2. Η ενέργεια του Πατριάρχου Κυρίλλου Ε’

            Περισσότερο όμως χαρακτηριστική είναι εν προκειμένω η περίπτωση του Κυρίλλου Ε’ (1750 κ.ε.). και μόνον το γεγονός, όπως ελέχθη ότι ο Πατριάρχης αυτός τόλμησε να αθετήσει τη συνοδική απόφαση του 1484, δείχνει πόσο λίγο είχε γίνει δεκτή αυτή από την ορθόδοξη συνείδηση. Συνήθως προβάλλεται το επιχείρημα ότι η στάση των Ορθοδόξων απέναντι στους Λατίνους σκληρυνόταν στην περίοδο οξύνσεως των παθών, εξ αιτίας του από την Δύση πολιτικού κινδύνου. Είναι όμως χαρακτηριστικό ότι ο Κύριλλος προέβη στην απόφασή του σε περίοδο όχι ιδιαίτερης έντασης, και μάλιστα εξ αφορμής ομαδικής προσχωρήσεως Λατίνων του Γαλατά στην  Ορθοδοξία[290]. Θεωρούμε σκόπιμο να επιμείνουμε λίγο στην περίπτωση αυτή.

            Ο Runciman δίνει πολύ ενδιαφέροντες χαρακτηρισμούς για τον Κύριλλο, τους συνεργάτες του και τους αντιπάλους. Έτσι ο Πατριάρχης χαρακτηρίζεται απ’ αυτόν «καλής μορφώσεως», που «είχε ανεβεί στην ιεραρχία με την αξία του». Την ικανότητά του ανεγνώριζαν και οι υπόλοιποι Μητροπολίτες, δεν τον συμπαθούσαν όμως και έπλασαν πολλές συκοφαντίες εναντίον του[291]. Η κατ’ αυτού αντίδραση είχε, κατά τον Άγγλο ιστορικό, υλικά και προσωπικά κίνητρα, διότι επιβάρυνε φορολογικώς τις Μητροπόλεις και τις πλουσιότερες Επισκοπές, ενώ ελάφρυνε τις φτωχότερες ενορίες, και έτσι εξόργισε τους Μητροπολίτες[292]. Έτσι, ενώ ο Λαός («όχλος» κατά μερικούς θεολόγους)[293], οι μοναχοί και θεολόγοι του ύψους του Αργέντου και του Ευγενίου Βουλγάρεως, ήταν σύμφωνοι με τον (ανα)βαπτισμό των Δυτικών και υπσοτήριξαν τον Κύριλλο, σηκώθηκε αντίδραση σφοδρή εκ μέρους των Μητροπολιτών. Όπως παρατηρεί ο Runciman, «προς μεγάλη τους στενοχώρια βρέθηκαν να έχουν γίνει σύμμαχοι με τους απεσταλμένους των καθολικών δυνάμεων[294], οι οποίοι διαμαρτυρήθηκαν αμέσως στην Υψηλή Πύλη εναντίον αυτής της προσβολής κατά της καθολικής πίστεως»[295]. Περί του Πατριάρχου Αντιοχείας, που δεν υπέγραψε τον Όρο του 1755, γράφει ο ίδιος ιστορικός: «... Θα έκανε το ίδιο, αν δεν βρισκόταν στην Ρωσία για να κάνει έρανο, και δεν είχε καταληφθεί ο θρόνος τους από ένα σφετεριστή κατά την απουσία του»[296]. Και όσο αφορά στον Αργέντη, ο Runciman δέχεται ότι ήταν «θεολόγος με πάθος», υποστηρίζοντας από θεολογικά κίνητρα τον αναβαπτισμό, αλλ’ ότι «δεν βρήκε συμπάθεια στους κύκλους των διανοουμένων»[297].

            Βεβαίως οι γνώμες για τον Πατριάρχη Κύριλλο και την απόφασή του για (ανα)βαπτισμό είναι πολύ αντιφατικές[298], αλλά δεν θα ασχοληθούμε εδώ με το πρόβλημα αυτό. Μιλώντας όμως για τα κίνητρα τόσο αυτού, όσο και των αντιπάλων του, θα επικαλεσθούμε και την μαρτυρία των αμέσων πηγών, δηλ. των συγχρόνων του Κυρίλλου συνοδικών και λοιπών κειμένων, τα οποία, καθ’ όσον γνωρίζουμε, δεν ελήφθησαν σοβαρά υπ’ όψιν μέχρι τώρα από ‘κείνους που σκιαγράφησαν αρνητικά τον Κύριλλο. Παράλληλα θα πρέπει εδώ να τονισθεί ότι η προσπάθεια συνθέσεως ιστορικής εικόνας για τον Πατριάρχη και το έργο του με βάση τα , εν πολλοίς, ανεύθυνα και ιστορικώς αμφίβολα ‘’στηλιτευτικά’’ κείμενα της εποχής, και κατ’ ουσίαν λιβελλογραφήματα, δεν μπορεί να κριθεί, επιστημονικά τουλάχιστον, ορθή και ενδεδειγμένη. Τα επίσημα, έτσι, κείμενα της εποχής δίνουν την ακόλουθη εικόνα.

            Ο Πατριάρχης Κύριλλος, έχοντας υπ’ όψιν την επίσημη συνοδική καθιέρωση του ραντισμού, δια της εν Τριδέντω Συνόδου, στην Δύση, αποκηρύσσει ως «μεμολυσμένον» το βάπτισμα των Λατίνων, κατά το πνεύμα των αρχαίων Πατέρων της Εκκλησίας , όπως δείχθηκε στο α’ το πρώτο μέρος της παρούσας μελέτης[299]. Τόσο δε αυτός, όσο και οι οπαδοί του, χαρακτηρίσθηκαν από τους αντιφρονούντες «καλβινισταί», «καλβινόφρονες» και «λουθηροκαλβινισταί»[300]. Ήταν άλλωστε συνήθεια κάθε παπικός, είτε να ζητά την υποστήριξη των Προτεσταντών, είτε και χωρίς να το κάνει να θεωρείται φιλοπροτεστάντης ή και απλώς προτεστάντης.

            Από τα κείμενα όμως των αντιπάλων του Κυρίλλου φαίνεται, ότι εκείνο το οποίο πρώτιστα τους ενδιέφερε ήταν η ησυχία και η διατήρηση της υπάρχουσας ειρήνης. Έτσι η σύνοδος των Μητροπολιτών του Οικουμενικού Θρόνου γράφει μεταξύ άλλων κατά του Κυρίλλου: «... Έπειτα και τις εν τω παρόντι η χρεία και ζήτησις και η ωφέλεια εις το ημέτερον γένος των ορθοδόξων της περί του αναβαπτισμού διδασκαλίας· ή ποία έθνη προσήλθον εις ημάς και ηναγκάσθημεν να συζητήσωμεν περί τούτου; χωρίς δε χρείας, διατί εις μάτην ο τοσούτος κρότος και η ταραχή και το σκάνδαλον;»[301]. Ο φόβος τους ήταν, όπως δηλώνεται εν συνεχεία, ότι θα ακολουθούσαν κακά «φθοροποιά και ολέθρι», αλλά «και συσφημίαι και ατιμίαι και χλευασμοί κατά των ορθοδόξων, έτι δε και μίσος και εχθροπάθεια και διωγμοί...». Κι αν δεν διορθώνονταν τα πράγματα, θα έφερναν «εις όλον τον ύστερον μεγάλον κίνδυνον και ολέθριον τέλος»[302]. Μιλούν για την ταραχή, η «οποία κατέλαβε την Εκκλησίαν», σε περίοδο κατά την οποία η Μεγάλη Εκκλησία χειμαζόταν «ελεεινώς των βαρυτάτω όγκω των επιγενομένων και σωρευθέντων υπέρμετρων χρεών», και έτσι δεν είχε καμιά μεγαλύτερη ανάγκη από την ειρήνη[303].  Έτσι συνηγορούν υπέρ της διατηρήσεως της κρατούσας πράξεως, της αποδοχής τους δηλαδή δια μύρου και λιβέλλου[304]. Η επιδίωξή των, να διατηρήσουν με κάθε τρόπο την κρατούσα ησυχία, φαίνεται απ’ όσα γράφουν εναντίον κάποιου βιβλίου του Χριστοφόρου του Αιτωλού (=Ραντισμού Στηλίτευσις;).

            Το «βιβλιάριον» - γράφουν -  «ετάραξεν ου μετρίως την του Χριστού Εκκλησίαν και ημάς άπαντας, φατρίας βουλόμενον συστήσαι... και κατά μικρόν δημεγερσίας κινήσαι και διαίρεσιν μεταξύ του των ορθοδόξων συστήματος... Ου ένεκα ημείς οι παρευρεθέντες τέως εν τη βασιλευούση ταύτη των πόλεων, συνάδελφοι αρχιερείς, συσκεψάμενοι μετά των προκρίτων ευγενών αρχόντων της ευαγούς πολιτείας ταύτης... και τεκμαιρόμενοι εκ ταύτης της συπεδόνος πολλά επιφανίσθαι και ολέθρια τη Εκκλησία και τω γένει συμπτώματα, δειν έγνωμεν ομοφώνω φωνή..., ώστε το μεν βιβλιάριον τούτο... ταραχήν και βλάβην ου την τυχούσαν επαγόμενον, και εν οις δοκεί καταφέρεσθαι των Λατίνων και παρεξηγείν αμαθώς τας ρήσεις της Αγίας Γραφής και των αγίων πατέρων και προδήλους λουθηροκαλβίνους βλασφημίας ανεπαισθήτως καταφερόμενον... όλεθρον αυτόματον ηγείσθαι και αποτρόπαιον και βδελυρόν και παράνομον και ακανόνιστον και βλάσφημον και εκκήρυκτον και αποβεβλημένον της του Χριστού Εκκλησίας και της των ευσεβών και ορθοδόξων αναγνώσεως»[305].

            Τα επίσημα κείμενα δεν προδίδουν καμιά ιδιαίτερη όξυνση στις σχέσεις με τους Λατίνους, γι’ αυτό και θεωρήθηκε ως ‘’κεραυνός εν αιθρία’’ η ενέργεια του Πατριάρχη. Γι’ αυτό τα επιχειρήματα των αντιπάλων του είναι αναλογικά κυρίως καιρικά – περιστασιακά και λιγότερο θεολογικά. Κυριαρχεί σ’ αυτά ο φόβος για την πρόκληση ταραχών, λόγω της προσβολής των δυτικών. Κανένα λόγο δεν έβλεπαν οι Μητροπολίτες για σκλήρυνση της στάσεως έναντι των Δυτικών. Αντιθέτως έκριναν απολύτως αναγκαία τη διατήρηση της ειρήνης και της ησυχίας τους. Εκφράζοντας έτσι, σε ομοφωνία με τους προκρίτους και άρχοντες, την αντίθεσή τους στην αδικαιολόγητη ενέργεια του Κυρίλλου, αισθάνονται να εξυπηρετούνται με την απόφαση της Συνόδου του 1484, και έτσι υποστήριζαν, ότι «ου μέντοι κατεγνώσθησαν πώποτε υπό τινος συνόδου ή των καθ’ ημάς αγίων πατέρων (οι λατίνοι) ως αβάπτιστοι και χρήζοντες αναβαπτισμού»[306], ανακριβώς βεβαίως, όπως είδαμε παραπάνω. Οπότε προκύπτει το ερώτημα: ποια τα κίνητρα του Κυρίλλου; Ο,τιδήποτε άλλο βέβαια παρά κάποια προηγηθείσα  ένταση στις σχέσεις με τους δυτικούς. Ο Πατριάρχης όμως, εκφράζοντας άλλη παράδοση, δηλ. αυτήν που περιγράφηκε προτήτερα, από τους Κολλυβάδες και τον Οικονόμο, και έχοντας μόνον ως αφορμή την αυθόρμητη αίτηση των Λατίνων του Γαλατά να επιστρέψουν στην Ορθοδοξία, κινήθηκε για λόγους πρωτίστως θεολογικούς στη γνωστή απόφασή του. Άλλωστε οι ορθόδοξοι ιερείς του Γαλατά ήταν εκείνοι, οι οποίοι έθεσαν το ερώτημα στον Κύριλλο, «ει άρα μύρω χρίεσθαι τους Λατίνους προσιόντας τη αμωμήτω του Χριστού Εκκλησία, ή βαπτίζειν αυτούς, ως όλως το βάπτισμα του Κυρίου αθετήσαντας...»[307]. Τούτο  βεβαιώνει ότι η αμφιβολία περί του εγκύρου του λατινικού ‘’βαπτίσματος’’ ήταν ευρέως διαδεδομένη, παρά τους ανωτέρω λόγους των Μητροπολιτών. Ο Κύριλλος απλώς επέτρεψε στους ιερείς «βαπτίζειν τους προσιόντας... Λατίνους ως αβαπτίστους»[308]. Το γεγονός αυτό κατά πρώτον αποδεικνύει περίτρανα ότι η απόφαση του 1484 ποτέ δεν είχε γίνει καθολικά δεκτή, όπως και οι συγγραφείς μας παραπάνω υποστήριξαν. Και η ανάμιξη του Ευστρ. Αργέντη στην υπόθεση αυτή είναι η μεγαλύτερη απόδειξη, ότι χωρίς θεολογικές – δογματικές προϋποθέσεις η ενέργεια του Κυρίλλου είναι ακατανόητη, δεδομένου ότι και οι αντιφρονούντες Μητροπολίτες ήταν «σφοδρότατοι αντιπαπισταί»[309], προτιμούσαν όμως χάριν της ειρήνης να υποστηρίζουν την μετριοπάθεια.

            Βέβαια ποτέ δεν είχαν εκλείψει οι λόγοι, ώστε ο μεν λατινικός κίνδυνος να είναι αισθητός, η δε ένταση στις μεταξύ Λατίνων και Ορθοδόξων σχέσεις πάντοτε να υποφώσκει. Η εποχή του Πατριάρχου Κυρίλλου του Ε’ γνώριζε μια Ρώμη, η οποία με πλάγιους τρόπους και μέσα προσπαθούσε να αλώσει την  Ορθοδοξία. Διέδιδε – απλούστατα – ότι υπήρχε ομοφωνία των δύο Εκκλησιών στα δόγματα και έτσι ευκολότερα προσέλκυε τους Ορθοδόξους. Και πάλι όμως αποδεικνύονται οι ορθοδοξοπατερικές θεολογικές προϋποθέσεις του Κυρίλλου, σ’ αντίθεση με τους αντιπάλους του Αρχιερείς, οι οποίοι δεν αντιλαμβάνονταν καθόλου, όπως αυτός, την ανάγκη, διαφυλάξεως του Ορθοδόξου ποιμνίου με την κατάδειξη των ουσιωδών διαφορών που υπήρχαν, μια από τις οποίες ήταν η παρατηρουμένη στο ιερό βάπτισμα[310].

            Από τις παραπάνω περιπτώσεις, που εκλέχθηκαν δειγματοληπτικά αποδεικνύεται, νομίζουμε, ο ρεαλισμός της σκέψεως των θεολόγων μας. Δεν αρνούνται την αντίθεση στη στάση έναντι των δυτικών, που επικρατούσε πάντοτε μεταξύ των ορθοδόξων. Δέχονται όμως, και τούτο αποδεικνύεται αληθινό, την ύπαρξη, επίσης πάντοτε, μιας σημαντικής μερίδας ορθοδόξων, οι οποίοι θεωρούσαν τους Λατίνους αιρετικούς, τα μυστήριά τους ανυπόστατα και εντελώς φυσικό τον (ανα)βαπτισμό τους[311]. Η εφαρμογή της οικονομίας και από εκπροσώπους αυτής της μερίδας οφειλόταν στην μη καθολική επικράτηση του ραντισμού στην Δύση[312]. Μετά όμως την επιβολή του ραντισμού στον ρωμαιοκαθολικό κόσμο, δια της εν Τριδέντω Συνόδου, χάθηκε κι ο τελευταίος δισταγμός. Στην μερίδα αυτή ανήκε και ο Πατριάρχης Κύριλλος Ε’, αλλά και οι συγγραφείς μας. Ήταν η μερίδα εκείνη, η οποία υφισταμένη και σήμερα, βλέπει τις διαφορές του Παπισμού έναντι της Ορθοδοξίας στις πραγματικές τους διαστάσεις, δηλ. όχι απλές τυπικές και διοικητικές διαφοροποιήσεις, αλλά ως σημαντήρες, επισημαίνοντες την εις βάθος αλλοίωση, την οποία δέχθηκε η χριστιανική αλήθεια στο χώρο της (παπικής) Δύσεως.