M.S. 303'den itibaren Diocletianus, Maximianus ve Galerius dönemlerinde Roma İmparatorluğu'nun her yerinde olduğu gibi Ankara'da da Hristiyanlar takip ediliyorlardı. M.S. 313'de İmparator Liciniu, yayınladığı bir fermanla hristiyanlığı serbest bırakır ve böylece hrıstiyanlık, meşru bir din haline gelir. Bu dönemde Ankara'nın en büyük azizi Martir (şehit) Platon adında bir kişidir. Ankara'nın diğer büyük azizi de Saint (aziz) Clementios (Klemens)'dur.

Ankara'lı olan Aziz Clemens, İmparator Diocletuanus zamanında işkenceler görerek Cryptus denilen bir yerde idam edilmiştir. Cryptus, mahzen veya mağara anlamına gelmektedir. Aziz Klemens'le beraber yandaşı Agathangelos idam edilerek derin bir mezara gömülmüş, sonra yanına bir kilise yapılmıştır.

Hacι Bayram tepesinden - Bendderesi ve Ankara - kalesi (2005, A.E.)

 

Augustus Mabedi gravürü, - (W. Taylor, Kültür Bakanlιğι)

İşte bugün çok az kalıntısı kalan St. Clemens Kilisesi,  bu aziz adına yapılmıştır. Cryptus denilen yerde St. Clemens adına yapılan kilise daha sonra camiye çevrilerek Yeğenbey Camii olarak 20. yüzyıl başlarına kadar gelebilmiştir.

4.     yüzyılda Ankara şehri idari taksimat olarak Galatia Prima denilen eyaletin başkentiydi. Consularis unvanlı vali, kenti yerli bir senatoyla birlikte yönetiyordu. Bu dönemde hristiyanlık serbest olduğundan Kudüs'e giden hacılar, Ankara'dan geçiyorlardı. Roma İmparatorluğunun sonlarına doğru hristiyanlık güçlenince, Ankara'da da ortaya çıkmıştır. Kaynaklardan Ankara'nın tarihte zaman zaman açlık ve kıtlık çektiği, bunun en büyüğünün Aurelianus (270-275) zamanında olduğu bilinmektedir. 

Hristiyanlığın serbest bırakıldığı ilk yıllarda Ankara, önemli bir merkez olduğundan 314 yılında Ankara Piskopos'u Marcellus başkanlığında bir dini toplantı (synod) yapılmıştır. 4.yy.'ın ortalarında Antakya'lı Libanios adlı bir yazar, Ankara üzerine yazdığı mektuplarında halkının asil, öğrenmeye meraklı insanlar olduğunu söylemektedir.

5. yüzyılda oldukça harap bir halde bulunan Ankara'da kamu binaları ve surlar yıkılmıştır. İoannes adında hristiyan bir kişinin kentte gymnasium, saray ve su yollarını yaptırdığı 4.yy,'a ait kitabeden anlaşılmaktadır. Buradan kentte önemli yapılar arasında gymnasium ile saray ve kente getirilen su tesislerinin olduğu anlaşılmaktadır. Ankara Kalesi'nin bir çok yerinde kullanılmış, ortası yuvarlak delikli taşlar, su tesisatının taştan yontulmuş künkleridir. Antik çağda kentte büyük bir su tesisinin bulunduğu ancak Bizanslılar zamanında tamamen tahrip edildiği ve malzemesi de kalede ve diğer yapılarda kullanıldığı ortaya çıkmaktadır.

Kent, Bizans İmparatorluğunun ileri yıllarında büyük bir dini merkez durumuna girerek Galatia Başpiskoposluğunun merkezi durumuna gelmiştir. Mezhep kavgaları yüzünden kentin evlerinin kısmen yakıldığı bilinmektedir. M.S. 452'de Ankara'da kıtlık olmuş, 5.yy.'da İustinianos'un Ankara dolaylarında bir yol yaptırdığı, batı yönünde Sykeon köyü yakınında bir de köprü inşa ettirdiği bilinmektedir. M.S. 542'de ise Ankara ve çevresinde büyük bir veba salgını görülmüştür.

M.S. 615'te Anadolu'yu geçerek Kadıköy'e kadar gelen Sasanilerin Ankara'yı talan ettiği, 622'de Ankara'nın resmen işgal edilmiş olduğu, büyük bir tahribata uğradığı ve yakıldığı bilinmektedir.

Bundan sonra Ankara tamamen Kale içine çekilmiş, iki kat surlarla çevrili tepenin içinde yaşadığından, kaleyi güçlendirmek için daha önceki dönemlere ait bütün binaları yıkarak, bunların malzemelerini kullanmışlardır. 7. yüzyıldan sonra Sasani tehlikesi kalkmıştır. Ankara, Comitetenses unvanlı askeri komutanın bulunduğu büyük bir kumandanlık merkezi olmuştur.

Ankara, M.S. 654 yılında bir süre Müslüman Arapların eline geçmiş, M.S.776 ve 797 yıllarında Müslüman Araplar hücuma geçmiş fakat kenti alamamışlardır. 8. yüzyılda Ankara, yarı sivil, yarı askeri eyalet olan Boukkalarion'un merkezi durumundadır.168 833 ve 842 yıllarında Abbasi halifesi Mutasım ve Türk asıllı komutan Afşin, Ankara'yı almıştır. Ankara Kalesi, 859'da İmparator 3. Michael tarafından onarılmış ve ihya olmuştur. 871'de Pavlikian denilen bir hristiyan mezhebi taraftarları Ankara'yı ele geçirmiş, daha sonra İmparator Basileios (867-886) bunları M.S. 872'de püskürterek kenti geri almıştır. 1071 Malazgirt zaferinden sonra kent, Selçukluların eline geçmiştir. 1073'te o sıralarda henüz kumandan, sonraları İmparator olan Aleksios Komnenos (1081-1118) Ankara, Kalesi'ne ka­panmış olan kardeşi Isaak ile burada buluşmuştur. 1081-1090 yılları arasında Ankara Müslüman Türklerin idaresindedir. 1101 tarihinde Raymond de Toulouse idaresinde Haçlı ordu­su, Ankara'da bulunan ikiyüz kişilik askeri Türk garnizonunu kılıçtan geçirerek Ankara'yı almış ve Bizans İmparatoru'na he­diye etmişlerdir. Ankara çevresindeki topraklar Türkler tarafın­dan alındığından, 1127'den önce Türkler Ankara'yı yeniden ele geçirmişlerdir. Bunun arkasından da Türk imarı başlamış ve çeşitli binalar yapılmıştır. Bizans dönemi Ankara'sı böylece burada sona ermiştir.

   

Ankara Kalesi Hisar Kapı. - (2005, A.E.)

 

M.S. 362-364 yıllarında Ankaraya Vali olan ve şehrin kurucusu da denilen Maximus adındaki bir kişi, kentte birçok imar faaliyetinde bulunmuş, büyük bir anıtsal çeşme (nymphaeum) yaptırmıştır. 4.yüzyıl ortalarında Augustus Tapınağı kiliseye çevrilmiştir. Tapınağın duvarında bulunan bir kitabeden, bir kumandan olan Eusthatios'un tapınağı kiliseye dönüştürdüğü sa­nılmaktadır.

Bizans İmparatorluğu döneminde Ankara'da çeşitli binaların bulunduğu bilinmektedir. M.S. 358'de Basilieos, aziz Platon, Cryptus denilen yerde aziz Clemens (Clementios) adlarına kiliseler vardır. Ayrıca Nilus Manastırı ile Ankara Kalesi'nin karşısındaki tepede (Hıdırlık tepesinde olabilir) bir manastır vardı. Ayrıca bir tane misafirhane (Xenodokheion) ve bir de hastane (Nosokomeion), Ankara Valisi olan Maximos'un bir villası, Ankara'nın 10 km. güneyinde Yalıncak'ta bir Roma villası, belki Maximius'un villası bulunduğu bilinmektedir.

Bizans dönemi Ankara'sından fazla birşey kalmamıştır. Bizans dönemine ait diğer bir yapı, kilise haline getirilmiş olan Augustus Tapınağıdır. Bugün tapınakta kiliseden kalan fazla birşey kalmamıştır. Yanlız tourmarkhis (komutan) Eusthatios'u anan uzun manzum bir kitabe mevcuttur. Mabedin cella duvarı açılarak bunun dışına dikdörtgen biçimde apsis ve bemayı oluşturan dışarı taşkın bir bölüm eklenmiştir.

Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde yapılan camilerde ve diğer yapılarda pek çok devşirme Bizans mimari parçalarına rastlanmaktadır. Bundan Bizans döneminde yapılan pek çok binanın bu yapılarda kullanıldığını ortaya koymaktadır. Bugün bunlardan hiçbir iz kalmamıştır. Arslanhane Camiinin duvarlarında, minaresinin dibinde işlenmiş Bizans dönemine ait pek çok mermer mimari parça, Türkocağı binası yapılırken temelinde kalıntılar bulunmuştur. İstasyon civarındaki temel kazıları sırasında Erken Bizans Çağına ait Bizans mezarları bulunmuştur. Pek çok da mezar odası ortaya çıkmıştır.

BİZANS DÖNEMİNDE OGÜST MABEDİ (KİLİSE)

Bizanslılar, kendilerinden önce Ankara'da yapılan binaları kullanmışlardır. Augustus Tapınağı da bunlardan biridir. Bizans döneminde Augustus Tapınağı kilise olarak kullanılmıştır. Tapınağı kiliseye dönüştürürken cellanın doğu duvarında üç pencere açmışlar, cella ile opusthodomos arasındaki duvarı yıkarak naosun gerisinde bir kripta yapmışlardır. Daha sonra Hacı Bayram Veli tarafından bugünkü Hacı Bayramı Veli Camii yapılmıştır.

                  

Bizans döneminde kilise olarak kullanιlan Augustus (Oğüst) Tapιnağı (2006, A.E.)                  Mabede sonradan yapιlan - Kripta (2005, A.K.)