"Μια φορά κι’ ένα καιρό στην αρχαιότητα ήταν κάποτε ένας Δάσκαλος. Αυτός ο Δάσκαλος ήταν ένας μέγας ιδεολόγος, ο οποίος αντιπροσώπευε την ανώτατη βαθμίδα συναίσθησης και ευφυΐας που είχε να προσφέρει η κοινωνία του. Θεωρούσε τον εαυτό του ως διορισμένο από τον Θεό για το έργο του, και είχε διαμορφώσει μια διακονία με σκοπό να αλλάξει επαναστατικά την συμπεριφορά των ανθρώπων. Οι μέθοδοί του ήσαν απλοί και άμεσοι: Πήγαινε κατ’ ευθείαν στο κοινό, προσφέροντας τις κατευθυντήριες γραμμές του χωρίς καμία χρέωση, ενώ παράλληλα περιφρονούσε τους επίσημους θεσμούς.

Εν καιρώ ο Δάσκαλος αυτός απέκτησε οπαδούς, οι οποίοι αφομοίωσαν το μήνυμά του έτσι ώστε αργότερα θα αναγνωριζόταν ως ιδρυτής ενός κινήματος. Όμως είχε εξοργίσει τις αρχές της εποχής του, δικάσθηκε, και καταδικάσθηκε σε ποινή θανάτου.

Μετά την εκτέλεσή του, οι οπαδοί του Δασκάλου έμειναν απογοητευμένοι για ένα διάστημα, όμως η έμπνευση που τους είχε δώσει ο Δάσκαλός τους συνέχιζε να ζει μέσα στις καρδιές τους. Επιθυμώντας να αποκαταστήσουν την φήμη του Δασκάλου, που είχε τραυματισθεί από την δίκη και την εκτέλεσή του, εξέδωσαν (20,το πολύ 30 χρόνια αργότερα, αλλά πότε ακριβώς δεν το γνωρίζουμε) τα λόγια και τα έργα του Δασκάλου, καθώς και περιγραφές των προσωπικών του τάσεων, αφού ο ίδιος ο Δάσκαλος δεν είχε γράψει απολύτως τίποτε με την θέλησή του, για να τον θυμούνται.

Στους τωρινούς καιρούς, η άποψη για τον Δάσκαλο έχει ορισμένες φορές προκαλέσει σκεπτικισμό. Πολλοί αναγνώρισαν την ιδιοφυία του και αποδέχθηκαν ως απόλυτα αληθινά τα όσα οι οπαδοί του είχαν καταγράψει. Άλλοι ισχυρίσθηκαν πως οι οπαδοί του ήσαν τόσο αφοσιωμένοι σ’ αυτόν, ώστε τα πραγματικά λόγια του και η προσωπικότητά του δεν ήταν δυνατόν να εξαχθούν από τα κείμενά του. Λέγεται πως η ζωή του είχε δραματοποιηθεί, εξιδανικευθεί και πραγματωθεί τόσο πολύ, που δεν υπήρχε τρόπος να φτάσει κανείς τον αρχικό Δάσκαλο, ενώ άλλοι έφτασαν στο σημείο να λένε πως ο Δάσκαλος δεν υπήρξε ποτέ στην πραγματικότητα, και πως ήταν απλώς ένα δημιούργημα των οπαδών του! Ευτυχώς, όμως, έχουν υπερισχύσει κάποιες πιο ήπιες μορφές κριτικής, και έχει αναγνωρισθεί πως, ενώ ο κάθε ένας από τους βιογράφους του Δασκάλου είχε σκιαγραφήσει με τον δικό του τρόπο ένα πορτραίτο του Δασκάλου, παρά ταύτα, είχαν καταγράψει την ζωή και τα λεγόμενα του Δασκάλου με ένα καλό μέτρο πληρότητας και ακρίβειας. Σίγουρα δεν κατέγραψαν τα ακριβή λόγια του Δασκάλου – κάτι που φυσικά δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν, δεδομένων των περιστάσεων – όμως είχαν αποδώσει με ακρίβεια την Φωνή του Δασκάλου μέσα στα γραπτά τους".

Βεβαίως θα έχετε υποψιασθεί πως η πιο πάνω ανασκόπησή μου περιγράφει τον Ιησού. Και όμως, δεν μιλούσα για Αυτόν! Για την ακρίβεια, πρόκειται για περιγραφές που αφορούν κατ’ εξοχήν τον …Σωκράτη [Vota.GCB, 30-34]. Οι οπαδοί του ήσαν ο Πλάτων και ο Ξενοφών, που είχαν καταγράψει ο καθένας τους από ένα Βίο του διδασκάλου τους..

Ο σκοπός της ασκήσεως αυτής –καθώς σχετίζεται με κοινές σκεπτικιστικές αντιρρήσεις- είναι να ενδείξει πως οι υποτιθέμενα «στενές παράλληλοι» ανάμεσα στην βιογραφία του Απολλώνιου Τυανέως (από τον Φιλόστρατο) και τα περιστατικά της Καινής Διαθήκης (με δαιμόνια που εκβάλλονται από τον Απολλώνιο, με τον Απολλώνιο να ανασταίνει νεκρούς, τον Απολλώνιο να δικάζεται, τον Απολλώνιο να κάνει γενικά θαύματα, τον Απολλώνιο να αναβλύζει σοφία) δεν προσφέρονται ως μέσα για να μάθουμε το οτιδήποτε για τα Ευαγγέλια. Είναι αλήθεια πως μερικοί έχουν δοκιμάσει να βάλουν τον Ιησού και τον Απολλώνιο στην ίδια βάση. Είχε φτάσει το ζήτημα στο σημείο να ισχυρίζεται ο F. C. Baur πως ο Απολλώνιος δεν υπήρξε ποτέ, κατά την συνήθεια των σημερινών Χριστο-μυθοποιητών. [Mead.ApT, 48]

Υπάρχουν όμως κάποιοι λόγοι για τους οποίους τα Ευαγγέλια και το έργο του Φιλόστρατου δεν γίνεται να ληφθούν υπ’ όψιν ως παράλληλα δεδομένα:

1. Ο Απολλώνιος δεν είναι αντιπροσωπευτικός του ύφους των Βίων. Κάποιοι βρίσκουν σημεία επαφής, επειδή τα Ευαγγέλια και η ιστορία του Απολλώνιου δήθεν ανήκουν στην ίδια κατηγορία: στις αρχαίες βιογραφίες. Όμως αυτή η κατηγορία περιέχει και τον Τάκιτο (Tacitus Agricola), ένα πολύ προσγειωμένο λογοτεχνικό έργο, καθώς και άλλους «σοβαρούς» βίους. Επί πλέον, η βιογραφία του Απολλώνιου παραβιάζει ένα πλήθος κατεστημένων της αρχαίας βιογραφίας: Είναι περισσότερο από 4 φορές μακρύτερη από οποιαδήποτε άλλη βιογραφία που αναγνωρίζεται από την αρχαία Ιστορία, περιέχοντας γύρω στις 82.000 λέξεις ([Burr.WAG, 169] – και, θα προσέθετα, είναι και βαρετή στην ανάγνωση); Περιέχει γεωγραφικές, ιστορικές και εθνογραφικές πληροφορίες, του είδους που βρίσκουμε σε «νουβέλες σοφιστών» της εποχής (του ιδίου, 172); και τέλος, έχει τα χαρακτηριστικά νουβέλας και ρομάντζου. Δικαίως λοιπόν έχει διατυπωθεί η απορία αν αυτό το έργο όντως ανήκει στην κατηγορία των Βίων!

2. Ο Απολλώνιος δεν έχει την πιο μεγάλη ομοιότητα με την ζωή του Ιησού. Με το να τονίζουν αυτές τις πολλές ομοιότητες με τα γεγονότα στα Ευαγγέλια, οι κριτικοί υπονοούν πως η περιγραφή των θαυμάτων που έγιναν από τον Απολλώνιο, η ικανότητά του να αναβλύζει σοφίες, και το γεγονός ότι είχε δικασθεί, είναι τα στοιχεία που καθιστούν τον βίο του ως η καλύτερη δυνατή σύγκριση με τα Ευαγγέλια. Όπως είδαμε όμως, υπάρχουν πολύ καλύτερες βιογραφικές συγκρίσεις στη διάθεσή μας: ο Σωκράτης. (Πράγματι, τα θαύματα είναι το ΜΟΝΟ πράγμα που έχουν κοινό ο Απολλώνιος και ο Ιησούς, στοιχείο που ΔΕΝ έχουν κοινό ο Ιησούς και ο Σωκράτης! Αντίθετα προς το δεύτερο ζευγάρι, ο Απολλώνιος ΔΕΝ είχε εκτελεσθεί!) Μάλιστα, σε μια σύγκριση ανάμεσα στα Ευαγγέλια και τον Βίο, ο Votaw [Vota.GCB, 21-2] σημειώνει 8 ομοιότητες αλλά 10 διαφορές. Ο Talbert τοποθετεί τον Βίο στην κατηγορία "B" της αρχαίας βιογραφίας, επειδή πρόκειται για μια απόπειρα να διαλυθεί μια ψευδής εικόνα. Ποια είναι αυτή η ψευδής εικόνα που επιδιώκει να διαλύσει ο Φιλόστρατος; Απλούστατα, ο Απολλώνιος είχε κατηγορηθεί ως κακός μάγος, από ένα σύγχρονό του ονόματι Ευφράτη [Ph.LAT, x] αλλά και από κάποιον συγγραφέα ονόματι Μοιραγένη [Talb.WIG, 94-8]. Ο Φιλόστρατος συνεπώς στόχευε να αποδείξει πως οι δυνάμεις του Απολλώνιου ήσαν «παραπροϊόντα της φιλοσοφικής του αρετής ή αγιότητας». (του ιδίου, 125) Περιφρόνησε τα βιβλία του Μοιραγένη περί της ζωής του Απολλώνιου, λέγοντας πως «δεν τους έδωσε σημασία, διότι επεδείκνυαν άγνοια για πολλά πράγματα που αφορούσαν τον σοφό» [Ph.LAT, ix] Ο Φιλόστρατος λοιπόν θα εντρυφούσε και στις διδασκαλίες του Απολλώνιου (κάτι που υποδηλώνει υψηλό βαθμό αρετής, μεγάλο μέρος της οποίας θα μπορούσε να αποδοθεί στον πραγματικό Απολλώνιο); Από την άλλη όμως, υπάρχουν και ενδείξεις πως ο Απολλώνιος ήταν όντως θαυματοποιός (αν και το πόσο αποτελεσματικός ήταν, είναι άλλο θέμα!)

Όμως μετά συναντούμε το τρίτο και πλέον σημαντικό λόγο:

3. Οι ιστορίες του Απολλώνιου γράφτηκαν 150 χρόνια (και πλέον) ΜΕΤΑ την Σταύρωση του Ιησού! Είτε το έκαναν από αμέλεια, απροσεξία, ή ξεκάθαρο δόλο, με το παραλείπουν αυτό το στοιχείο, οι κριτικοί επιτρέπουν στον αναγνώστη να υποθέτει πως τα Ευαγγέλια είναι κατά κάποιο τρόπο αντιγραφές των ιστοριών του Απολλώνιου, ή είναι επηρεασμένα από αυτές. Αν μη τι άλλο, οι αποδείξεις θα έδειχναν το τελείως αντίθετο, ήτοι, πως ο Φιλόστρατος μάλλον θα είχε αντιγράψει αυτά που υπήρχαν μέσα στα Ευαγγέλια, αν και δεν είναι απαραίτητο να πιστέψουμε πως έκανε κάτι τέτοιο. (Όπως το αναφέρει ο Mead [Mead.ApT, 35]: «...ως λογοκλόπος της ιστορίας του Ευαγγελίου ο Φιλόστρατος είναι μια καταφανής αποτυχία…») Η ελάχιστη ομοιότητα στο ύφος ανάμεσα στα Ευαγγέλια και την ιστορία του Απολλώνιου είναι μεν γοητευτική, αλλά οι απίστευτες ΔΙΑΦΟΡΕΣ στην ύλη τους είναι απείρως πιο σημαντικές και – όπως παρατηρήσαμε – αυτό είναι που έχει οδηγήσει ορισμένους μελετητές να αφαιρέσουν την ιστορία του Απολλώνιου εντελώς από την κατηγορία των Βίων! Ο αναγνώστης οφείλει να λάβει υπ’ όψιν του τα εξής:

• Ο Βίος του Απολλώνιου Τυανέως γράφτηκε όχι νωρίτερα από το έτος 217 μ.Χ.. Αυτό είναι πλέον των 100 ετών από την εποχή που έζησε ο ίδιος ο Απολλώνιος, δηλαδή, διπλάσιο διάστημα από το διάστημα ανάμεσα στην ζωή του Ιησού και την προτεινόμενη πιο τελευταία χρονολόγηση συγγραφής του πρώτου Ευαγγελίου (75 μ.Χ.) και τετραπλάσιο διάστημα από την προτεινόμενη πρώτη χρονολόγηση συγγραφής του (50 μ.Χ.). Ο συγγραφέας Φιλόστρατος γεννήθηκε περίπου το 172 μ.Χ.. Αυτό σημαίνει πως ενώ την εποχή που γράφτηκαν τα Ευαγγέλια υπήρχαν ακόμα εν ζωή άνθρωποι που μπορούσαν να επιβεβαιώσουν ή να διαψεύσουν την ιστορικότητά τους, στην περίπτωση του Απολλώνιου, όσοι τον γνώριζαν προσωπικά είχαν πεθάνει και θαφτεί προ πολλού. Αυτή είναι μια ουσιώδης διαφορά, όταν συγκρίνονται τα κείμενα.

• Ο Βίος βρίθει από ποικιλόμορφη ύλη, που τον διαφοροποιεί σαφώς από τα Ευαγγέλια. Έχουμε ήδη υπαινιχθεί αυτό το στοιχείο, κάπως γενικά. Τώρα, ας εστιάσουμε στις λεπτομέρειες! Οι Cartlidge και Dungan περιγράφουν το περιεχόμενο του Βίου με τον ακόλουθο τρόπο: «…κατ’ ουσίαν ένας κατάλογος όλων των ρητορικών επινοημάτων που γνώριζαν οι επαγγελματίες σοφιστές συγγραφείς της εποχής εκείνης: αιφνίδιοι υπερφυσικοί οιωνοί, μίνι-διάλογοι πάνω σε αγαπημένα θέματα της ημέρας, πολύχρωμα αποσπάσματα αρχαιολογικών παραμυθιών, μπόλικη μαγεία, σκηνές δράσης, καταπληκτικές περιγραφές μυθικών, μακρυνών χωρών, περιστασιακές πινελιές πονηρού ερωτισμού, και μια ολόκληρη σειρά αγαπημένων «φιλοσοφικών» σκηνών..» [Cart.DSG, 205]

Δώστε βάση στις ακόλουθες πληροφορίες:

• Αναφερόμενος στην γέννηση του Απολλώνιου, ο Φιλόστρατος λέει πως η μητέρα του Απολλώνιου είχε αποκοιμηθεί σε ένα αγρό, όπου οι κύκνοι που ζούσαν εκεί έστησαν χορό γύρω από αυτήν, μετά άρχισαν να κραυγάζουν δυνατά, προκαλώντας την να γεννήσει πρόωρα. [Ph.LAT, 13]

• Ο Απολλώνιος καταδικάζει συγκεκριμένα την πρακτική των θερμών λουτρών. (του ιδίου, 47)

• Ο Απολλώνιος δηλώνει πως είναι ικανός να ομιλεί όλες τις γλώσσες των ανθρώπων – χωρίς να τις έχει σπουδάσει ποτέ. (του ιδίου, 53)

• Επίσης μαθαίνει την γλώσσα των πουλιών. (του ιδίου, 57)

• Διατείνεται πως είχε δει τις αλυσίδες του Προμηθέα όταν ταξίδευε στα Καυκάσια όρη. [Mead.ApT, 60]

• Ο ίδιος και η παρέα του συναντούν έναν καλικάντζαρο, τον οποίο έδιωξαν μακρυά, φωνάζοντάς τον με διάφορα ονόματα. [Ph.LAT., 125]

• Ο Απολλώνιος δηλώνει πως οι αιχμαλωτισμένοι ελέφαντες κλαίνε και θρηνούν την νύχτα όταν οι άνθρωποι δεν τους παρατηρούν, όμως όταν πλησιάζουν άνθρωποι, σταματούν το κλάμα διότι νοιώθουν ντροπή. (του ιδίου, 145 – πρόκειται για απόσπασμα ενός μακροσκελέστατου τμήματος αφιερωμένου στους ελέφαντες, δανεισμένο από το έργο του Juba, το «History of Libya» (Ιστορία της Λιβύης) - Mead.ApT, 60n)

• Μια μικρή παράγραφος του Φιλόστρατου περιγράφει τους διαφορετικούς τύπους δράκων (του ιδίου, 245-7)

• Ο Απολλώνιος αντιμετωπίζει ένα Σάτυρο και τον αποκοιμίζει, προσφέροντάς του κρασί. (του ιδίου, εδ. 2, 107-9)

• Κατά την διάρκεια της δίκης του, ο Απολλώνιος καταφέρνει να εξαφανίσει την γραφή από τις πλάκες ενός των κατηγόρων του. [Mead.ApT, 188]

Ερώτημα: Όλα αυτά σας μοιάζουν με πράγματα που συναντώνται και στα Ευαγγέλια; Φυσικά όχι. Από τα Ευαγγέλια απουσιάζουν το εξωφρενικό και δραματικό ύφος που βρίσκουμε μέσα στην ιστορία του Απολλώνιου, συνεπώς δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούνται συγκριτικά.

• Ο Βίος έχει ρίζες σε μια προβληματική πηγή. Η πηγή του Φιλόστρατου, το ημερολόγιο του Δάμιδος, είναι «γεμάτο από ιστορκούς αναχρονισμούς και χονδροειδή γεωγραφικά λάθη». [Meie.MarJ, 576-8] Αλλού, ο Φιλόστρατος κάνει χρήση φανταστικών επίσημων επιστολών, επιγραφών, ανακοινώσεων και αποφάσεων. [Cart.DSG, 205] Τα Ευαγγέλια έχουν παρατηρηθεί για ορισμένα μικρά γεωγραφικά και ιστορικά λάθη – εκ των οποίων ορισμένα έχουν κατάλληλες εξηγήσεις – πάντως κανένα λάθος δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως «χονδροειδές λάθος» επίσης, τα Ευαγγέλια ΠΟΤΕ δεν έχουν βρεθεί ένοχα παραποίησης επίσημων εγγράφων. Επι πλέον, ο Φιλόστρατος είχε ΑΜΕΙΦΘΕΙ για την συγγραφή του έργου του, από την Julia Domna, μητέρα του αυτοκράτορα Καρακάλλα, ο οποίος είχε δωρίσει χρήματα για την ανέγερση ναού αφιερωμένου στον Απολλώνιο. (του ιδίου)

• Ο Απολλώνιος δεν απολαμβάνει τον βαθμό κοσμικής αναγνώρισης που απολαμβάνει ο Ιησούς. Από τις πρώτες ιστορικές αναφορές στον Απολλώνιο είναι εκείνη που βρίσκεται στο έργο του Dio Cassius, «Roman History» (Ρωμαϊκή Ιστορία), 68:17 – όπου μάλιστα του αφιερώθηκε λιγότερος χώρος από εκείνον που αφιέρωσε ο Ιώσηπος για τον Ιησού. [Wilk.JUF, 37]

Εν συντομία, το να συγκρίνει κανείς τα Ευαγγέλια με τον Βίο του Απολλώνιου είναι σαν να εξομοιώνονται τα μήλα με τα μανταρίνια. Υπάρχει τεράστια διαφορά μεταξύ τους! (Ο Randall Helms, ένας Άγγλος καθηγητής που όφειλε να είναι πιο προσεκτικός, κάνει χρήση της ιστορίας του Απολλώνιου [Helm.GosFic, 9] αλλά δεν μας δίνει τον χρόνο που γράφτηκε ο Βίος του – μας λέει μονάχα πως ο Ιησούς ήταν «ένας κάπως νωρίτερος σύγχρονος» του Απολλώνιου!)

Εν κατακλείδι: Είναι ανακριβές, ή/και παραπλανητικό, να λέει κανείς πως τα Ευαγγέλια είναι κατ’ ΟΙΟΝΔΗΠΟΤΕ τρόπο συγκρίσιμα με την ιστορία του Απολλώνιου, ή πως θα μπορούσαμε να μάθουμε ΟΤΙΔΗΠΟΤΕ για τα Ευαγγέλια, μελετώντας το έργο του Φιλόστρατου.

Πηγές

• Burridge, Richard. What are the Gospels? (Τί είναι τα Ευαγγέλια;) Cambridge: Cambridge U. Press, 1992.

• Cartlidge, David and David L. Dungan. Documents for the Study of the Gospels. (Ντοκουμέντα για την Μελέτη των Ευαγγελίων) Philadelpia: Fortress, 1980.

• Helms, Randall. Gospel Fictions. (Ευαγγελικοί μύθοι) Buffalo: Prometheus Books, 1988.

• Meier, John P. A Marginal Jew: Rethinking the Historical Jesus. (Ένας περιθωριακός Εβραίος: Ξανασκέφτοντας τον Ιστορικό Ιησού) New York: Doubleday, 1991.

• Mead, G. R. S. Apollonius of Tyana. (Απολλώνιος ο Τυανεύς) Chicago: Ares Publishers, 1980. (Αρχική έκδοση 1819.)

• Philostratus. The Life of Apollonious of Tyana. (Ο Βίος του Απολλώνιου Τυανέα) Cambridge:Harvard U. Press, 1912.

• Talbert, Charles H. What Is A Gospel? (Τι είναι ένα Ευαγγέλιο;) Philadelphia: Fortress, 1977.

• Votaw, Clyde W. The Gospels and Contemporary Biographies in the Greco-Roman World. (Τα Ευαγγέλια και Σύγχρονες Βιογραφίες του Ελληνο-Ρωμαϊκού Κόσμου) Philadelphia: Fortress, 1970.