Στην παλαιά πολιτεία των αρχαίων Αθηναίων γίνονταν ανάκριση από το δικαστήριο με την εφαρμογή "βασάνου" προς απόσπαση μαρτυρίας των δούλων ("εις βάσανον παραδιδόναι" Ισαίος 70, 34 "εκ βασάνων ειπείν" στο ίδιο 8). Η λέξη χρησιμοποιείται και στον πληθυντικό αριθμό και σημαίνει την ομολογία δια βασάνου (Δημ. 1254, 9).

Ελεύθεροι πολίτες υποβάλλονταν σε βασανισμούς (Ανδ. 6,44 - Λυσ. 102,4). Η βάσανος λογίζονταν ως τρόπος αποδείξεως μπροστά στα Αττικά δικαστήρια και τελεσφορώτερος των μαρτύρων. Η απαγόρευση των βασάνων στους ελεύθερους πολίτες έγινε με το ψήφισμα του Σκαμανδρίου (Ανδ. π. μ. 43), εκτός και αν υπήρχε άλλο αντίθετο ψήφισμα με αυτό (Ισοκρ. Τραπ. 15. Δημ. Παντ. 40). Οι δούλοι, κατά τον αττικό νόμο, δεν ήσαν δεκτοί ως μάρτυρες και δικαιούτο κάθε ελεύθερος ή να παραδώσει τον δούλο του σε βασανιστήρια προς απόδειξη της δικής του αθωότητας ή να ζητήσει με επίσημη πράξη που ονομαζόταν: "πρόκλησις εις βάσανον" (Δημ. π. τ. Στεφ. 1106) τον δούλο του αντίδικού του. Οι καταθέσεις των βασανιζόμενων συχνά γίνονταν στο δικαστήριο (Δημ. Κατά Νίκος. 1254), αλλ’ ενώπιον εκλεγομένων γι' αυτό "βασανιστών".

Σχετικά με τα βασανιστήρια αυτά, υπάρχει η εξής μαρτυρία του Ισαίου (π. Κιρ. κληρ. 202): "Υμείς μεν τοίνυν και ιδία και δημοσία βάσανον ακριβέστατον έλεγχον νομίζετε. Και οπόταν δούλοι και ελεύθεροι παραγίνωνται και δέη ευρεθήναι τι τών ζητουμένων, ου χρήσθε ταις τών ελευθέρων μαρτυρίαις, αλλ' τους δούλους βασανίζοντες ούτω ζητείτε ευρείν την αλήθειαν τών γεγενημένων".

Η πρόκληση εις βάσανο γινόταν, ως φαίνεται, εγγράφως (Δημ. κ. Παν. 978) και δινόταν στον ανταγωνιστή "επί μαρτύριο" στον δημοσιότερο τόπο της αγοράς (Δημ. κ. Αφ. 948).

Επειδή δε υπήρχαν διάφοροι τρόποι βασάνων, οριζόταν ο καταλληλότερος επί εκάστοτε μάρτυρος (Δημ. κ. Στ. 1120). Αυτός που πρόσφερε τον δούλο του για να βασανισθεί, έδινε μερικές φορές στον ανταγωνιστή του την άδεια να μεταχειρισθεί οποιονδήποτε τρόπον βασάνου ήθελε (Αντιφ. χορευτ. 777).

Τα βασανιστήρια εκτελούνταν μερικές φορές στο δικαστήριο και ενώπιον των δικαστών. Αλλά ο βασανισμός ενώπιον των δικαστών φαίνεται ότι ήταν εκτός της κοινής συνήθειας. Συνήθεια ήταν μόνον γενικά να αναγινώσκωνται στην δίκη των ανδραπόδων καταθέσεις, οι οποίες και αυτές λέγονταν βάσανοι (Άρπ. εν λ. Δημ. κ. Νικ. 1254), και να επιβεβαιώνται αυτές δια της μαρτυρίας των παρόντων στα βάσανα δούλων (Ιακ. Χ. Δραγάτσης, Διευθυντής Λυκείου, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Στ΄, σ. 744). 

Κυρίως ο "βάσανος" ή "βάσανοι" είναι σωματικές κακώσεις που γίνονταν συνήθως κατά κατηγορουμένου προς τον σκοπό της αποσπάσεως απ' αυτόν την ομολογία τής ενοχής του που στις αρχαιότερες ποινικές νομοθεσίες εθεωρείτο κατά κανόνα ως το μοναδικό σχεδόν αποδεικτικό μέσον προς καταδίκη του κατηγορουμένου. Στην έννοια όμως των βασάνων περιλαμβάνεται και κάθε είδους ψυχική πίεση ή απειλή κακού, που γινόταν για τον ίδιο σκοπό, και ειδικότερα η λεγόμενη ηθική βάσανος. Συχνά γινόταν χρήση τών βασάνων και κατά προσώπων που καλούνταν στην ποινική δικαιοσύνη ως μάρτυρες, και αρνούνταν να καταθέσουν όσα υπήρχε υπόνοια ότι γνώριζαν. Τέλος, σε μερικές περιπτώσεις, οι σωματικές βάσανοι εφαρμόζονταν και ως πρόσθετη ποινή της ποινής του θανάτου.

Ως βασανιστές χρησιμοποιούνταν είτε οι επί τούτου ορισμένοι υπάλληλοι της πόλης (οι λεγόμενοι "δημόκοινοι", είτε πρόσωπα οριζόμενα από τους διαδίκους κατά κοινή μεταξύ τους συμφωνία. Έργο αυτών των βασανιστών δεν ήταν μόνο η εξέταση του δούλου με την χρήση παντός είδος βασανιστηρίου (μαστιγώσεως, στρεβλώσεως, τροχού και των ομοίων) αλλά και ο προσδιορισμός της αξίας του δούλου, έτσι ώστε επ' αυτής τής βάσης να εκτιμηθεί η βλάβη, η οποία μπορούσε τυχόν να επέλθει, στον δούλο από πύρωση κατά των βασανισμό, ώστε να αποζημιωθεί ο κύριος του δούλου από τον αντίδικο του, που ζήτησε τον βασανισμό του δούλου. (Πηγή: Γ. Ι. Καρβέλλας, Καθηγητής, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Στ΄, σ. 744).

Ως βασανιστικό όργανο κατηγορουμένου ή καταδίκου, ο κλοιός στους αρχαίους Έλληνες είχε πολλές μορφές. στην απλούστερη κατασκευή του, ήταν ξύλινο περιτραχήλιο ("καλιός", ή απλώς "ξύλων" ή "ξύλα") έχοντας μία ή τρεις τρύπες, στις οποίες τοποθετούνταν το κεφάλι και οι βραχίονες, καταδικαζόμενοι έτσι σε ακινησία.

Ρωμαϊκός κλοιός (boiae). (Από μπρούτζινο αγαλματίδιο τής Εθνικής Βιβλιοθήκης τών Παρισίων).

 Συνθετότερος κλοιός ήταν ο "Κύφων", σύστημα ξύλων τόσου βάρους και τέτοιας θέσεως, ώστε αυτός στον οποίο τα έβαζαν, καταδικάζονταν σε διαρκή επίκυψη του αυχένα. Τέτοιος κλοιός είναι πιθανότατα το εικονιζόμενο εργαλείο βασανισμού, που βρίσκεται στο μουσείο του Λούβρου. Σε αυτό, εμφανίζονται βασανιζόμενοι δύο άνθρωποι ταυτόχρονα,  εκ των οποίων ο όρθιος μόλις που μπορεί να φέρει πίσω του το δεξί του χέρι, για να πάρει ένα κομμάτι ψωμί.

Συμπληρωματικό βασανιστικό όργανο ήταν η "ποδοκάκη", με την οποία, όπως δηλώνει η λέξη, κακοποιούνταν τα πόδια. Συνδυασμός ποδοκάκης και κλοιού των βραχιόνων και τού λαιμού ήταν  ίσως το κατ’ Αριστοφάνη (Ίππ. 1058) αναφερόμενο "Πεντεσύριγγον" ξύλο, με το οποίο πετύχαιναν τελεία ακινησία του βασανιζόμενου. Με αυτό το εργαλείο βασανίσθηκε και ο Σωκράτης πριν την εκτέλεσή του από τους "δημοκράτες" τής Αθήνας.

Στα βασανιστικά εργαλεία των Ελλήνων μνημονεύονται και η "παυσικάπη", από το "παύω" και "κάπη", που είναι το δεύτερο ένα παχνί, είδος πλεκτού προσωπείου, το οποίο εμπόδιζε την λήψη της τροφής και το οποίο εφαρμοζόταν συνήθως στους δούλους.