οκτώ Ωδές). Πιο συγκεκριμένα:
v ΤΗ ΔΕΥΤΕΡΑ ψαλλόταν τριώδιος Κανόνας, που περιείχε πάντα την α΄, η΄ και θ΄ Ωδή.
v ΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ψαλλόταν τριώδιος Κανόνας, που περιείχε πάντα την β΄, η΄ και θ΄ Ωδή.
v ΤΗΝ ΤΕΤΑΡΤΗ ψαλλόταν τριώδιος Κανόνας, που περιείχε πάντα την γ΄, η΄ και θ΄ Ωδή.
v ΤΗΝ ΠΕΜΠΤΗ ψαλλόταν τριώδιος Κανόνας, που περιείχε πάντα την δ΄, η΄ και θ΄ Ωδή.
v ΤΗΝ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ψαλλόταν τριώδιος Κανόνας, που περιείχε πάντα την ε΄, η΄ και θ΄ Ωδή.
v ΤΟ ΣΑΒΒΑΤΟ ψαλλόταν τετραώδιος Κανόνας, που περιείχε την στ΄, ζ΄, η΄ και θ΄ Ωδή.
v ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΚΗ ψαλλόταν οκταώδιος Κανόνας (έλειπε μόνο η πένθιμη β΄ Ωδή).
Με το πέρασμα, δυστυχώς, του χρόνου όλοι οι τριώδιοι και τετραώδιοι Κανόνες αντικαταστάθηκαν από τους γνωστούς οκταώδιους Κανόνες, που συναντάμε στις σύγχρονες εκδόσεις των λειτουργικών βιβλίων του Εβδομαδιαίου (Παρακλητική) και του Ετήσιου (Πεντηκοστάριο) Λειτουργικού Κύκλου. Μόνο στο Τριώδιο, όπως αναφέραμε ανωτέρω, διατηρήθηκε η αρχαία και σωστή τυπική τάξη της ψαλμωδίας των Κανόνων του Όρθρου. Η αποκατάσταση του Σαββαΐτικου τυπικού (δηλαδή, η επαναφορά του στην αρχαία και σωστή τυπική τάξη, που όριζε την ψαλμωδία των αρχαίων στιχολογιών των Εννέα Βιβλικών Ωδών και των τριώδιων η τετραώδιων Κανόνων στους Όρθρους των καθημερινών ημερών και του Σαββάτου) πρέπει, να αποτελέσει έναν από τους βασικότερους στόχους, όσων θα ασχοληθούν μελλοντικά με αυτό το δύσκολο –από κάθε άποψη– θέμα.
Β. ΔΟΜΗ. Ως προς την εσωτερική τους δομή, οι Κανόνες αποτελούνται από μικρότερα μέρη, που ονομάζονται Ωδές (η ονομασία Ωδή αποτελεί απόδειξη της σχέσης των Εννέα αρχαίων Βιβλικών Ωδών με τους σημερινούς Στιχηρούς Ύμνους, που συγκροτούν τις Ωδές των Κανόνων). Ένας Κανόνας μπορεί να έχει από δύο (2) μέχρι και εννέα (9) Ωδές. Ανάλογα με τον αριθμό των Ωδών του ο Κανόνας χαρακτηρίζεται ως τριώδιος, τετραώδιος, οκταώδιος κτλ. Το λειτουργικό βιβλίο του Τριωδίου οφείλει το όνομά του στους τριώδιους Κανόνες, που περιέχονται στις καθημερινές ορθρινές του ακολουθίες (Τριώδιον = βιβλίο, που έχει τριώδιους Κανόνες). Κάθε μία από τις Ωδές του Κανόνα αποτελείται από έναν (1) Ειρμό και από τα Τροπάρια, που τον ακολουθούν. Ο Ειρμός είναι ένας σύντομος ύμνος, που αποτελεί το μουσικό και μετρικό πρότυπο όλων των Τροπαρίων της Ωδής. Το περιεχόμενο του Ειρμού της Ωδής συνδέεται πάντα με το περιεχόμενο της αντίστοιχης αρχαίας Βιβλικής Ωδής. Έτσι, π.χ. αν προσέξουμε, θα παρατηρήσουμε, ότι όλοι οι Ερμοί της α΄ Ωδής των Κανόνων αναφέρονται στο γεγονός της θαυμαστής διάβασης της Ερυθράς θάλασσας και της σωτηρίας του Ισραηλιτικού λαού από την απειλή του στρατού των Αιγυπτίων, ενώ όλοι οι Ερμοί της στ΄ Ωδής των Κανόνων αναφέρονται στο γεγονός της θαυμαστής διάσωσης του προφήτη Ιωνά στην κοιλιά του κήτους κ.ο.κ. Οι μεγάλοι, μάλιστα, υμνογράφοι, που συνέθεσαν ιδιαίτερους Ειρμούς για τους Κανόνες των μεγάλων Δεσποτικών και Θεομητορικών Εορτών, συνδυάζουν συχνά –με μεγάλη επιτυχία– το περιεχόμενο της αρχαίας Βιβλικής Ωδής με το περιεχόμενο της τιμώμενης εορτής, εφαρμόζοντας, κατά κανόνα, την λεγόμενη τυπολογική ερμηνεία της Αγίας Γραφής. Μια σειρά από ύμνους, που ονομάζονται Τροπάρια, συνοδεύουν τον Ειρμό και, μαζί με αυτόν, συνθέτουν την Ωδή του Κανόνα. Τα Τροπάρια της Ωδής δεν έχουν δική τους μουσική, αλλά αντιγράφουν μουσικά και μετρικά (εφαρμόζοντας τις αρχές της ισοτονίας και ισοσυλλαβίας) τον Ειρμό της. Κάθε μία από τις Ωδές του Κανόνα περιέχει, συνήθως, από δύο (2) μέχρι και πέντε (5) Τροπάρια, το τελευταίο εκ των οποίων είναι θεοτοκίον. Οι Κανόνες, τέλος, στα διάφορα λειτουργικά βιβλία, ανάλογα με το περιεχόμενό τους, χαρακτηρίζονται ως αναστάσιμοι (όταν εξυμνούν την ανάσταση του Κυρίου), σταυρώσιμοι (όταν εξυμνούν τη σταύρωση του Κυρίου), θεομητορικοί (όταν εξυμνούν το πρόσωπο της Θεοτόκου), κατανυκτικοί (όταν οδηγούν τους πιστούς προς την εγκράτεια και τη μετάνοια) αγίων (όταν εξυμνούν το βίο και την πολιτεία των αγίων) κ.ο.κ.
Γ. ΨΑΛΜΩΔΙΑ. Στους καθ’ ημέραν Όρθρους και στους Όρθρους του Σαββάτου, όταν έχουμε Ακολουθία εις δ΄, ή εις στ΄, ψάλλονται τρεις Κανόνες. Όταν, όμως, έχουμε Ακολουθία εις η΄, ή Αγρυπνία τότε ψάλλονται, συνήθως, δύο Κανόνες, ο 1ος εκ των οποίων είναι αφιερωμένος στη Θεοτόκο. Στον Όρθρο, τέλος, της Αγρυπνίας της Κυριακής ψάλλονται τρεις Κανόνες. Η ψαλμωδία των Ειρμών και των Τροπαρίων των Κανόνων γίνεται, κατά τη σωστή τυπική τάξη, με τη συνοδεία της στιχολογίας των αρχαίων βιβλικών Ωδών. Ψάλλεται, δηλαδή, η στιχολογία της αρχαίας Βιβλικής Ωδής, στο τέλος της οποίας προστίθενται οι δύο γνωστοί επείσακτοι στίχοι των στιχολογιών του Σαββαΐτικου τυπικού («Δόξα...Και νυν...»), και ανάμεσα στους τελευταίους στίχους της παρεμβάλλονται, ως Στιχηροί Ύμνοι, ο Ειρμός και τα Τροπάρια της Ωδής του Κανόνα. Σε κάθε ωδή του Κανόνα ψάλλονται, συνήθως, δέκα τέσσερις (14) Στιχηροί Ύμνοι. Ανάλογα με την περίσταση, τα Τροπάρια της Ωδής ενδέχεται, να επαναλαμβάνονται περισσότερες από μία φορές. Οι Κανόνες της ακολουθίας του Όρθρου δεν ψάλλονται διαδοχικά (δηλαδή, ο ένας μετά τον άλλο), αλλά τμηματικά ανά Ωδή (ψάλλεται, δηλαδή, η α΄ Ωδή όλων των Κανόνων, και, εν συνεχεία, ψάλλεται η γ΄ Ωδή όλων των Κανόνων της ακολουθίας κ.ο.κ). Η ψαλμωδία του Κανόνα διακόπτεται στην γ΄ και την στ΄ ωδή. Ανάμεσα στην γ΄ και την δ΄ Ωδή των Κανόνων παρεμβάλλεται η Μικρή Συναπτή του ιερέα (Εκφώνηση: «Ότι Συ ει ο Θεός ημών») και, αμέσως μετά, ψάλλονται τα προσόμοια Καθίσματα του Μηναίου, που, επειδή παρεμβάλλονται ανάμεσα στην γ΄ και την δ΄ Ωδή την Κανόνων, ονομάζονται Μεσώδιο Κάθισμα. Ανάμεσα στην στ΄ και την ζ΄ Ωδή των Κανόνων παρεμβάλλεται μια ακόμη Μικρή Συναπτή του ιερέα (Εκφώνηση: «Συ γαρ ει ο Βασιλεύς της ειρήνης...») και μετά αναγιγνώσκεται το Κοντάκιο (το Προοίμιο και ο 1ος Οίκος) και το Συναξάριον της ημέρας. Η ανάγνωση του Κοντακίου στην ακολουθία του Όρθρου αποτελεί ένα ακόμη κατάλοιπο του Ασματικού Τυπικού. Στη σημερινή λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών στον αναστάσιμο Όρθρο της Κυριακής ο Κανόνας διακόπτεται και στην η΄ Ωδή των Κανόνων, για να παρεμβληθεί ανάμεσα στην η΄ και θ΄ Ωδή η Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου. Στο τέλος κάθε Ωδής των Κανόνων του Όρθρου (μετά, δηλαδή, από το θεοτοκίο, που ακολουθεί το στίχο «Και νυν...») ψάλλεται ο Ειρμός της Ωδής του τελευταίου Κανόνα, που στο Σαββαΐτικο τυπικό χαρακτηρίζεται ως Καταβασία. Συνεπώς, η φυσική θέση των Καταβασιών, κατά τη σωστή τυπική τάξη, βρίσκεται στο τέλος κάθε Ωδής. Πολύ μεταγενέστερα (όταν η ψαλμωδία των Κανόνων παρήκμασε, και, ουσιαστικά, καταργήθηκε) επικράτησε η συνήθεια, να ψάλλονται ως Καταβασίες οι Ειρμοί των Κανόνων των Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών, και διαμορφώθηκε η γνωστή τυπική τάξη της ψαλμωδίας τους μέσα στο λειτουργικό έτος.
Στους ενοριακούς, λοιπόν, ναούς σήμερα έχει επικρατήσει η εξής τυπική τάξη:
v ψάλλεται ή να αναγιγνώσκεται μόνο η α΄ και η γ΄ Ωδή των Κανόνων (με τελείως λανθασμένο τρόπο, δηλαδή χωρίς τη στιχολογία των Βιβλικών Ωδών. Έτσι, π.χ. η στιχολογία των Βιβλικών Ωδών αντικαθίσταται από άσχετους στίχους, όπως «Δόξα σοι ο Θεός ημών, δόξα σοι», ή «Άγιε του Θεού πρέσβευε υπέρ ημών» κτλ, που επαναλαμβάνονται πολλάκις).
v Ακολουθεί η Μικρή Συναπτή του ιερέα (Εκφώνηση: «Ότι Συ ει ο Θεός ημών...»).
v Ψάλλεται το τυχόν Μεσώδιο Κάθισμα.
v Λέγεται, εν συνεχεία, η Μικρή Συναπτή του ιερέα (Εκφώνηση: «Συ γαρ ει ο Βασιλεύς...»)
v Αναγιγνώσκεται το Κοντάκιο και το Συναξάρι της ημέρας.
v Ψάλλονται οι Καταβασίες (ως Καταβασίες, εν προκειμένω, θεωρούνται όχι οι Ειρμοί του τελευταίου από τους Κανόνες της ημέρας, αλλά οι Ειρμοί της πλησιέστερης χρονικά Δεσποτικής και Θεομητορικής εορτής ή οι Ερμοί του γνωστού Κανόνα της Θεοτόκου «Ανοίξω το στόμα μου» κτλ). Ανάμεσα, τέλος, στην Καταβασία της η΄ και της θ΄ Ωδής, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, παρεμβάλλεται στις Αγρυπνίες της Κυριακής η Τάξη του Εωθινού Ευαγγελίου.
Αξιοσημείωτη, όσον αφορά την ψαλμωδία της θ΄ Ωδής των Κανόνων, είναι η Στιχολογία της Τιμιωτέρας. Ως Τιμιωτέρα χαρακτηρίζονται οι έξι (6) πρώτοι στίχοι της θ΄ Βιβλικής Ωδής (ωδή της Θεοτόκου), που ψάλλονται, ακόμη και σήμερα, με τη συνοδεία του κοινού Στιχηρού Ύμνου: «Την Τιμιωτέραν των Χερουβείμ...». Η Τιμιωτέρα αποτελεί την αρχαία εισαγωγή της ψαλμωδίας της θ΄ Ωδής των Κανόνων, και διατηρήθηκε μέχρι τις μέρες μας εξαιτίας της σύνδεσής της με το πρόσωπο της Θεοτόκου. Στις Δεσποτικές, τέλος, και Θεομητορικές εορτές υπάρχει σήμερα η τυπική συνήθεια, να ψάλλεται (με τελείως, φυσικά, λανθασμένο τρόπο και χωρίς τη στιχολογία της αρχαίας Βιβλικής Ωδής) –εκτός από την α΄ και τη γ΄ Ωδή– και η θ΄ Ωδή των Κανόνων (αν και, παραδόξως, καταλιμπάνεται τις ημέρες αυτές η ψαλμωδία της Τιμιωτέρας).
Από τα ανωτέρω κατέστη σαφές, ότι σήμερα η ψαλμωδία των Κανόνων του Όρθρου έχει, κατ’ ουσίαν, καταργηθεί. Ελάχιστα σπαράγματα της ψαλμωδίας τους διατηρούνται σήμερα σε λειτουργική χρήση και, φυσικά, επικρατεί μια πλήρης και καθολική σύγχυση γύρω από όλα τα ζητήματα, που σχετίζονται με τον ορθό τρόπο της ψαλμωδίας τους. Οι αιτίες αυτής της αρνητικής εξέλιξης είναι, σίγουρα, πολλές. Αν μας επιτρέπεται η διατύπωση μιας προσωπικής και καθαρά υποκειμενικής εκτίμησης, θα υποστηρίζαμε, ότι οι βασικότερες, ίσως, αιτίες είναι: α) η κατάργηση της ψαλμωδίας των στιχολογιών των Εννέα Βιβλικών Ωδών και β) η κατάργηση των αρχαίων τριώδιων και τετραώδιων Κανόνων και η αντικατάστασή τους με τους γνωστούς μας οκταώδιους Κανόνες. Η επιστροφή μας στην αρχαία και σωστή τυπική τάξη (δηλαδή, η σύνδεση των Κανόνων με τις στιχολογίες των αρχαίων Βιβλικών Ωδών, καθώς και η επαναφορά των τριώδιων και τετραώδιων Κανόνων στις καθημερινές ακολουθίες του Όρθρου και στον Όρθρο του Σαββάτου) αποτελεί –κατά την προσωπική και, πιθανώς, λανθασμένη κρίση μας–την μοναδική ελπίδα διάσωσης των Κανόνων στις ημέρες μας.
13. ΤΑ ΕΞΑΠΟΣΤΕΙΛΑΡΙΑ. Μετά την ψαλμωδία (ή την ανάγνωση) των Κανόνων λέγεται από τον ιερέα η Μικρή Συναπτή (Εκφώνηση: «Ότι σε αινούσι...») και, εν συνεχεία, ψάλλονται τα Εξαποστειλάρια (ή Φωταγωγικά). Εξαποστειλάρια (ή Φωταγωγικά) ονομάζονται οι αρχαίοι ύμνοι, που ψάλλονταν μετά από τους Κανόνες και πριν τη Στιχολογία των Αίνων, όταν υπήρχε ακολουθία Μη Εορταζομένου Αγίου (Ακολουθία εις δ΄) και, συνεπώς, εφαρμοζόταν το Τυπικό των Άμνημων Ημερών (ή Τυπικό του Αλληλούια). Ονομάστηκαν έτσι, γιατί παρακαλούν το Θεό, να «εξαποστείλει» στον κόσμο το ηλιακό φως της νέας ημέρας. Τα αρχαία Εξαποστειλάρια ακολουθούν τους οκτώ (8) βασικούς ήχους της βυζαντινής μουσικής και –αν και ανήκουν στον Εβδομαδιαίο Λειτουργικό Κύκλο– βρίσκονται καταγεγραμμένα στο Ωρολόγιο το Μέγα (όχι στην Παρακλητική). Σήμερα ψάλλονται μόνο στις καθημερινές ακολουθίες της περιόδου του Τριωδίου. Αργότερα, δημιουργήθηκαν από διάφορους υμνογράφους Εξαποστειλάρια για όλες σχεδόν τις εορτές του Εβδομαδιαίου και του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου. Τα μεταγενέστερα αυτά Εξαποστειλάρια αντικατέστησαν τα αρχαία Εξαποστειλάρια. Σήμερα, τα Εξαποστειλάρια του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου είναι καταγεγραμμένα στο Ωρολόγιο το Μέγα (όχι στην Παρακλητική), ενώ τα Εξαποστειλάρια του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου είναι καταγεγραμμένα στα Μηναία, στο Τριώδιο, και στο Πεντηκοστάριο (αμέσως μετά από τους Κανόνες). Οι μεταγενέστεροι αυτοί ύμνοι διατήρησαν το όνομα Εξαποστειλάρια (επειδή πήραν τη θέση των αρχαίων Εξαποστειλαρίων), αν και δεν κάνουν ποτέ λόγο για την αποστολή του φωτός της νέας ημέρας. Ως προς το ζήτημα της επιλογής των Εξαποστειλαρίων σημειωτέα τα εξής: στις ακολουθίες που δεν δικαιούνται την ψαλμωδία Απολυτικίου (εις δ΄ με μηδέν Δοξαστικά), ψάλλονται τα Εξαποστειλάρια της τυχούσης ακολουθίας του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου. Όμως, στις ακολουθίες που δικαιούνται την ψαλμωδία Απολυτικίου (δηλαδή, σε όλες τις άλλες περιπτώσεις), ψάλλονται τα Εξαποστειλάρια της τυχούσης ακολουθίας του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου. Έτσι, όταν μια ακολουθία δικαιούται Απολυτίκιο, δικαιούται, ταυτόχρονα, Κοντάκιο και Εξαποστειλάριο. Αξίζει, τέλος, να σημειώσουμε, ότι ανάμεσα στα Εξαποστειλάρια δεσπόζουν (ως προς τη λειτουργική τους αξία) τα ένδεκα (11) Αναστάσιμα Εξαποστειλάρια, που ψάλλονται στις Αγρυπνίες των Κυριακών. Ειδικότερα, σε παράρτημα στο τέλος της Παρακλητικής υπάρχουν καταγεγραμμένα τα ένδεκα (11) Αναστάσιμα Εξαποστειλάρια, που αποτελούν –μαζί με τα αντίστοιχα Εωθινά Δο-ξαστικά, που τα συνοδεύουν– ποιητική απόδοση του περιεχομένου των ένδεκα (11) Αναστάσιμων Εωθινών Ευαγγελίων. Τα Αναστάσιμα αυτά Εξαποστειλάρια ανήκουν στο λεγόμενο Κύκλο των Εωθινών Ευαγγελίων (βλπ. Θέμα 2ο) και επαναλαμβάνονται κυκλικά στις Αγρυπνίες των Κυριακών κάθε ένδεκα εβδομάδες.
14. ΤΟ ΠΑΣΑΠΝΟΑΡΙΟ. Με τον όρο Πασαπνοάριο δηλώνονται οι δυο (2) πρώτοι στίχοι του ψαλμού 148 («Πάσα πνοή αινεσάτω τον Κύριον. Αινείτε τον Κύριον εκ των Ουρανών....» και «Αινείτε Αυτόν πάντες οι Άγγελοι Αυτού...»). Οι στίχοι αυτοί αποτελούν την αρχή του πρώτου από τους τρεις συνολικά ψαλμούς, που ψάλλονται στο τέλος της ακολουθίας του Όρθρου. Διακρίνονται από τους υπόλοιπους στίχους των εν λόγω ψαλμών γιατί: α) ψάλλονται πανηγυρικότερα και β) διασώζουν ένα από τα αρχαία εφύμνια της ορθρινής στιχολογίας, δηλαδή τη φράση: «Πάσα πνοή Αινεσάτω τον Κύριον». Ως προς τη μουσική του απόδοση το Πασαπνοάριο ακολουθεί τον τυχόντα ήχο του πρώτου από τα Στιχηρά του.
15. Η ΣΤΙΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ. Με εξαίρεση τους δύο (2) πρώτους στίχους του ψαλμού 148, που, όπως ήδη είπαμε, αποτελούν το Πασαπνοάριο, όλοι οι υπόλοιποι στίχοι αυτού του ψαλμού, μαζί με το σύνολο των στίχων των ψαλμών 149 και 150, αποτελούν τη λεγόμενη Στιχολογία των Αίνων, η οποία ψάλλεται (ή αναγιγνώσκεται) καθημερινά στην ακολουθία του Όρθρου, αμέσως μετά από το Πασαπνοάριο, και στον ίδιο πάντα με αυτό ήχο. Το περιεχόμενο των ψαλμών, που συνθέτουν τη Στιχολογία των Αίνων, είναι πανηγυρικό και δοξολογικό, ενώ τονίζεται σε αυτό έντονα η συμμετοχή όλης της κτίσης (έμψυχης και άψυχης) στην εωθινή (πρωινή) δοξολογία του Θεού. Δυστυχώς, στους ενοριακούς ναούς σήμερα, κατά κανόνα, η Στιχολογία των Αίνων, χάριν συντομίας, παραλείπεται. Έτσι, μετά το Πασαπνοάριο, ψάλλονται τα Στιχηρά των Αίνων. ΠΡΟΣΟΧΗ: Η Στιχολογία των Αίνων αναγιγνώσκεται, όταν δεν ψάλλονται Στιχηρά στους Αίνους, και ψάλλεται όταν ψάλλονται Στιχηρά στους Αίνους.
16. ΤΑ ΣΤΙΧΗΡΑ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ. Ανάμεσα στους τελευταίους στίχους της Στιχολογίας των Αίνων παρεμβάλλονται τα λεγόμενα Στιχηρά των Αίνων. Η λέξη Στιχηρόν δηλώνει, όπως έχουμε αναφέρει, τον ύμνο, που ακολουθεί κάποιο ψαλμικό στίχο. Έτσι, οι ύμνοι που ακολουθούν τους τελευταίους στίχους της Στιχολογίας των Αίνων, χαρακτηρίζονται ως Στιχηρά των Αίνων, για να διακρίνονται από τις άλλες ομάδες Στιχηρών, που υπάρχουν στις ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου. Τα Στιχηρά των Αίνων βρίσκονται γραμμένα στα βιβλία του Εβδομαδιαίου (Παρακλητική) και του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (Μηναία, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο). Είναι οι ύμνοι, που ακολουθούν την τυπική ένδειξη: «Εις τους Αίνους ιστώμεν στίχους...και ψάλλομεν στιχηρά προσόμοια...». Ο αριθμός των Στιχηρών των Αίνων δεν είναι σταθερός, αλλά μεταβάλλεται ανάλογα με τη λειτουργική αξία της ορθρινής ακολουθίας. Πιο συγκεκριμένα:
v Στους καθ’ ημέραν Όρθρους (δηλαδή από Δευτέρα μέχρι Παρασκευή) και το Σαββάτο, όταν υπάρχει ακολουθία, που δικαιούται την ψαλμωδία Στιχηρών ύμνων στους Αίνους (δηλαδή, όταν έχουμε Ακολουθία εις στ΄, εις η΄, ή Αγρυπνία) ψάλλονται τέσσερα (4) Στιχηρά. ΠΡΟΣΟΧΗ: α) Σπάνια συναντάμε στα Μηναία ακολουθίες με έξι (6) Στιχηρούς ύμνους στη Στιχολογία των Αίνων. Πρόκειται για μεταγενέστερη προθήκη. Μπορούμε, όμως, αν θέλουμε, να ψάλλουμε τους ύμνους αυτούς, στιχολογώντας, κατ’ εξαίρεσιν, έξι (6) στίχους (αντί για 4). Αν πάλι θέλουμε, να εφαρμόσουμε με ακρίβεια την τυπική τάξη, μπορούμε, να παραλείψουμε κάποιους από τους υπάρχοντες ύμνους, για να στιχολογήσουμε μόνο τέσσερις (4) στίχους. β) Οι Ακολουθίες εις στ΄ δεν έχουν, κατά τη σωστή τυπική τάξη, Στιχηρά των Αίνων. Σήμερα, όμως, ενδέχεται, να συναντήσουμε στα Μηναία Στιχηρά των Αίνων σε Ακολουθίες εις στ΄. Αν και πρόκειται, μάλλον, για μεταγενέστερη προσθήκη, μπορούμε, αν θέλουμε, να τα ψάλλουμε. Αν, πάλι, θέλουμε, να εφαρμόσουμε με ακρίβεια την τυπική τάξη, μπορούμε, να τα παραλείψουμε.
v Στους Όρθρους των Αγρυπνιών της Κυριακής ψάλλονται οκτώ (8) Στιχηρά.
Ως προς το ζήτημα, τέλος, της επιλογής των Στιχηρών των Αίνων ισχύουν, εν συντομία, τα εξής:
v Όταν οι αναστάσιμοι Όρθροι των Αγρυπνιών της Κυριακής συμπέσουν με ακολουθίες του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου, που δικαιούνται την ψαλμωδία Αίνων (Ακολουθίες εις στ΄, εις η΄, ή Αγρυπνίες), τότε οι δύο Λειτουργικοί Κύκλοι μοιράζονται μεταξύ τους ισόποσα τα Στιχηρά των Αίνων (δηλαδή, ψάλλονται πρώτα τέσσερα αναστάσιμα Στιχηρά και, εν συνεχεία, τέσσερα Στιχηρά της τυχούσης εορτής του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου).
v Στους καθ’ ημέραν Όρθρους και στους Όρθρους του Σαββάτου όταν έχουμε ακολουθίες του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου, που δικαιούνται την ψαλμωδία Αίνων (Ακολουθίες εις στ΄, εις η΄, και Αγρυπνίες), τότε αυτές παίρνουν και τα τέσσερα (4) Στιχηρά των Αίνων.
v Όταν ο Όρθρος του Σαββάτου συμπέσει με εορτή, που έχει ακολουθία Μη Εορταζομένου Αγίου (εις δ΄ με μηδέν Δοξαστικά), τότε ψάλλονται στους Αίνους τα Στιχηρά του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου (Παρακλητική).
v Όταν, τέλος, έχουμε Ακολουθία εις δ΄ σε καθημερινή ημέρα, ή Ακολουθία εις δ΄ με ένα (1) ή δύο (2) Δοξαστικά την ημέρα του Σαββάτου, τότε δεν ψάλλεται Πασαπνοάριο και Στιχηρά στους Αίνους, αλλά απλά αναγιγνώσκεται η Στιχολογία των Αίνων (ψαλμοί 148-150).
17. ΤΟ ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ. Η Στιχολογία των Αίνων, όπως όλες οι στιχολογίες του Σαββαΐτικου τυπικού, τελειώνει με τους επείσακτους στίχους: «Δόξα Πατρί... Και νυν...». Όταν ψάλλονται Στιχηρά των Αίνων, ο 1ος από αυτούς τους στίχους («Δόξα...») ακολουθείται πάντα από έναν ύμνο, που, για να διακρίνεται από τα άλλα Δοξαστικά του Εσπερινού και του Όρθρου, ονομάζεται Δοξαστικό των Αίνων και είναι, κατά κανόνα, Ιδιόμελος (δηλαδή, ψάλλεται με μια μοναδική και ανεπανάληπτη μουσική σύνθεση). Ο ύμνος αυτός, κυρίως εξαιτίας της μουσικής του ιδιαιτερότητας, δεσπόζει ανάμεσα στα υπόλοιπα Στιχηρά των Αίνων, ως πανηγυρικότερος, γιατί, σε αντίθεση με το Δοξαστικό, τα άλλα Στιχηρά των Αίνων είναι, κατά κανόνα, Προσόμοια (δηλαδή, δεν έχουν δική τους μουσική, αλλά αντιγράφουν μουσικά και μετρικά κάποιον άλλο ύμνο, που ονομάζεται Πρωτόμελον ή Αυτόμελον). Τέλος, όσον αφορά το μουσικό μέλος των διάφορων Δοξαστικών των Αίνων, σήμερα το βρίσκουμε καταγεγραμμένο σε ειδικές εκδόσεις μουσικών βιβλίων, όπως, το Δοξαστάριον κ.α. Ο 2ος στίχος («Και νυν...») ακολουθείται, όπως ήδη αναφέραμε, πάντα από έναν ύμνο, που αναφέρεται στο πρόσωπο της Παναγίας Μητέρας του Χριστού, και, ως εκ τούτου, ονομάζεται θεοτοκίον ή –την Τετάρτη και την Παρασκευή– σταυροθεοτοκίο. Το θεοτοκία και τα σταυροθεοτοκία ψάλλονται σύντομα και είναι, συνήθως, προσόμοια (όχι ιδιόμελα). Τέλος, ανάμεσα στα Δοξαστικά των Αίνων δεσπόζουν (ως προς τη λειτουργική τους αξία) τα ένδεκα (11) Αναστάσιμα Δοξαστικά (ή Εωθινά), που ψάλλονται στις Αγρυπνίες των Κυριακών. Σε παράρτημα στο τέλος της Παρακλητικής υπάρχουν καταγεγραμμένα τα ένδεκα (11) Αναστάσιμα Δοξαστικά των Αίνων, που –μαζί με τα αντίστοιχα Αναστάσιμα Εξαποστειλάρια, που τα συνοδεύουν– αποτελούν ποιητική απόδοση του περιεχομένου των ένδεκα (11) Αναστάσιμων Εωθινών Ευαγγελίων. Τα Αναστάσιμα Δοξαστικά των Αίνων ανήκουν στο λεγόμενο Κύκλο των Εωθινών Ευαγγελίων (βλπ. Θέμα 2ο), και επαναλαμβάνονται κυκλικά στις Αγρυπνίες των Κυριακών κάθε ένδεκα εβδομάδες.
18. Η ΔΟΞΟΛΟΓΙΑ. Στον Όρθρο, μετά τους Αίνους (Στιχολογία, Στιχηρά, Δοξαστικό) αναγιγνώσκεται ή ψάλλεται η λεγόμενη «Δοξολογία». Η Δοξολογία είναι μια ποιητική σύνθεση, που συγκροτείται από ανεξάρτητους ψαλμικούς στίχους (από στίχους, δηλαδή, που επιλέγονται από διάφορους ψαλμούς). Αναλυτικότερα, όταν έχουμε Ακολουθία εις δ΄, ή εις στ΄, αναγιγνώσκεται η Μικρή Δοξολογία, ενώ όταν έχουμε Ακολουθία εις η΄, ή Αγρυπνία ψάλλεται η Μεγάλη Δοξολογία. ΠΡΟΣΟΧΗ: Όταν ψάλλεται η Μεγάλη Δοξολογία δεν λέγονται ποτέ Απόστιχα των Αίνων, και δεν αναγιγνώσκεται ποτέ το Τρισάγιο (γιατί ο Τρισάγιος Ύμνος, επειδή είναι ενσωματωμένος στο τέλος της Μεγάλης Δοξολογίας, ψάλλεται μαζί της). Έτσι, αμέσως μετά από το τέλος της Μεγάλης Δοξολογίας, λέγονται από τον ιερέα η Εκτενής και τα Πληρωτικά (με την Ευχή της Κεφαλοκλισίας), ψάλλονται τα Απολυτίκια της ημέρας και, αμέσως μετά, γίνεται η Απόλυση της ακολουθίας του Όρθρου.
19. Η ΕΚΤΕΝΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΛΗΡΩΤΙΚΑ (ΜΕ ΤΗΝ ΕΥΧΗ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΟΚΛΙΣΙΑΣ). Όταν ψάλλεται η Μεγάλη Δοξολογία (δηλαδή, όταν έχουμε Ακολουθία εις η΄ και Αγρυπνία), λέγονται –μετά το τέλος της– από τον ιερέα συναπτά (δηλαδή, η μία αμέσως μετά από την άλλη) η Εκτενής Αίτηση και τα Πληρωτικά (με την Ευχή της Κεφαλοκλισίας) (βλπ. Θέμα 3ο). Στη σημερινή λατρευτική πράξη των ενοριακών ναών, δυστυχώς, οι δύο αιτήσεις (Εκτενής και Πληρωτικά) αναγιγνώσκονται, χάριν συντομίας, από τους ιερείς «μυστικώς», την ώρα που ψάλλεται η Μεγάλη Δοξολογία. Μόνο στον Όρθρο του Μεγάλου Σαββάτου (δηλαδή, στην ακολουθία του Επιταφίου, που τελείται το απόγευμα της Μεγάλης Παρασκευής) η Εκτενής και τα Πληρωτικά αναγιγνώσκονται από τους ιερείς εκφώνως στη φυσική τους θέση. Όταν, όμως, αναγιγνώσκεται η Μικρή Δοξολογία (δηλαδή, όταν έχουμε Ακολουθία εις δ΄, ή εις στ΄) η Εκτενής –όπως, ακριβώς, και στην ακολουθία του Εσπερινού– μετατίθεται, κατά ένα παράδοξο και δυσερμήνευτο τρόπο, από τη φυσική της θέση στο τέλος της ακολουθίας του Όρθρου (μετά τα Απολυτίκια και πριν την Απόλυση). Έτσι, στις περιπτώσεις αυτές η τυπική τάξη της ορθρινής ακολουθίας διαμορφώνεται ως εξής:
v Αναγιγνώσκεται η Μικρή Δοξολογία, προ της οποίας λέγεται η φράση: «Σοι Δόξα πρέπει Κύριε ο Θεός ημών...».
v Λέγονται από τον ιερέα τα Πληρωτικά και η Ευχή της Κεφαλοκλισίας (Εκφώνηση: «Σον γαρ εστί το ελεείν και σώζει ημάς...»).
v Ψάλλονται τα Απόστιχα των Αίνων και –αν υπάρχει– το Δοξαστικό τους.
20. ΤΑ ΑΠΟΣΤΙΧΑ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ. Τα Απόστιχα των Αίνων –όπως ακριβώς και τα Απόστιχα του Κεκραγαρίου– είναι Στιχηρά (ψάλλονται, δηλαδή, με εξαίρεση το πρώτο από αυτά, μετά από κάποιο ψαλμικό στίχο). Βρίσκονται γραμμένα στα βιβλία του Εβδομαδιαίου (Παρακλητική) και του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (Μηναία, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο). Τα ξεχωρίζουμε εύκολα μέσα στα λειτουργικά βιβλία, γιατί πριν από αυτά υπάρχει (γραμμένη πάντα με κόκκινα γράμματα) η τυπική ένδειξη: «Εις τον Στίχον ψάλλομεν στιχηρά προσόμοια (ή ιδιόμελα)...». Τα Απόστιχα των Αίνων διαφέρουν από τα Στιχηρά των Αίνων, γιατί οι ψαλμικοί στίχοι, που τα συνοδεύουν, δεν προέρχονται από μια Στιχολογία, δηλαδή από έναν ή περισσότερους ψαλμούς, που λέγονται ολόκληροι μέσα σε μια ακολουθία, (όπως συμβαίνει π.χ. στα Στιχηρά των Αίνων, που οι στίχοι τους προέρχονται από τη Στιχολογία των Αίνων), αλλά είναι ανεξάρτητοι ψαλμικοί στίχοι (δηλαδή στίχοι, από διάφορους ψαλμούς, που είναι άσχετοι μεταξύ τους). Γενικά, στους καθ’ ημέραν Όρθρους (από Δευτέρα μέχρι Παρασκευή) στα Απόστιχα των Αίνων η Παρακλητική έχει τρία (3) Στιχηρά, ενώ στον Όρθρο του Σαββάτου έχει τέσσερα (4) Στιχηρά. Στον Όρθρο τέλος, της Κυριακής, επειδή, έχουμε ακολουθία Αγρυπνίας, η Παρακλητική δεν έχει Απόστιχα των Αίνων (αφού ψάλλεται η Μεγάλη Δοξολογία).
Οι ακολουθίες του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (Μηναία) δεν έχουν, κατά κανόνα, Απόστιχα των Αίνων, γιατί ο μεν Ετήσιος Λειτουργικός Κύκλος δικαιούται τα Στιχηρά των Αίνων, ο δε Εβδομαδιαίος Λειτουργικός Κύκλος δικαιούται τα Απόστιχα των Αίνων: Έτσι:
v αν έχουμε Ακολουθία εις δ΄, ή εις στ΄ (που δεν έχει Στιχηρά στους Αίνους), τότε δεν ψάλλονται Στιχηρά των Αίνων, αλλά απλά αναγιγνώσκεται η Στιχολογία των Αίνων και η Μικρή Δοξολογία, και –μετά από τα Πληρωτικά και την Ευχή της Κεφαλοκλισίας– ψάλλονται τα Απόστιχα των Αίνων του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου από την Παρακλητική.
v αν έχουμε Ακολουθία εις στ΄ (που έχει Στιχηρά στους Αίνους), τότε ψάλλονται τα Στιχηρά των Αίνων του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου από το Μηναίο, αναγιγνώσκεται η Μικρή Δοξολογία, και –μετά τα Πληρωτικά και την Ευχή της Κεφαλοκλισίας– ψάλλονται τα Απόστιχα των Αίνων του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου από την Παρακλητική.
v αν έχουμε Ακολουθία εις η΄, ή Αγρυπνία, τότε ψάλλονται τα Στιχηρά των Αίνων του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου από το Μηναίο, ψάλλεται, εν συνεχεία, η Μεγάλη Δοξολογία, και δεν ψάλλονται καθόλου Απόστιχα των Αίνων.
v αν έχουμε Προεόρτια ή Μεθεόρτια ακολουθία Δεσποτικής ή Θεομητορικής εορτής (που αποτελούν ιδιαίτερη παραλλαγή των Ακολουθιών εις η΄), τότε ψάλλονται τα Στιχηρά των Αίνων του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου από το Μηναίο, διαβάζεται η Μικρή Δοξολογία, και –μετά τα Πληρωτικά και την Ευχή της Κεφαλοκλισίας– ψάλλονται τα Απόστιχα των Αίνων του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου και πάλι από το Μηναίο, γιατί στις Προεόρτιες και Μεθεόρτιες ακολουθίες των Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών –όπως, ακριβώς, και στις Ακολουθίες εις η΄– κλείνει τελείως η Παρακλητική.
Ως προς το ζήτημα, τέλος, της επιλογής των ψαλμικών στίχων, που συνοδεύουν τα στιχηρά των Αποστίχων των Αίνων, σημειωτέα τα εξής:
v Όταν λέγονται τα Απόστιχα των Αίνων του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου, τότε στους καθ’ ημέραν Όρθρους (από τη Δευτέρα μέχρι την Παρασκευή) χρησιμοποιούνται οι γνωστοί στίχοι της Παρακλητικής: «Ενεπλήσθημεν το πρωί του ελέους Σου...» και «Και έστω η λαμπρότης Κυρίου του Θεού ημών εφ’ ημάς...».
v Όταν λέγονται τα Απόστιχα των Αίνων του Εβδομαδιαίου Λειτουργικού Κύκλου, τότε στον Όρθρου του Σαββάτου χρησιμοποιούνται οι ειδικοί νεκρώσιμοι στίχοι της Παρακλητικής («Μακάριοι ους εξελέξω...», «Αι ψυχαί αυτών...», «Και το μνημόσυνον αυτών...»).
v Όταν λέγονται τα Απόστιχα των Αίνων του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (π.χ. στις Προεόρτιες και Μεθεόρτιες ακολουθίες των Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών) χρησιμοποιούνται οι ειδικοί στίχοι, που υπάρχουν καταγεγραμμένοι στην ακολουθία του Μηναίου. Αν, όμως, τα βιβλία του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου δεν μας δίνουν τους ψαλμικούς στίχους, που συνοδεύουν τα στιχηρά των Αποστίχων των Αίνων, τότε τους αναζητάμε σε κάποια από τις παρεμφερείς ακολουθίες του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (δηλαδή, αν, για παράδειγμα, τιμάμε τα προεόρτια ή τα μεθεόρτια μιας θεομητορικής εορτής, αναζητάμε τους ψαλμικούς στίχους, που συνοδεύουν τα Απόστιχα των Αίνων σε κάποια άλλη προεόρτια ή μεθεόρτια ακολουθία, που είναι αφιερωμένη στη Θεοτόκο).
21. ΤΟ ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΙΧΩΝ ΤΩΝ ΑΙΝΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΟΤΟΚΙΟ ΤΟΥ. Όπως η Στιχολογία των Αίνων, έτσι και οι ψαλμικοί στίχοι, που συνοδεύουν τα Απόστιχα των Αίνων, τελειώνουν με τους δύο (2) γνωστούς επείσακτους στίχους («Δόξα...», «Και νυν ...»). Ο 1ος από αυτούς («Δόξα...») ενδέχεται να ακολουθείται από έναν ύμνο, που, για να διακρίνεται από τα άλλα Δοξαστικά του Εσπερινού και του Όρθρου, ονομάζεται Δοξαστικό των Αποστίχων των Αίνων. Ο ύμνος αυτός (αν, βεβαίως, υπάρχει) είναι, κατά κανόνα, Ιδιόμελος και εξαιτίας της μουσικής του ιδιαιτερότητας, δεσπόζει ανάμεσα στα υπόλοιπα Απόστιχα των Αίνων, ως πανηγυρικότερος, αφού, σε αντίθεση με το Δοξαστικό, όλα τα άλλα Απόστιχα των Αίνων είναι, κατά κανόνα, Προσόμοια. Όταν στην ακολουθία δεν υπάρχει Δοξαστικό στα Απόστιχα Αίνων, ο στίχος: «Δόξα...» ψάλλεται χωρίς να ακολουθείται από κανένα Στιχηρό ύμνο, και, αμέσως μετά, ψάλλεται ο στίχος: «Και νυν...», που ακολουθείται πάντα από ένα –σύντομο έστω– θεοτοκίο. Ο 2ος στίχος («Και νυν...») ακολουθείται πάντα από ένα θεοτοκίο ή (την Τετάρτη και την Παρασκευή) σταυροθεοτοκίο. Στο «Και νυν...» των Αποστίχων του Αίνων ψάλλεται, κατά κανόνα, όχι ιδιόμελο, αλλά προσόμοιο θεοτοκίο. Μόνο στις Θεομητορικές εορτές του Ετήσιου Λειτουργικού Κύκλου (και, κυρίως, στις Προεόρτιες και Μεθεόρτιες ακολουθίες τους) θα βρούμε ιδιόμελα θεοτοκία (αντί για Δοξαστικά) στο «Και νυν...» των Αποστίχων των Αίνων.
22. ΤΟ ΑΓΑΘΟΝ ΤΟ ΕΞΟΜΟΛΟΓΕΙΣΘΑΙ. Μετά τα Απόστιχα των Αίνων, λέγεται –από τον Προεστό ή τον Αναγνώστη– το «Αγαθόν το εξομολογείσθαι...». Πρόκειται για μια σύντομη δοξολογική εκφώνηση, που, όπως η Απολυτίκιος Ευχή του Εσπερινού, προτάσσεται της ανάγνωσης του Τρισάγιου,
23. ΤΟ ΤΡΙΣΑΓΙΟ. (βλπ. Θέμα 3ο) Υπενθυμίζουμε, ότι όταν ψάλλεται η Μεγάλη Δοξολογία, δεν λέγεται το Αγαθόν το Εξομολογείσθαι και το Tρισάγιο, αφού ο Τρισάγιος Ύμνος είναι ενσωματωμένος σ’ αυτήν, και, συνεπώς, ψάλλεται μαζί της.
24. ΤΑ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΑ. (βλπ. Θέμα 3ο) Σημειώνουμε μόνον, ότι: α) υπάρχουν Θεοτοκία Απολυτίκια (διαφορετικά από τα αντίστοιχα του Εσπερινού), που είναι γραμμένα ειδικά για το τέλος της ακολουθίας του Όρθρου. Τα ειδικά αυτά Θεοτοκία Απολυτίκια είναι καταγεγραμμένα στο Ωρολόγιο το Μέγα. β) Όταν διαβάζεται η Μικρή Δοξολογία, μετά τα Απολυτίκια λέγεται από τον ιερέα η Εκτενής (που μεταφέρεται στο τέλος του Όρθρου), και, εν συνεχεία, γίνεται η Απόλυση.
25. Η ΑΠΟΛΥΣΗ. (βλπ. Θέμα 3ο)
Kεφάλαιο 3ο // Περιεχόμενα // Κεφάλαιο 5ο
Δημιουργία αρχείου: 23-5-2007.
Δημιουργία αρχείου: 23-5-2007.