1. Η παραμονή του Καΐρη στη Μονή Ευαγγελίστριας στη Σκιάθο

Ένα από τα θέματα στο οποίο θελήσαμε να δώσουμε επιπρόσθετες πληροφορίες, είναι η παραμονή του Καΐρη στη Σκιάθο. Στο άρθρο μας, είχαμε σημειώσει τα εξής:

«Η βιβλιογραφία αναφέρει ότι στη Σκιάθο δεν φέρθηκαν καλά στον Καΐρη», όμως «τα δεδομένα της εποχής δεν επιτρέπουν ούτε στο ελάχιστο να σκεφτούμε ότι η παραμονή του Καΐρη στη Σκιάθο είχε σκοπό να οδηγήσει στη συντριβή του. Σε μια χρονική περίοδο με τόση ένταση, μόνο ένας απερίσκεπτος θα επιδίωκε μια κακή μεταχείριση για τον Καΐρη, αφού θα έδινε άλλοθι στους οπαδούς του και στις δυνάμεις της αντιπολίτευσης που παρακολουθούσαν στενά την υπόθεση, να δημιουργήσουν μεγαλύτερα προβλήματα στην Κυβέρνηση και την Ιεραρχία».

Την άποψή πως δύσκολα μπορεί να γίνει δεκτό ότι έστειλαν τον Καΐρη στη Σκιάθο με σκοπό τη δεινοπάθειά του, μας την επιβεβαίωσε και η εργασία του καθηγητή Φραγκούλα Ιωάννη, που στα 1935, μετά από εμπεριστατωμένη μελέτη, έγραψε ένα αναλυτικό άρθρο σχετικά με την υπόθεση της παραμονής του Καΐρη στη Μονή Ευαγγελίστριας.

Σύμφωνα με το άρθρο αυτό, όχι μόνο ο ηγούμενος και οι μοναχοί ενδιαφέρθηκαν για τον Καΐρη, αλλά επιπλέον, τα τραγικά αποτελέσματα στην υγεία του τα επέφερε η «αθλιότητα του κλίματος»[1] και όχι η κακομεταχείριση:

«Μαρτυρείται δηλαδή εκ των εγγράφων τούτων ότι ο Καΐρης από της εισόδου του εις την Μονήν του Ευαγγελισμού διήρχετο τας ημέρας του καλώς, όσον αφορά την περιποίησιν και το ενδιαφέρον εκ μέρους των μοναχών»[2].

Το κακό κλίμα ήταν και ο μόνος λόγος για τον οποίο έπρεπε να φύγει από τη Σκιάθο για να μεταβεί στη Σαντορίνη, στο μοναστήρι του Προφήτη Ηλιά, όπου «έτυχε παρά των μοναχών πάσης δυνατής περιποιήσεως»[3].

Όπως σημειώνει ο Ιωάννης Φραγκούλας:

«Η προσωπικότης του Θεοφίλου Καΐρη είνε σπουδαιοτάτη. Αποτελεί ούτος τον πρόδρομον της φιλοσοφικής σκέψεως εν τη αναγεννηθείση Ελλάδι και ένα των μεγαλητέρων διδασκάλων αυτής, όστις ανύψωσε την διδασκαλίαν εις επίπεδον γραμμάτων πολύ ανώτερον. Δεν είνε επομένως άνευ αξίας η έρευνα διά την ορθήν εξακρίβωσιν και λεπτομερειών ακόμη της ζωής του. Υπό τοιούτον πνεύμα κινούμενος παρουσιάζω σήμερον τα έγγραφα ταύτα, άτινα διαφωτίζουν πώς, την τραγικήν περίοδον της ζωής του μεγάλου εκείνου σοφού»[4].

Μετά λοιπόν από την εξέταση πλήθους εγγράφων και επιστολών που αφορούν την περίοδο της διαμονής του Καΐρη στη Σκιάθο, ο Ι. Φραγκούλας καταλήγει:

«Το γενικόν πόρισμα της μελέτης ημών ταύτης είνε, ότι δεν δυνάμεθα στηριζόμενοι επί των ευρεθέντων τούτων εγγράφων ν’ αποφανθώμεν αξιωματικώς ότι η διαμονή του Καΐρη εν τη Μονή του Ευαγγελισμού υπήρξεν ιδεώδης, διότι θα ιστάμεθα εκτός της πραγματικότητος […] Πάντως όμως, ο όλος χαρακτήρ του περιεχομένου των εξερχομένων εγγράφων της Μονής, ένθα γίνεται καταφανής, παρά την υποκειμενικότητα αυτών, η καλή θέλησις του ηγουμένου Φλαβιανού και το ενδιαφέρον αυτού υπέρ της υγείας του Καΐρη»[5].

Μάλιστα, στο «έγγραφον της μεταθέσεως του Καΐρη…τονίζεται ότι μόνον ένεκα της αθλιότητας του κλίματος, διετάσσετο η μετάθεσις αυτού», ενώ, «η έκφρασις της ευαρεσκείας εκ μέρους της επί των Εκκλησιαστικών Γραμματείας [βεβαιώνει] διά την γενομένην περιποίησιν εις τον Καΐρην»[6].

Ως προς τα δεδομένα που οδήγησαν στην άποψη ότι ο Καΐρης υπέφερε στη Σκιάθο, επισημαίνονται καταρχάς τα δημοσιεύματα της «Αθηνάς», «εφημερίδι φίλα φρονούση τω Καΐρη» η οποία είχε κάθε λόγο να παρουσιάζει τραγική την κατάσταση, ενώ στα σχετικά δημοσιεύματά της ήταν πάντα υβριστική και υποκειμενική[7].

Το κυριότερο όμως στοιχείο υπέρ της κακοπάθειας του Καΐρη ήταν επιστολή του ιδίου προς τον Όθωνα, όπου χωρίς να είναι περισσότερο σαφής, αναφέρει «αφαντάστους τιμωρίας και βασάνους»[8]. Επειδή όμως αυτή η πληροφορία έρχεται σε αντίθεση με όσα προκύπτουν από το σύνολο των στοιχείων, ο καθ. Φραγκούλας θεωρεί ως αιτίες που οδήγησαν τον Καΐρη στη διατύπωση αυτή, τα εξής[9]:

α) το γεγονός ότι του στοίχισε η ρητή απαγόρευση επικοινωνίας με τρίτους, β) τις εντάσεις που θα υπήρξαν λόγω της εμμονής του Καΐρη στις θεολογικές του θέσεις, γ) την επιβάρυνση της υγείας του και τον εκνευρισμό που του προκαλούσαν οι συνεχείς πόνοι, δ) το γεγονός ότι με πικρία έμαθε πως ο περιορισμός του δεν θα σταματούσε στη Σκιάθο αλλά θα συνεχιζόταν στη Σαντορίνη, και ε) το γεγονός ότι ήταν λογικό να υπερβάλει επειδή επρόκειτο για επιστολή αίτησης χάρης από τον Βασιλιά.

Συμπερασματικά όμως, ο Ι. Φραγκούλας επισημαίνει ότι το πλήθος των λοιπών εγγράφων και των επιστολών, αποτελούν «στοιχεία σημαντικά άτινα επιβάλλουν εις ημάς να δεχθώμεν ότι, η εν τη Μονή του Ευαγγελισμού της Σκιάθου διαμονή του Καΐρη, υπήρξεν αρκετά καλή και ουχί μαρτυρική, ως παρουσιάζουν αυτήν, και ορθόν είνε κατά ταύτα κατά πολύ να μετριασθή η περί του τρόπου της διαμονής του Καΐρη εν τη ανωτέρω Μονή επικρατούσα γνώμη»[10].

2. Επιπλέον πληροφορίες επάνω στο ζήτημα του Καΐρη και του «ασβέστη»

Όπως είδαμε στο άρθρο, μας απασχόλησε ιδιαίτερα και το ζήτημα αν πράγματι κάποιος άνοιξε την κοιλιά του νεκρού Καΐρη για να βάλει μέσα στα σπλάχνα του ασβέστη, είτε για να καεί πλήρως ως αιρετικός, είτε για να αφανιστούν μέχρι και τα κόκκαλά του ως πράξη μίσους, είτε για να εμποδίσουν οι αρχές της Σύρου την εκταφή του και την εκ νέου ταφή του με τιμές.

Η επιχειρηματολογία μας στηριζόταν κυρίως στα εξής:

α) Ναι μεν δύο εγκυκλοπαίδειες («Σύγχρονος Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη» και «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια») ανέφεραν το γεγονός του ασβέστη, όμως και στις δύο αυτές τα λήμματα τα είχε γράψει το ίδιο πρόσωπο, ο ιστορικός Δημ. Πασχάλης, ο οποίος αντλούσε πληροφορίες μόνο από τη δική του μονογραφία για τον Καΐρη.

β) Εξαιρετικά περίεργο μας φάνηκε το γεγονός ότι παλαιότερες από τον Πασχάλη πηγές φαίνονταν να μην γνωρίζουν το συμβάν με τον ασβέστη, ενώ οι μεταγενέστερες, αν και χρησιμοποιούσαν ως βιβλιογραφία τη μονογραφία του Πασχάλη, φαίνονταν να μην θεωρούν το γεγονός άξιο αναδημοσίευσης, αν και είναι ομολογουμένως πολύ χαρακτηριστικό για τα πάθη της εποχής.

Σε περίπτωση λοιπόν που δεν ήταν μια απλή φήμη, θεωρήσαμε πολύ λογικά τα εξής:

Ο Καΐρης είχε θαφτεί σε λοιμοκαθαρτήριο το 1853. Επειδή από πηγές του 1852, προέκυπτε το συμπέρασμα ότι ο ασβέστης ήταν εκ των ων ουκ άνευ υλικό στα λοιμοκαθαρτήρια για λόγους απολύμανσης, καθώς σταματούσε τα μεταδιδόμενα νοσήματα[11], θεωρήσαμε πιθανόν ότι κάτι τέτοιο είχε συμβεί και στο πτώμα του Καΐρη προς αποφυγή κάθε πιθανότητας να υπάρχει σχετική ασθένεια. Η μεταφορά του είχε γίνει νύχτα, οι εργάτες που τον έθαψαν ίσως να μην ήξεραν ποιος είναι, ίσως να μην ήξεραν καν ποια ακριβώς ασθένεια είχε όταν πέθανε. Και για ποιο λόγο άλλωστε να μην κάνουν και στον Καΐρη, είτε την ίδια, είτε την επόμενη μέρα, για καλό και για κακό, όσα έκαναν σε όλα τα πτώματα του λοιμοκαθαρτηρίου; Γιατί να διακινδυνέψουν την εποχή εκείνη την πιθανότητα να φέρει ο νεκρός μια μεταδοτική ασθένεια;

Κλείνοντας το άρθρο μας, είχαμε παραδεχτεί ότι όλα τα παραπάνω αποτελούν σκέψεις και προτάσεις, διότι το σύνολο της βιβλιογραφίας είναι δύσκολο να μελετηθεί.

Από εδώ και κάτω λοιπόν, θα θέλαμε να προσθέσουμε ότι, πράγματι, δεν είχαμε προσέξει μία φράση του Δημήτρη Φωτιάδη, ο οποίος έγραφε:

«Έπειτα από χρόνια [εννοεί, από το θάνατο του Καΐρη] βρέθηκαν χειρόγραφα σημειώματα γραμμένα, ίσως, από τον φυλακισμένο μαζί με τον Καΐρη γιατρό Δεσποτόπουλο»[12].

Και για τις πληροφορίες των σημειωμάτων αυτών, μας λέει ο συγγραφέας ότι τελειώνουν με το εξής ολιγόλογο υστερόγραφο:

«Ταύτην την στιγμήν ηκούσθη ότι την υστεραίαν από της ταφής ανασκάψαντες το μνημείον και την κοιλίαν διασχίσαντες του νεκρού ενέπλησαν ασβέστου αυτήν»[13].

Άρα λοιπόν, η ιστορία για το «άνοιγμα» του Καΐρη προκύπτει από τα χειρόγραφα αυτά σημειώματα (όχι όμως και η ερμηνεία ότι αυτό έγινε από μίσος για τον νεκρό). Και πάλι όμως, κάθε πληροφορία οφείλει κατά το δυνατόν να διασταυρώνεται. Μήπως για κάποιους λόγους η πληροφορία των σημειωμάτων και κυρίως, η ερμηνεία της από τον Δημ. Πασχάλη, δεν θεωρήθηκαν επαρκή, και έτσι (απ’ όσο μπορούμε να γνωρίζουμε) η προγενέστερη ή μεταγενέστερη βιβλιογραφία που καταφέραμε να ψάξουμε δεν ασχολείται με το ζήτημα; Θα μπορούσε λοιπόν να είναι μια απλή φήμη η πληροφορία αυτή;

Οφείλουμε να παρατηρήσουμε και το εξής: το σημείωμα αναφέρεται μεν στο «άνοιγμα» του Καΐρη και τη χρήση του ασβέστη, όμως δεν μας εξηγεί για ποιο λόγο έγιναν αυτά. Αντιθέτως, ο Δημήτρης Φωτιάδης είναι αυτός που γράφει στα 1963:

«Ναι, άνοιξαν το κουφάρι του Καΐρη και το παραγέμισαν μ' ασβέστη, για να λιώσουν κι αυτά ακόμα τα κόκαλά του, όπως φοβήθηκαν ‘’μη οι μαθηταί αυτού τελέσωσιν ημέραν τινά ευλαβώς τα απαγορευθέντα κατά τον θάνατον αυτού καθήκοντα’’»[14].

Τα παραπάνω δεν πηγάζουν από τα σημειώματα. Με πράσινο χρώμα επισημάναμε λόγια του Φωτιάδη, ενώ όσα γράψαμε με κόκκινο αποτελούν αυτούσιο παράθεμα από τον Δημ. Πασχάλη και τη μονογραφία του. Κατά συνέπεια, για την ερμηνεία του συμβάντος με τον ασβέστη ουδεμία πηγή της εποχής καταφέραμε ακόμη να βρούμε, αλλά οδηγούμαστε και πάλι στον μεταγενέστερο Δημ. Πασχάλη που δημοσιεύει το κείμενό του στα 1928, εβδομήντα πέντε χρόνια μετά από τα γεγονότα.

Εδώ θα θέλαμε να προσθέσουμε και κάτι σχετικό με τις επιπτώσεις του ασβέστη. Γράφει ο καθηγητής-αρχαιολόγος Ν. Κ. Μουτσόπουλος, για ευρήματα σε τάφο στον οποίο είχε χρησιμοποιηθεί ασβέστης για λόγους απολύμανσης:

«Το κρανίο βρέθηκε σε πολύ κακή κατάσταση διατηρήσεως, εξαιτίας του υπερβολικά υγρού εδάφους, όπως και μεγάλο μέρος του σκελετού, το οποίο είχε σταυρωμένα τα χέρια στο στήθος. Διατηρούνταν, επίσης, ελάχιστα λείψανα της ξύλινης κάσας (φερέτρου). Η κακή κατάσταση του σκελετού οφείλεται, κατά τον γνωστό ανθρωπολόγο Άρη Πουλιανό […] εκτός από την μακροχρόνια υγρασία και σε ποσότητα ασβέστου η οποία βρέθηκε μέσα στον τάφο και η οποία τοποθετήθηκε ίσως για λόγους απολυμάνσεως, σε περίπτωση κατά την οποία ο Άγιος πέθανε εξαιτίας ενός λοιμώδους νοσήματος, γεγονός που συχνά συνέβαινε την εποχή αυτή σε πολλές περιοχές»[15].

Αυτό σημαίνει ότι και μετά από αιώνες ακόμα, ο σκελετός μπορεί να φθείρεται, όμως δεν εξαφανίζεται, δεν λιώνει. Κατά συνέπεια, είναι υπερβολή να λέμε ότι χρησιμοποιήθηκε ασβέστης για να «λιώσουν κι αυτά ακόμα τα κόκαλά του». Και εφόσον είναι βέβαιο ότι στους επόμενους (πολλούς) μήνες τα οστά θα ήταν μια χαρά στη θέση τους, για ποιον λόγο δεν θα μπορούσαν οι «μαθηταί» του Καΐρη «ημέραν τινά» να τον θάψουν κάπου αλλού με τον πρέποντα τρόπο; Άρα, δεν φαίνεται να προκύπτει το συμπέρασμα ότι θα μπορούσε να γίνει χρήση ασβέστη για να «εξαφανίσουν ολοκληρωτικά» τον Καΐρη.

Αλλά και τα λόγια του σημειώματος, παρέχουν άραγε ασφάλεια συμπερασμάτων;

Για τα περί «την κοιλίαν διασχίσαντες», το σημείωμα παραδέχεται ότι ήταν κάτι που «άκουσαν» από στόμα σε στόμα ενώ βρίσκονταν ακόμα μέσα στη φυλακή. Ούτε ξέρουμε ποιος το είπε, ούτε αυτόπτης ήταν ο συγγραφέας των σημειωμάτων, αλλά ούτε και δυνατότητα επιβεβαίωσης είχαν τη στιγμή εκείνη. Το «ηκούσθη» είναι κάτι που μόνο αβεβαιότητα μπορεί να γεννά.

Αυτή ακριβώς την αβεβαιότητά για την υπόθεση του ασβέστη, νομίζουμε πως δικαιώνει μια άλλη πηγή της εποχής, την οποία θεωρούμε περισσότερο αξιόπιστη. Πρόκειται για την αγόρευση του δικηγόρου των οπαδών του Καΐρη, Κ.Ν. Σαρίπολου, ο οποίος αν και υπερασπίστηκε τους πελάτες του οκτώ μόνο ημέρες μετά από την ταφή του Καΐρη, φαίνεται να μην γνωρίζει το συμβάν με τον ασβέστη!

Η προσπάθειά του δικηγόρου να συγκινήσει τους δικαστές και το ακροατήριο με κάθε τρόπο, ώστε να πετύχει την απελευθέρωση των οπαδών του Καΐρη και τη δικαίωση του δασκάλου τους, είναι προφανής[16]. Επίσης σε όλη την αγόρευσή του προσπαθεί να χρησιμοποιήσει κάθε είδους επιχείρημα για να δείξει στους δικαστές ότι η καταδίκη του Καΐρη ήταν έργο φανατισμού και μισαλλοδοξίας. Γι’ αυτό και νομίζουμε ότι η ισχυρότερη διάψευση του σημειώματος των φυλακισμένων οπαδών του Καΐρη, έρχεται από τον ίδιο τον δικηγόρο τους, ο οποίος στο κλείσιμο της αγόρευσής του και σε ένα εντυπωσιακό κρεσέντο, ενώ μιλάει για το πόσο αναξιοπρεπές είναι οι άλλες χώρες να θάβουν με τιμές τους σοφούς τους ενώ εμείς οι Έλληνες όχι, λέει τα εξής:

«Παρ' ημίν δε, ουδέ ταφής αξιοπρεπούς ηξίωσαν αι της Σύρου αρχαί τον πολιόν της ελευθερίας αγωνιστήν Καΐρην αλλά το ιερόν παντός λογικού όντος φύραμα, τον νεκρόν αυτού, εξύβρισαν, άφωτον αυτόν, μόνον και αφύλακτον δι' όλης νυκτός εν τω δεσμωτηρίω αφήσασαι, και ακήδευτον εις τινα του λοιμοκαθαρτηρίου γωνίαν ως μεμολυσμένον πτώμα παραρίψασαι, χωρίς καν να συγχωρήσωσιν εις τον αδελφόν να κηδεύση τον αδελφόν!! Κατά πολύ φιλανθρωπότεροι ήσαν βεβαίως οι διώκται του χριστιανισμού, διότι των μαρτυρησάντων τα σώματα άφινον μετά το μαρτύριον εν τοις αμφιθεάτροις και της σταδίοις έκθετα, οι δ' αδελφοί αυτών νύκτωρ ευσεβώς αναλαμβάνοντες αυτά εκήδευον εν σιγή. Και όμως λεγόμεθα χριστιανοί, και όμως ζώμεν κατά τον αιώνα της φιλοσοφίας και της ελευθεροθρησκείας! Δικαιώσατε Κύριοι Αρειοπαγίται, δικαιώσατε τας ελπίδας των ορθοφρονούντων. μη γένοιτο ποτέ να ρηθή εις το μέλλον ότι εγενόμεθα κληρονόμοι του Βυζαντινού φανατισμού!»[17].

α) Αν επρόκειτο πράγματι για «κακοποίηση» του πτώματος του Καΐρη, για ποιο λόγο ο δικηγόρος αποσιωπά το περιστατικό με τον ασβέστη αφού έχει σκοπό να μιλήσει για «εξύβριση» του νεκρού; Και γιατί αρκείται στα χλιαρά «άφωτον αυτόν, μόνον και αφύλακτον αφήσασαι»; Είναι δυνατόν να προτίμησε να αναφερθεί στο γεγονός ότι άφησαν τον νεκρό «αφύλακτο στο σκοτάδι», αντί να μιλήσει για το υποτιθέμενο άνοιγμα του πτώματος με μαχαίρι;

β) Αν επρόκειτο πράγματι για «κακοποίηση» του πτώματος του Καΐρη, για ποιο λόγο ο δικηγόρος, στα όσα αναφέρει περί «ακήδευτον εις τινα του λοιμοκαθαρτηρίου γωνίαν ως μεμολυσμένον πτώμα παραρίψασαι», αποσιωπά το άκρως εντυπωσιακό ότι παραγέμισαν το πτώμα του με ασβέστη για να «καούν μέχρι και τα κόκκαλά του»;

Ο Σαρίπολος δεν φείδεται χαρακτηρισμών. Όταν χρησιμοποιεί ως βασικό κορμό της επιχειρηματολογίας του την αντίσταση στον φανατισμό, θα ήταν ποτέ δυνατόν να μην χρησιμοποιήσει αυτό το εξαιρετικό επιχείρημα με τον ασβέστη ώστε να αποδείξει περίτρανα τα όσα λέει;

Εκτός λοιπόν από την απουσία της πληροφορίας από τη βιβλιογραφία, τα παραπάνω ενισχύουν ακόμα περισσότερο τις υποψίες μας, είτε πως το συμβάν δεν έγινε ποτέ και αποτελούσε τελικά μια φήμη, είτε αν έγινε όντως κάποιου είδους χρήση ασβέστη, δεν αποτελούσε τίποτε περισσότερο από μια αυτονόητη διαδικασία απολύμανσης του λοιμοκαθαρτηρίου.

(όλα τα παραπάνω τα παραδίδουμε ως μια πρόταση επίλυσης του ζητήματος, όμως αφήνουμε ακόμη το θέμα ανοιχτό για περαιτέρω διερεύνηση).