2. Περί της υπερηφάνειας

Ένας δεύτερος πειρασμός για την ακαδημαϊκή θεολογία και τους υπηρέτες θεολόγους της είναι η υπερηφάνεια, η οποία υπονομεύει ολόκληρη τη Χριστιανική ζωή, πόσο μάλλον το «θεολογείν». Βρίσκεται σε άμεση αντίφαση με μια από τις βασικές προϋποθέσεις για τη χαρισματική γνώση που εξετάσαμε στο δεύτερο κεφάλαιο, την ταπείνωση. Θα παρουσιάσουμε δύο πτυχές της υπερηφάνειας· την γενική και της διαταραγμένης προσκόλλησης στις ιδέες ενός ανθρώπου. Και οι δύο υπονομεύουν κάθε δυνατότητα για την εγγυημένη έκφραση του γνήσιου της ακαδημαϊκής ή χαρισματικής θεολογίας.

Η πρώτη πτυχή αυτή που ο π. Σωφρόνιος επαναλαμβάνει ξανά και ξανά σε όλη την έκταση των έργων του είναι ότι η υπερηφάνεια είναι η ρίζα όλων των κακών και της πτώσης: «Και πάλιν επαναλαμβάνω ότι ρίζα πασών των κακιών είναι η υπερηφάνια: Εν αυτή θάνατος και σκότος»²⁸⁹. Ως εκ τούτου η αντίσταση της ακαδημαϊκής θεολογίας στο συγκεκριμένο πειρασμό είναι επιβεβλημένη, εφόσον οι εκφραστές της επιθυμούν τα έργα τους να είναι έργα φωτός και όχι «σκότους». Ο Ν. Κόϊος τοποθετείται παρόμοια περί των έργων του π. Σωφρόνιου, όταν γράφει: «… Για τον Γέροντα Σωφρόνιο η ρίζα όλων των κακών, η ουσία της αμαρτίας, είναι η υπερηφάνεια, η οποία όντος "σκότος εξώτερον", χωρίζει τον άνθρωπο από την θεία αγάπη»²⁹⁰. Εδώ επίσης να σημειώσουμε ότι ακόμη μία από τις προϋποθέσεις για την χαρισματική γνώση καταστρέφεται εκεί όπου κυριαρχεί η υπερηφάνεια. Είναι η προϋπόθεση της αγάπης.

Ο π. Σωφρόνιος δίνει μια σύντομη αλλά περιεκτική περιγραφή του πώς λειτουργεί η υπερηφάνεια στον άνθρωπο. Οι λόγοι του είναι ιδιαίτερα αναγκαίοι για τους ακαδημαϊκούς θεολόγους. «Η υπερηφάνια, ως εμφανής ή λανθάνουσα τάσις προς αυτοθέωσιν, παρεμόρφωσε την καρδίαν των ανθρώπων. Ευθύς ως διακρίνωμεν εν εαυτοίς σημείά τινα πνευματικής αναβάσεως, ο όφις ούτος αμαυροί τον νουν, καταστέλλει την όρασιν, απομακρύνει από του Θεού»²⁹¹.

Είναι σαφές από την περιγραφή αυτή ότι όπου συναντάται η υπερηφάνεια, διαστρεβλώνεται η λειτουργία του λογικού κατά τέτοιο τρόπο που να οδηγεί σε εσφαλμένα συμπεράσματα, με αποτέλεσμα να καταστρέφεται η δυνατότητα για τη χαρισματική γνώση. Σε ένα απόσπασμα του π. Ζαχαρία, βρίσκουμε μια σαφή περιγραφή περί αυτού καθώς και για τη φαντασία και το λογικό.

Το πάθος τής υπερηφάνειας αυξάνει την ενέργεια της φαντασίας, ενώ η ταπείνωση και η ευγνωμοσύνη προς τον Θεό την αναχαιτίζει. Ο νους-λογικό, όταν οιστρηλατείται από τη διανοητική υπερηφάνεια, γίνεται άξιος να θεοποιήσει τον εαυτό του και να καταντήσει στο έσχατο βάθος πτώσεως και σκότους. ²⁹²

Το πρόβλημα όμως είναι ότι «Ο υπερήφανος και ο πλέον διανοητικώς πεπροικισμένος θα παραμένει πάντοτε εκτός της τα πάντα περιπτυσσομένης αγάπης του Χριστού»²⁹³, και ως εκ τούτου δε θα εισέλθει ποτέ εντός των ορίων της χαρισματικής γνώσης, της μοναδικής πραγματικότητας που μπορεί να οδηγήσει στην πραγματική χαρισματική θεολογία. Δεν καθίσταται απλώς ο ακαδημαϊκός θεολόγος ανίκανος για την προσωπική βίωση της αποκαλυπτικής εμπειρίας της θεολογίας. Η υπερηφάνεια διαστρεβλώνει ακόμη και την ικανότητά του να κατανοήσει τα περί του Θεού. Ο π. Σωφρόνιος χρησιμοποιεί μια καλή αναλογία για να απεικονίσει την ακαρπία του αυτονομημένου από τη χάρη του Θεού θεολόγου, ο οποίος προσπαθεί να εισχωρήσει με υπερηφάνεια δια του λογικού σε σφαίρες που βρίσκονται πέρα από τις πνευματικές ικανότητές του: «Δια γεωτρυπάνου διαπερεί ο άνθρωπος την γην, ίνα εξορύξη νάφθαν εκ των εγκάτων αυτής, και επιτυγχάνει του σκοπού αυτού. Δια του λογικού διαπερεί ο άνθρωπος τον ουρανόν, σκοπεύων να αρπάση το πυρ της Θεότητος, αλλ' ένεκα του τύφου αυτού απωθείται υπό του Θεού»²⁹⁴. Η αποδοχή του καταστροφικού χαρακτήρα της υπερηφάνειας από τον π. Σωφρόνιο για την ακαδημαϊκή θεολογία είναι σαφής.

Όπως σημειώσαμε, μία από τις κύριες εκδηλώσεις υπερηφάνειας των ακαδημαϊκών θεολόγων είναι η αυτοσαγήνευση από τις προσωπικές τους ιδέες. Τούτο αποτελεί σοβαρό κίνδυνο, επειδή υπονομεύει την ταπείνωση και την αγάπη, αρετές που αποτελούν προαπαιτούμενο για την αληθινή θεολογία. Αλλά και σε διανοητικό επίπεδο υπονομεύει τη δυνατότητα για έναν ειλικρινή διάλογο και για την αναζήτηση της αλήθειας. Ο π. Σωφρόνιος λέγει ότι «η πρώτη κοσμική προϊστορική καταστροφή» είναι της πτώση του Σατανά ως «αποτέλεσμα αυτοερωτικής θεωρίας της ωραιότητος αυτού»²⁹⁵.

Παρόμοιος είναι ο πειρασμός για το οποίο κάνουμε λόγο. Η διαφορά είναι ότι η ωραιότητα που σαγηνεύει τον άνθρωπο είναι το δικό του λογικό δημιούργημα, δηλαδή οι ιδέες του, τα βιβλία του, τα συστήματα της θεολογίας του, κλπ. «Τα γεννήματα της ευφυΐας του διανοητικού θεολόγου είναι δι' αυτόν πολύτιμα, ως εις την μητέρα είναι ηγαπημένα τα τέκνα, ο καρπός της κοιλίας αυτής. Αγαπή την δημιουργίαν αυτού ως εαυτόν, διότι ταυτίζεται μετ' αυτής, εγκλωβισμένος εις την σφαίραν αυτής»²⁹⁶. Το αποτέλεσμα είναι, όπως λέει στην συνέχεια ο π. Σωφρόνιος, «Εις τοιαύτας περιπτώσεις ουδεμία εξωτερική επέμβασις δύναται να βοηθήσει αυτόν, και εάν ο ίδιος δεν αποκολληθεί από του νομιζομένου πλούτου αυτού, τότε ουδέποτε θα φθάσει εις την καθαράν προσευχήν και την αληθή θεωρίαν»²⁹⁷. Οι κίνδυνοι αυτού του πειρασμού για τους ακαδημαϊκούς θεολόγους είναι προφανείς.

Μέχρι τώρα έχουμε μελετήσει τις γενικές τοποθετήσεις του π. Σωφρόνιου για την «ζωντανή» και τη «φιλοσοφική» γνώση, τους κινδύνους του να κατασταθεί κάποιος «επαγγελματίας» θεολόγος και τους πειρασμούς που ελλοχεύουν για την ακαδημαϊκή θεολογία από τη χρήση του λογικού και της υπερηφάνειας. Είναι προφανές από την εξέταση αυτών ότι ο π. Σωφρόνιος καθορίζει συγκεκριμένα όρια για την ακαδημαϊκή θεολογία· να παραμείνει πέρα από τα λάθη και κυρίως να συμβάλλει στη σωτηρία των ανθρώπων. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε το ρόλο της ακαδημαϊκής θεολογίας και τους καρπούς αυτής, όταν λειτουργείται με τις σωστές προϋποθέσεις.