3. Το ιστορικό πλαίσιο

Η ιδέα της αναπτύξεως επεκτατικής πολιτικής εκ μέρους του Παπικού Θρόνου της Ρώμης στην Ορθόδοξη Ανατολή πρέπει να συνδεθεί με την εκφράγκευση της Ορθόδοξης (Ρωμαίικης) Δύσεως και την μόνιμη επιβουλή της για τους λαούς, που έμειναν πιστοί στην αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης Κωνσταντινουπόλεως και τα Ορθόδοξα Πατριαρχεία τής (Κωνσταντινουπόλεως, Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων). Μετά την αποκοπή του Πατριαρχείου της Δύσεως (Παλαιάς Ρώμης) από τα Πατριαρχεία τής Ανατολής, λόγω τής κατακτήσεώς του από την φραγκική εξουσία, τελευταία επιδιώκει να συντηρεί μόνιμα την αντίθεση μεταξύ τους και να χρησιμοποιεί τον Παπικό θρόνο εναντίον της Αυτοκρατορίας της Νέας Ρώμης (Ρωμανίας).

Από τον 7ο ως τον 11ο αιώνα συντελείται προοδευτικά η υποταγή της Δυτικής Ρωμανίας (του δυτικού τμήματος της αυτοκρατορίας της Ν. Ρώμης), στα Φραγκογερμανικά φύλα. Η Αυτοκρατορία της Ν. Ρώμης εις μεν τη Δύση υποτάχθηκε στους Φραγκογερμανούς, στη δε Ανατολή στους Άραβες (7ος αι. ε.) και τους Οθωμανούς (14ος αι. κ. ε.). Η κατάκτηση στη Δύση διευκολύνθηκε με την βαθμιαία υποκατάσταση των Ρωμαίων Επισκόπων με Φράγκους. Έτσι, ενώ στην Ανατολή οι Επίσκοποι ανέλαβαν στις κατακτώμενες περιοχές το ρόλο του εθνάρχου, προστατεύοντας τον λαό και σώζοντας την ταυτότητα και ενότητά του, στη Δύση έγιναν όργανα των κατακτητών και μέρος της φραγκικής φεουδαρχίας, μισούμενοι από το λαό, όπως απέδειξε στους τελευταίους αιώνες η Γαλλική Επανάσταση (1789), που ξεκίνησε όχι μόνο ως αντιφεουδαρχική, αλλά και αντιπαπική.

Την καταλυτική επιρροή των Φράγκων στη διαφοροποίηση της Δυτικής Χριστιανοσύνης δέχεται σήμερα και η δυτική ιστοριογραφία. Από τον 7ο αι. εμφανίζονται οι σπόροι του σχίσματος μεταξύ των Γότθων (Γερμανών), που ξεκίνησαν Αρειανοί και μόνο κατ' όνομα έγιναν κατόπιν Ορθόδοξοι. Μεταξύ τών Βησιγότθων της Ισπανίας έγινε και η προσθήκη του Filioque στο Ι. Σύμβολο. Οι Βησιγότθοι της Ισπανίας άρχισαν επίσης πρώτοι την αντικατάσταση των Ρωμαίων Επισκόπων με Γότθους και εκεί πρώτα καταλύθηκε το 654 η ρωμαϊκή (βυζαντινή) εξουσία. Το παράδειγμα αυτό θα ακολουθήσουν έναν αιώνα μετά και οι Φράγκοι, ώσπου να καταλάβουν και αυτό τον θρόνο της Ρώμης (μεταξύ 1009 και 1046).

Οι υπόδουλοι Ρωμαίοι (Βυζαντινοί) αντιστέκονταν με συνεχείς επαναστάσεις, για να σώσουν τον σύνδεσμό τους με την Κωνσταντινούπολη. Ακόμη και με τους Άραβες συνεμάχησαν εναντίον των Φράγκων και Βησιγότθων, επιλέγοντας τη λιγότερο επικίνδυνη λύση. Η συμμαχία όμως Ρωμαίων (Βυζαντινών) και Αράβων ηττήθηκε από τον Κάρολο Μαρτέλο, πάπο του Καρλομάγνου, στο Πουατιέ (732) και στη Προβιγγία (739). Έμειναν όμως τα μυθεύματα, που αναπαράγει η σχολική μας ιστορία, ότι στις μάχες αυτές σώθηκε η Ευρώπη από τους Άραβες. Στην ουσία υπέταξαν οι Φράγκοι τους Ρωμαίους της Κωνσταντινουπόλεως - Ν. Ρώμης. Οι Φράγκοι επεκράτησαν και εξαπλώθηκαν στις χώρες της Δυτικής Ρωμανίας.

Στόχος των Φράγκων αμετάθετος έγινε η διάσπαση της ενότητος ανατολικών και δυτικών Ρωμαίων. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποίησαν την Εκκλησία και τη θεολογία της. Με το σύστημα της φεουδαρχίας (στηριζόμενο στο ρατσισμό), τη σχολαστική θεολογία (αναίρεση της πατερικής) και κυρίως τον Παπικό θρόνο επέτυχαν την υποταγή τών κατακτηθέντων στη Δύση Ρωμαίων. Με την καταδίκη της Ζ' Οικουμενικής Συνόδου (Φραγκφούρτη 794) και τη δογματοποίηση του «Φιλιόκβε» (το Άγιο Πνεύμα δεν εκπορεύεται μόνο από τον Πατέρα κατά το Ιωάνν. 15,26, αλλά και από τον Υιό) το 809 στο Άαχεν πέτυχαν την καταδίκη των ανατολικών Ρωμαίων ως αιρετικών. Έπαυσαν, έτσι, να ονομάζουν την Ορθόδοξη Ανατολή Ρωμανία και τους πολίτες της Ρωμαίους, διότι οι όροι αυτοί σήμαιναν πια τους Ορθοδόξους και τη Χώρα τους. Την ονόμασαν Γραικία (Graecia) και τους κατοίκους της Γραικούς, που ταυτίσθηκε με το αιρετικός.

Μέσα στις εξελίξεις αυτές, και κυρίως με τη σχολασστική θεολογία, συντελέσθηκε η διαφοροποίηση τής Χριστιανικής Δύσεως, η απώλεια δηλαδή της Εκκλησιαστικής πνευματικότητος και τών προϋποθέσεων τής εκκλησιαστικής θεολογίας (κάθαρση - φωτισμός - θέωση). Σ' αυτό οδήγησε και η αλλοτρίωση του μοναχικού βίου. Οι Μονές μετεβλήθησαν σε τάγματα στρατιωτικά, στο πλευρό του Πάπα ή τού αυτοκράτορα.

Η θεωρία περί Πάπα, που αναπτύχθηκε τον 11ο αι. (Γρηγόριος Ζ': ο Πάπας «απόλυτος κύριος της παγκόσμιας Εκκλησίας», «κύριος τού κόσμου») εθεμελίωσε τον ευρωπαϊκό ολοκληρωτισμό, αλλοτριώνοντας συγχρόνως και την ίδια την Εκκλησία στη Δύση. Αποξενωμένος από την παράδοση τών Προφητών, Αποστόλων και Πατέρων ο Παπικός θρόνος υποδύθηκε ένα σκληρό αγώνα διεκδικήσεως τής κοσμικής εξουσίας (από τα τέλη τού 11ου ως τα τέλη τού 14ου αι. ), για να μεταβληθεί τελικά σε κοσμική δύναμη - κράτος (Παπικό Κράτος) με όλες τις ευνόητες συνέπειες. Έτσι, η εκκοσμίκευση θεσμοθετήθηκε εκκλησιαστικά, δηλαδή δογματοποιήθηκε, λαμβάνοντας σωτηριολογικό χαρακτήρα. Έκτοτε όλες οι ενέργειες του Παπικού θρόνου της Ρώμης θα έχουν καθαρό πολιτικό χαρακτήρα, καλυπτόμενο με ένδυμα θρησκευτικό. Ο Πάπας θα είναι πολιτικός Αρχηγός και θα επιδιώκει την επέκταση της πολιτικής εξουσίας του. Γι' αυτό, ακριβώς, η αναγνώριση τού Πάπα εκ μέρους των Ορθοδόξων έλαβε τη σημασία όχι μόνο εκκλησιαστικής, αλλά και πολιτικής υποταγής.

Η ιδέα της Ουνίας, ως μεθόδου και τρόπου υποταγής, συναρτάται με την επεκτατική βούληση της φραγκευμένης Παλαιάς Ρώμης, συνιστάμενη στην εξάπλωση και επιβολή τού παπικού πρωτείου εξουσίας. Τι' αυτό δεν είναι περίεργη η διαπίστωση, ότι η Ουνία, ως ιδέα, γεννήθηκε και αναπτύχθηκε παράλληλα με την Ιερά Εξέταση (Inquisitio). Ιερά Εξέταση και Ουνία αποδείχθηκαν αμφιθαλλείς καρποί του παποφραγκικού πνεύματος. Και η μεν Ιερά Εξέταση ανέλαβε την επιβολή της παποφραγκικής εξουσίας στα όρια της φραγκοκρατουμένης Δύσεως, η δε Ουνία επωμίσθηκε την επέκταση της θρησκευτικοπολιτικής παπικής εξουσίας στην Ανατολή. Με την Ιερά Εξέταση επιδιωκόταν η εξουδετέρωση των ανυπότακτων στη παποφραγκική εξουσία· με την Ουνία ο εκλατινισμός των αρνουμένων την κυριαρχία της Π. Ρώμης Ανατολικών. Γι' αυτό και στην Ανατολή η υποταγή στον Πάπα, είτε ως κανονικός εκλατινισμός, είτε με την μέθοδο της Ουνίας, εκφραζόταν με το ρήμα: φραγκεύω (εφράγκευσε) ή περιφραστικά: έγινε Φράγκος. Η Ουνία θα συμβαδίζει ιστορικά με την Ι. Εξέταση. Η μία, λοιπόν, φωτίζει το ρόλο τής άλλης.