• 1. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος και η… δήθεν «εθνοκάθαρση» των Γότθων

• 2. Θανατώθηκαν άμαχοι Γότθοι μέσα στην Πόλη;

• 3. Η μετατροπή του αμέτοχου Χρυσοστόμου σε «πρωταγωνιστή» των συμβάντων

Πέρασαν πέντε χρόνια από τότε που αναρτήσαμε δύο άρθρα με αφορμή μια συνέντευξη της βυζαντινολόγου Ελένης Αρβελέρ στην εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ» με τίτλο, «Η Ελένη Αρβελέρ διαλύει τους μύθους για την Άλωση» (29 Μαΐου 2010, βλ. ΕΔΩ). Τα άρθρα, με τα οποία είχαμε προσπαθήσει ν’ αναδείξουμε και κάποιες άλλες απόψεις σε ζητήματα που έθιξε η κ. Αρβελέρ, ήταν τα εξής:

1) Γεννάδιος και Ανθενωτικοί, απαντήσεις και διευκρινήσεις

2) Πολέμησαν οι Ορθόδοξοι Μοναχοί και ποιος ο αριθμός τους;

«Είναι αλήθεια ότι κάποια από αυτά που γράφτηκαν στη συνέντευξη ηχούν περίεργα, όμως δεν μπορούμε να δεχτούμε ότι μια πανεπιστημιακή βυζαντινολόγος δεν γνωρίζει τα ιστορικά γεγονότα. Επίσης, στα βιβλία της αντιμετωπίζει τα πράγματα πάντα με επιστημονική νηφαλιότητα και ουδέποτε διατυπώνει θεωρίες των άκρων. Άρα, τι συνέβη στη συνέντευξη αυτή;»

Εμείς δεν θα αμφισβητήσουμε τις γνώσεις της έγκριτης βυζαντινολόγου, ούτε θα μαντέψουμε τους λόγους για τους οποίους στις συνεντεύξεις της παρουσιάζει ένα πρόσωπο κάπως διαφορετικό από το αυστηρά επιστημονικό που βλέπουμε στα βιβλία της. Αυτό όμως που θα κάνουμε είναι να γράψουμε τα γεγονότα όπως τα προσεγγίζουν οι ιστορικές πηγές και η βιβλιογραφία.

1. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος και η… δήθεν «εθνοκάθαρση» των Γότθων

Στο συγκεκριμένο βίντεο, η κ. Αρβελέρ περιγράφει με κάπως παράδοξο τρόπο, ένα πασίγνωστο γεγονός της βυζαντινής ιστορίας που συνέβη το 400 μ.Χ. και αφορά τη διάσωση της Κων/πολης επί αυτοκράτορα Αρκαδίου από μια οργανωμένη συνωμοσία των Γότθων συμμάχων του βυζαντινού στρατού, υπό τη διοίκηση του στρατηγού τους Γαϊνά.

Στο 81:40΄΄ του βίντεο, ακούμε τα εξής:

«[ερώτηση από το κοινό, η οποία ξεκινά με αναφορά στους Γότθους]

[Η κ. Αρβελέρ διακόπτει λέγοντας:] Δεν είπα τίποτα για τους Γότθους, γιατί αν θα πω, θα ντρεπόμαστε όλοι... να το πω... Το 399 στην Κων/πολη σκοτώσανε όλους, όλους, όλους τους Γότθους της Πόλης. Γιατί υπήρχαν δύο κόμματα, το αντιγοτθικό και το υπεργοτθικό, το ένα ήτανε ακριβώς αυτό με τον Ανθέμιο κ.τ.λπ. και ποιος είναι υπέρ της εθνοκάθαρσης; Ο άγιος Χρυσόστομος... [χαμογελά]».

Από πού να ξεκινήσει κανείς να σχολιάζει τα παραπάνω;…

Πρώτ’ απ’ όλα, με τον όρο «εθνοκάθαρση» και την αναφορά στον άγ. Ιωάννη, δημιουργείται η εντύπωση στον ακροατή ότι ο Χρυσόστομος έτρεφε κάποιο εθνοφυλετικό μίσος για τους Γότθους και ήταν υπέρμαχος (ίσως και υποκινητής) της επίθεσης εναντίον τους.

Σε ποια ιστορική πηγή όμως αναφέρονται όλα αυτά; Άγνωστο…

Θα λέγαμε μάλιστα πως οι πηγές περιγράφουν το ακριβώς αντίθετο. Γνωρίζουμε για παράδειγμα πως οι περισσότεροι Γότθοι ήταν οπαδοί του Αρειανισμού, όμως ανάμεσα τους υπήρχαν αρκετοί Ορθόδοξοι και σε αντίθεση με όσα υπονοούν τα σχόλια περί «εθνοκάθαρσης», ο Χρυσόστομος χαρακτήριζε την παρουσία τους στην Εκκλησία ως «στολίδι», «καύχημα» και «μίμηση» του έργου του Θεού (βλ. PG 63,499-510). Επιπλέον, η διδασκαλία του Χρυσοστόμου απείχε πολύ από τέτοιες νοοτροπίες αφού πίστευε πως τα ζητήματα των διαφορετικών θρησκευτικών αντιλήψεων δεν λύνονται «με τον εξαναγκασμό και τη βία» παρά μόνο «με την πειθώ, το λόγο και την ηπιότητα»[1].

Συμβιβάζονται άραγε αυτά με τα λεγόμενα της κ. Αρβελέρ;

Υπάρχει όμως και το ιστορικό πλαίσιο, το οποίο περιγράφεται στις πηγές αρκετά διαφορετικό από αυτό που παρουσίασε η κ. Αρβελέρ.

Σύμφωνα με τον ιστορικό Ζώσιμο που θεωρείται κύρια πηγή για τα γεγονότα[2], η επίθεση των Βυζαντινών στους Γότθους ήταν ένα απροσχεδίαστο αμυντικό γεγονός που συνέβη εξαιτίας της στρατιωτικής απόπειρας του Γαϊνά να καταλάβει την Πόλη (5,18.4). Οι Γότθοι μάλιστα θα είχαν πετύχει το σκοπό τους αν δεν είχαν επιδείξει επιπολαιότητα και βιασύνη (Ζώσιμος  5,19.2). Το ίδιο ακριβώς καταγράφουν για την προδοσία του Γαϊνά και την μη προσχεδιασμένη επίθεση στους Γότθους, οι Σωκράτης Σχολαστικός (PG 67, 677BC, 680A) και Σωζομενός (PG 67, 1524C, 1525A) που επίσης παρουσιάζουν τα γεγονότα αναλυτικά.

Σύμφωνα με τον καθ. Ιω. Καραγιαννόπουλο, ο Γότθος στρατηγός, αφού άφησε ένα μέρος του στρατού του μέσα στην Πόλη, κατόρθωσε μ’ ένα έξυπνο τέχνασμα «να εξαγάγη της πόλεως περί τα τρία τέταρτα των οπαδών του»[3] με σκοπό να καταφέρει διπλό αιφνιδιαστικό χτύπημα, επιτιθέμενος στην Κων/πολη ταυτόχρονα από μέσα κι απ’ έξω.

Πρόκειται  λοιπόν για μια σχεδιασμένη από τους Γότθους προδοσία και επαναστατική ενέργεια με στόχο την κατάληψη της ίδιας της πρωτεύουσας του Βυζαντίου[4].

Άρα, για ποια «εθνοκάθαρση» μιλάμε; Από πότε η άμυνα σε στρατιωτικό γεγονός ονομάζεται «εθνοκάθαρση» κατά του… επιτιθέμενου;! Τα θύματα ανάμεσα στους κατοίκους της Κων/πολης θα ανέρχονταν σε χιλιάδες αν είχε πετύχει το σχέδιο του Γαϊνά. Θα κατηγορήσουμε δηλ. τους Βυζαντινούς που δεν κάθισαν… να τους σφάξουν οι Γότθοι;!

Και σε ποια πηγή αναφέρεται ότι «σκότωσαν όλους τους Γότθους της Πόλης»; Οι πηγές μας λένε ότι το μεγαλύτερο τμήμα των Γότθων είχε βγει άθικτο από την Πόλη και μετά την αποτυχημένη επίθεση διέφυγε μαζί με τον Γαϊνά[5]. Επιπλέον, αν και οι Γότθοι είχαν γίνει μισητοί στους ντόπιους με τις επιθέσεις, τις αυθαιρεσίες και τις λεηλασίες τους[6], όμως για την επίθεση εναντίον τους δεν είχε ευθύνη κάποιο «αντιγοτθικό κόμμα», αλλά οι ίδιοι οι Γότθοι που επιχείρησαν με ύπουλο τρόπο να επιτεθούν στους βυζαντινούς.

Πριν συνεχίσουμε όμως, ας δούμε πώς περιγράφουν τα γεγονότα οι ίδιες οι πηγές.

Καταρχάς, όπως είπαμε, είναι άδικο να υπονοούμε ότι ο Χρυσόστομος που επέδειξε μέγα ιεραποστολικό ζήλο για να προσεγγίσει τόσες φυλές από Γότθους, Φοίνικες, Σκύθες, Πέρσες, Κέλκτες, Άραβες κ.λπ.[7], ήταν δήθεν «εθνοφυλετιστής» και επιθυμούσε «εθνοκαθάρσεις»… Η καλύτερη απόδειξη για το αντίθετο είναι η παρακάτω ομιλία του Χρυσοστόμου που μιλά για την χαρά που πρέπει να νιώθουν οι βυζαντινοί για τους Γότθους πιστούς και για την αγάπη με την οποία πρέπει να τους υποδέχονται:

Όπως βλέπουμε, είναι άδικος ο χαρακτηρισμός του Χρυσοστόμου. Ίσα-ίσα, ο τρόπος με τον οποίο μιλά στο εκκλησίασμα, δείχνει ότι γνώριζε τα αρνητικά αισθήματα κάποιων βυζαντινών για τους Γότθους κι όμως με το θάρρος που πάντα τον διέκρινε δίδασκε ότι προτεραιότητα έχει η διδασκαλία της Αγάπης που έφερε στον κόσμο ο Χριστός. Πώς είναι δυνατόν να κατηγορείται ο άνθρωπος αυτός για υποκίνηση βιαιοτήτων με εθνοφυλετικά κριτήρια;

Όμως, οι αναγνώστες θα πρέπει να διαβάσουν και τις άλλες ιστορικές πηγές που δείχνουν πώς η Κων/πολη σώθηκε σαν από θαύμα από την εκτεταμένη σφαγή και λεηλασία που είχαν σχεδιάσει οι Γότθοι.

Βλέπουμε πρώτα σε μετάφραση τη διήγηση του ιστορικού Ζώσιμου[8]:

Διαβάζοντας την πηγή, αντιλαμβανόμαστε ότι τα ερωτήματα γεννιούνται αυθόρμητα: Σε ποιο σημείο περιγράφεται κάτι που να στηρίζει τον ισχυρισμό περί «εθνοκάθαρσης» και σε ποιο σημείο αναφέρεται ο Χρυσόστομος να την… επικροτεί;! Και το κυριότερο: ποιος σχεδίασε την αιματοχυσία και ποιος ο αμυνόμενος; Ακόμα και η αποδοκιμαστέα από τους πιστούς χριστιανούς καταπάτηση του ασύλου δεν έγινε από κάποιον ανεξέλεγκτο όχλο, αλλά ήταν ρητή διαταγή του αυτοκράτορα με στόχο την παραδειγματική τιμωρία της συνωμοσίας.

Ας δούμε όμως σε μετάφραση και τη διήγηση του Σωζομενού[9]:

Εδώ βλέπουμε καθαρά ότι η μοναδική παρέμβαση του Χρυσοστόμου αφορούσε την αποτροπή παραχώρησης ναού της Κων/πολης στο δόγμα του Αρειανισμού. Όμως και αυτό έγινε με τρόπο ειρηνικό και με βάση την πρόσφατη βυζαντινή νομοθεσία του Θεοδοσίου που απαγόρευε την λατρεία των αιρέσεων μέσα στην πόλη. Γνωρίζουμε άλλωστε ότι η νομοθεσία αυτή εφαρμόστηκε λόγω των εκτεταμένων διώξεων κατά των Ορθοδόξων από τους οπαδούς του Αρειανισμού, επί των αιρετικών αυτοκρατόρων Κωνσταντίου και Βάλη στο διάστημα 337-378 μ.Χ. (βλ. ΕΔΩ κάποια σχόλια και πηγές).

Σε κάθε περίπτωση όμως, από τις πηγές διαπιστώνουμε ότι:

1) Κανείς βυζαντινός δεν πείραξε τους Γότθους οι οποίοι διέμεναν ανενόχλητοι στην πόλη. Αντιθέτως, οι Γότθοι αποτελούσαν εστία ταραχών, καταστροφών και λεηλασιών.

2) Ο Γότθος αλαζόνας στρατηγός Γαϊνάς ήταν αυτός που εκπόνησε μυστικό σχέδιο κατάλυσης της Βυζαντινής εξουσίας ώστε να περάσει η Κων/πολη στα χέρια των Γότθων.

3) Οι βυζαντινοί κινήθηκαν απροσχεδίαστα, καθαρά για αμυντικούς λόγους. Θρησκευτικά κίνητρα δεν μπορεί να διακρίνει κάποιος αφού οι Γότθοι υπάκουσαν συνολικά στον Γαϊνά, άρα, ανάμεσα στους επιτιθέμενους ήταν και οι Ορθόδοξοι Γότθοι που με αγάπη προσέγγισε ο Χρυσόστομος. Άλλωστε, εφόσον οι Αρειανιστές δεν κατάφεραν να έχουν δικό τους ναό, αυτό σημαίνει ότι η καταπάτηση του ιερού ασύλου έγινε στον ορθόδοξο ναό που είχε παραχωρήσει ο αυτοκράτορας στους Γότθους (Σωζομενός PG 67,1525BC).

4) Η παραβίαση του ασύλου έγινε με σαφή εντολή του Αυτοκράτορα ο οποίος ήθελε η προδοσία να τιμωρηθεί με τρόπο παραδειγματικό, προφανώς για να μην δείξει αδυναμία και υπάρξουν στο μέλλον μιμητές των επίορκων Γότθων.

Έτσι λοιπόν, από τα παραπάνω δεν μένει η παραμικρή αμφιβολία ότι η προαναφερόμενη παρέμβαση της κ. Αρβελέρ ήταν εντελώς εκτός του πλαισίου που θέτουν οι ιστορικές πηγές.

2. Θανατώθηκαν άμαχοι Γότθοι μέσα στην Πόλη;

Θεωρούμε ότι τα γεγονότα γεννούν ένα ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί: υπήρξαν άμαχοι ανάμεσα στο μικρό κομμάτι των Γότθων που παρέμειναν μέσα στην Πόλη και εγκλωβίστηκαν μετά την αποτυχημένη επίθεση του Γαϊνά;

Σύμφωνα με την Ίσκρα Γκέντσεβα, αυτοί που «μέσα στην Κωνσταντινούπολη σφαγιάστηκαν», ήταν «οι στρατιώτες» του Γαϊνά[10]. Το ίδιο αναφέρεται και στο λήμμα «Gainas» του ODB (‘’On 12 July 400, Gainas’s troops were massacred’’[11]), όπως και στο αντίστοιχο λήμμα του PLRE: «…his troops remaining there […] his men inside Constantinople were massacred»[12].

Από την άλλη, ο Ιω. Καραγιαννόπουλος γράφει ότι ανάμεσα στους εναπομείναντες Γότθους υπήρχαν μάχιμοι και άμαχοι, «οι οποίοι θα εξήρχοντο αργότερον της Πόλεως»[13].

 Ο Ζώσιμος πάλι (βλ. παραπάνω εικόνα) γράφει ότι ο Γαϊνάς άφησε μέσα στην πόλη «ένα μεγάλο αριθμό Βαρβάρων στρατιωτών» ενώ ο Σωζομενός λέει πως «από τούς βαρβάρους ένα μέρος έμεινε μέσα στην πόλη» χωρίς να προσδιορίζει αν υπήρχαν άμαχοι.

Αν δεχτούμε όσα λέει ο Ζώσιμος, τότε μέσα στην Πόλη έμειναν μόνο Γότθοι στρατιώτες με εντολές για αιφνιδιαστική επίθεση, όχι όμως άμαχοι. Όταν ξεκινούν οι εχθροπραξίες και οι βυζαντινοί αντιλαμβάνονται την παγίδα, χτυπούν όσους βρίσκονται μέσα στην πόλη ενώ πολλοί ανεβαίνουν στα τείχη και αποκρούουν τους Γότθους που επιτίθενται απ’ έξω.

Έχει μάλιστα ενδιαφέρον το σημείο όπου ο Ζώσιμος αναφέρεται στο άσυλο του ναού: ενώ ο Αυτοκράτορας έχει δώσει ρητή εντολή να θανατωθούν όλοι οι Γότθοι, βλέπουμε πως «παρά τη διαταγή του αυτοκράτορα κανείς δεν τολμούσε ν’ απλώσει χέρι πάνω τους και να τους σύρει έξω από το άσυλο, γιατί υπήρχε φόβος μήπως προβάλουν αντίσταση».

Οι βυζαντινοί όμως είχαν αντιμετωπίσει επιτυχώς την κατάσταση και φυσικά ο στρατός θα είχε περικυκλώσει τον ναό. Πρέπει λοιπόν να υποθέσουμε ότι οι εγκλωβισμένοι ήταν ένοπλοι και όχι άμαχοι, διότι ο βυζαντινός στρατός δεν θα φοβόταν τα γυναικόπαιδα και λίγους ενόπλους, αλλά μια υπολογίσιμη δύναμη οχυρωμένων Γότθων στρατιωτών.

Άλλωστε, από τη στιγμή που είχε οργανωθεί από τον Γαϊνά σχέδιο επίθεσης και ετοιμάζονταν για πόλεμο, για ποιον λόγο ν’ αφήσουν στην πόλη τις γυναίκες και τα παιδιά τους; Κάτι τέτοιο μόνο προβλήματα θα δημιουργούσε στους Γότθους στρατιώτες όταν ξεσπούσε η μάχη, αφού θα έπρεπε εκτός όλων των άλλων να προστατεύουν και τις οικογένειες τους. Είναι πιο λογικό να υποθέσουμε ότι, εφόσον τελικά βγήκαν εκτός πόλης οι περισσότεροι Γότθοι, βγήκαν μαζί τους και τα γυναικόπαιδα ώστε να είναι προστατευμένα μακριά από τις μάχες.

Όσο για το σημείο όπου ο Σωζομενός αναφέρει την «γυναικεία άμαξα» με τα όπλα, δεν νομίζουμε ότι υπάρχει πρόβλημα ερμηνείας:

Καταρχάς, για να μπορούν οι Γότθοι να κρύψουν όπλα στην «γυναικεία άμαξα» αυτό σημαίνει ότι ήταν άμαξα κλειστού τύπου, προφανώς για να προστατεύει γενικά τις γυναίκες από τα αδιάκριτα βλέμματα. Μάλιστα δεν υπάρχει λόγος να υποθέσει κάποιος ότι υπήρχαν στην άμαξα γυναίκες με σκοπό να ξεγελάσουν τους φρουρούς. Από τη στιγμή που η άμαξα ήταν κλειστού τύπου -και έτσι δεν φαίνονταν τα όπλα- είτε υπήρχαν μέσα γυναίκες είτε όχι, ούτε εκείνες θα φαίνονταν. Θα ήταν εκτός λογικής λοιπόν να τοποθετήσουν στην άμαξα αμάχους βάζοντας τους σε κίνδυνο.

Άλλωστε το ίδιο το γεγονός επιβεβαιώνει τα παραπάνω: όπως διηγείται ο Σωζομενός, οι Γότθοι αναγκάστηκαν να σκοτώσουν τους βυζαντινούς φρουρούς επειδή ακριβώς ανακάλυψαν ότι στις άμαξες δεν υπήρχαν άνθρωποι αλλά μόνο όπλα.

3. Η μετατροπή του αμέτοχου Χρυσοστόμου σε «πρωταγωνιστή» των συμβάντων

Στην πραγματικότητα λοιπόν δεν αναφέρεται πουθενά συμμετοχή του Χρυσοστόμου στα γεγονότα των εχθροπραξιών. Οι πηγές, εκτός από το πολύ προγενέστερο συμβάν με τον ναό που ζήτησαν οι αρειανιστές Γότθοι, δεν αναφέρουν ούτε καν το όνομα του[14]. Άλλωστε ο άγ. Ιωάννης υπερασπίστηκε με ήπιο τρόπο όσα όριζε η βυζαντινή νομοθεσία για την λατρεία των αιρέσεων, υποδέχτηκε με αγάπη όσους Γότθους θέλησαν να προσέλθουν στην Εκκλησία και βεβαίως δεν είχε καμία ευθύνη για το γεγονός ότι οι αλαζόνες και πολεμοχαρείς Γότθοι θέλησαν να καταπατήσουν τους όρκους της συμμαχίας και να επιτεθούν στους βυζαντινούς.

Μήπως όμως κατηγορείται ο Χρυσόστομος επειδή, όπως μας λέει ο Συνέσιος (PG 66,1268B), συμμετείχε στην ευχαριστήρια Θεία Λειτουργία που πραγματοποιήθηκε από τους βυζαντινούς όταν συνειδητοποίησαν τον κίνδυνο από τον οποίο είχαν γλυτώσει; Μήπως θα πρέπει να… κατηγορήσουμε τους κατοίκους που εξέφρασαν την ανακούφιση τους για τη σωτηρία τους από τη γοτθική σφαγή και λεηλασία; Άλλωστε, η ευχαριστήρια Θεία Λειτουργία δεν αναιρεί όσα γράφει ο Ζώσιμος, ότι δηλαδή οι πιστοί χριστιανοί θεώρησαν την καταπάτηση του ασύλου ως «μεγάλη ιεροσυλία» και αυτό σημαίνει ότι πρώτος όλων θα καταδίκασε την ενέργεια αυτή ο ίδιος ο Χρυσόστομος, παρά το γεγονός ότι συνέβη στα πλαίσια στρατιωτικών ενεργειών.

Δυστυχώς, δεν υπάρχει τρόπος να επιβεβαιωθούν και να αιτιολογηθούν όσα λέει ή υπονοεί η κ. Αρβελέρ κατά του Χρυσοστόμου…

Κλείνοντας, να πούμε ότι το περίεργο στην όλη υπόθεση είναι ότι κάτι παρόμοιο εναντίον του Χρυσοστόμου ( «διανθισμένο» βέβαια με χονδροειδή ψέματα) είχαν γράψει παλαιότερα και οι… νεοπαγανιστές και συγκεκριμένα ένα από τα τότε ηγετικά τους στελέχη, ο Βλάσης Ρασσιάς. Βεβαίως η ΟΟΔΕ είχε απαντήσει τότε στις συκοφαντίες, όπως και σήμερα στις ανακρίβειες…