Αλεξανδρινός λόγιος και φιλόσοφος εβραϊκής καταγωγής με εξελληνισμένη παιδεία που δημιούργησε μια ιδιότυπη σύνθεση της ελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης με την ιουδαϊκή θρησκεία όπως αυτή αποτυπώνεται στην εβραϊκή Βίβλο.

 

Βίος και παιδεία

Ο Φίλων γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 15 π.Χ. και πέθανε στην ίδια πόλη το 45 μ.Χ.. Υπήρξε σύγχρονος του Ιησού. Αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους εξελληνισμένους λογίους της ιουδαϊκής διασποράς.

Ο Φίλων ευρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών πολιτισμών, του ιουδαϊκού, του ελληνικού και του χριστιανικού. Μολονότι Ιουδαίος, δεν φαίνεται να κατείχε επαρκώς την ιουδαϊκή γλώσσα, ενώ αναδείχθηκε σε εξαιρετικό χειριστή της ελληνικής, την οποία φυσικά σπούδασε εις βάθος στην Αλεξάνδρεια, μέσω της εγκυκλίου παιδείας (γραμματική, γεωμετρία, αστρονομία, ρητορική, μουσική), γράφοντας με έκτυπη ενάργεια και σαφήνεια. Έλαβε επίσης σπουδαία φιλοσοφική παιδεία, μελετώντας όλα τα ρεύματα της ελληνικής σκέψης.

Κατά πάσα πιθανότητα, ο Φίλων δεν πρότεινε μιαν εκλεκτιστική σύνθεση όλων των τάσεων της ελληνικής σκέψης από τους Προσωκρατικούς  έως τον Ποσειδώνιο, όπως πιστευόταν παλαιότερα, αλλά αντιπροσωπεύει μάλλον τον αλεξανδρινό πλατωνισμό, ο οποίος όμως υπήρξε βαθύτατα επηρεασμένος από την στωική και την νεοπυθαγόρεια φιλοσοφία δεν θα πρέπει, τέλος, να παραγνωρισθεί η επίδραση που δέχθηκε από την κυνική φιλοσοφία ως προς τον ασκητισμό και την πολιτική θεωρία. Η φιλοσοφική κατάρτιση, όμως, δεν αποτελούσε αυτοσκοπό για τον Φίλωνα, αφού σε κάποιο σημείο της ζωής του φαίνεται να υπέστη ένα είδος μεταστροφής, επανακάμπτοντας στις πατρώες ρίζες της ιουδαϊκής παράδοσης.

Ο Φίλων μελέτησε σε βάθος τον ιουδαϊσμό και την Βίβλο –μέσω της μεταφράσεως των Ο΄- (κυρίως την Πεντάτευχο) και χρησιμοποίησε τη φιλοσοφική του παιδεία για το μέγα ερμηνευτικό/εξηγητικό του εγχείρημα. Για να περιγράψει τη σχέση εγκυκλίου παιδείας, φιλοσοφίας και θεολογίας χρησιμοποίησε τις εικόνες της αλληλοδιάδοχης δουλικής υποταγής, χωρίς αυτό όμως να συνεπάγεται υποτίμηση ή απαξίωση των κατώτερων βαθμίδων, αλλά αξιολόγηση της ιεραρχικής σπουδαιότητάς τους. Όπως η εγκύκλιος παιδεία είναι άκρως απαραίτητη και υφίσταται προς χάριν της φιλοσοφίας, έτσι η τελευταία, πέρα της σημασίας της, δεν είναι αυτόνομη αλλά οφείλει να λειτουργεί εν όψει της θεολογίας, δηλ. της Σοφίας, που προκύπτει από την εξήγηση της Βίβλου. Ο Φίλων είναι ο πρώτος που θα χρησιμοποιήσει την εικόνα της φιλοσοφίας ως θεραπαινίδος της θεολογίας, την οποία όριζε ως επιστήμη των θείων και ανθρωπίνων και των αιτίων τους, και η οποία θα χρησιμοποιηθεί και κατά τον δυτικοευρωπαϊκό Μεσαίωνα, από τον Θωμά Ακινάτη, αναδεικνύοντας την άρρηκτη σχέση και αλληλοτροφοδοσία θεολογίας και φιλοσοφίας, μέχρι σήμερα.

 

Βασικές ιδέες

Η μεγάλη συνεισφορά του Φίλωνος αρχίζει από την εφαρμογή της αλληγορικής μεθόδου –έτσι όπως είχε διαμορφωθεί από τους Στωικούς- στα κείμενα της Βίβλου. Αυτό σημαίνει ότι η Βίβλος, για πρώτη φορά τόσο συστηματικά, αντιμετωπίζεται όπως τα ομηρικά έπη, δηλ. ως σύνολο μύθων που πρέπει να απομυθευθούν για να φανεί το βαθύτερο νόημά τους, αφού είναι γραμμένα ώστε ο αναγνώστης να μην παραμένει στην κατά γράμμα προσέγγιση. Αυτή η μέθοδος, παρά τις μεταγενέστερες διαφοροποιήσεις, θα επιδράσει καταλυτικά στην χριστιανική ερμηνευτική.

Τα κύρια θέματα του έργου του, που αναπτύσσονται σε συνάρτηση προς την ελληνική φιλοσοφία, συμπυκνώνονται στα εξής: υπερβατικότητα του Θεού, εφαρμογή του Νόμου και πνευματική πρόοδος. Περί Θεού, οι άνθρωποι γνωρίζουν ότι απλώς υπάρχει, ενώ είναι άγνωστος ως προς την ουσία του, και γι’ αυτό άρρητος και ακατονόμαστος. Είναι καθαρότερος/νοητότερος και του Ενός, υπέρκειται δε και της Μονάδος που ταυτίζεται με τον νοητό κόσμο των ειδών. Ο Θεός γνωρίζεται μόνον από τον εαυτόν του. Ενίοτε αποκαλείται Νους του κόσμου, τέλειος, καθαρός και αμόλυντος, υπερβαίνοντας όμως οτιδήποτε παρόμοιο συνάπτεται με την ανθρώπινη κατάσταση, δηλ. την αρετή, την επιστήμη, το αγαθόν ή το καλόν. Εκλαμβάνεται ως αρχιτέκτων, δημιουργός και προνοητής του κόσμου, επί τη βάσει της κοσμολογικής αποδείξεως, δηλ. εκείνης που συνάγεται εκ της τάξεως του κόσμου, σύμφωνα με την πλατωνικη, αριστοτελική και στωική φιλοσοφία, αλλά και την Βίβλο. Εκτός από συμπαντικός νους ή κοσμική δύναμη, θεωρείται και προσωπικός θεός, με έμφαση στην ενικότητα, απλότητα και μοναδικότητά του, πράγμα που εξυπονοεί κριτική στον πολυθεϊσμό. Η υπερβατικότητα του Θεού σχετικοποιείται δια της παρουσίας των δυνάμεών του παντού στον κόσμο. Οι δυνάμεις αυτές προσδίδουν στο χάος τάξη, μέτρο, πέρας και σχήμα• οργανώνονται από τον Λόγο του, ο οποίος συνιστά τον Τόπο των Ιδεών (ως αιώνιων παραδειγμάτων και αιτίων των όντων), το Αρχέτυπο και μαζί το Όργανο της δημιουργίας. Ο Λόγος ως μεσίτης μεταξύ Θεού και Κόσμου δημιουργεί ξεχωρίζοντας, δηλ. διαιρώντας τα όντα σε αντίθετα, γεγονός που αποτελεί προϋπόθεση της ένωσής τους σε ένα συνεκτικό και εύκτακτο Όλον. Διαπιστώνεται, έτσι, μια τάση αυτονόμησης του Λόγου, πράγμα που θα ολοκληρωθεί με τον χριστιανισμό.

Ο Λόγος συνδέεται με την Πρόνοια ή τον Νόμο της Φύσεως που κυβερνά τον κόσμο εξασφαλίζοντας, όπως η πλατωνική Ψυχή του κόσμου, την συντήρησή του. Με αυτόν τον Νόμο της Φύσεως ταυτίζεται ο Νόμος του Μωυσέως. Με την εφαρμογή του εξασφαλίζεται η αποκατάσταση της διασαλευθείσας από το κακό τάξης. Η ακλόνητη πίστη των Ιουδαίων στην τήρηση του Νόμου δεν αποτελούσε κάποια συμβατική υποχρέωσή τους, αλλά ένα κοσμολογικό καθήκον, αφού συντελούσε στην άρθρωση και ευταξία του Παντός: όποιος ζούσε κατά τον Νόμον Μωυσέως, ζούσε, όπως κατά τους Στωικούς , σε ομολογία προς την φύση, δηλ. το θέλημα του Θεού.

Στον Φίλωνα, έτσι, παρατηρείται συγκερασμός του πλατωνικού ηθικοκοινωνικού βίου της ομοιώσεως με τον θεό κατά το δυνατόν με το στωικό τέλος του ομο-λογείν ή ακουλουθείν την Φύση. Η ομοίωση θα συνδεθεί με την θεωρίαν του θεού, δηλ. την ανάβαση και ένωση της ψυχής μαζί του, άλλοτε δια της νηφαλίου μέθης και άλλοτε δια της εκστάσεως, που προϋποθέτει την εγκατάλειψη του ανθρώπινου νου και την υποκατάστασή του από τον Θεό. Με τον τρόπο αυτόν ο Φίλων επικαιροποιεί είτε το βαθύτερο νόημα των μυστηριακών λατρειών είτε την έννοια της πλατωνικής μανίας και εισάγει την προβληματική της μυστικής θεωρίας/θεολογίας με την οποίαν θα αναμετρηθούν αργότερα διαφοροτρόπως φιλόσοφοι και θεολόγοι, σε Ανατολή και Δύση.

Συνθέτοντας πυθαγορισμό, αριστοτελισμό και Βίβλο, ο Φίλων θα υποστηρίξει ότι ο τέλειος βίος δεν μπορεί να εξαντλείται, όπως κατά τους Στωικούς, στην αρετή καθ’ εαυτήν, δηλ. στην διανοητική τελειότητα, αλλά θα πρέπει να περιλαμβάνει και τον σωματικό και κοινωνικό βίο. Αυτό θα εξειδικευθεί περαιτέρω με την προσθήκη στην τετράδα των πλατωνικών αρετών, της ισότητος και της φιλανθρωπίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η άποψη του Φίλωνα ότι η ισότητα αποτελεί μητέρα της δικαιοσύνης. Αποκορύφωση της προβληματικής αυτής, είναι η πολιτική διάσταση της ισότητας την οποία ο Φίλων βλέπει να διατρανώνεται στην δημοκρατία: αυτή είναι το τελειότερο των πολιτευμάτων, ανάμνηση του παραδείσιου βίου, επειδή επιδιώκει την κατάργηση των ανισοτήτων μεταξύ των ανθρώπων. Στη βάση αυτή ο Φίλων εκφράζει τον θαυμασμό του στους Θεραπευτές, ασκητές στις όχθες του Νείλου, που είχαν καταργήσει, στο πλαίσιο της κοινότητάς τους τον θεσμό της δουλείας.

 

Σημασία

Ο Φίλων αποτελεί εξέχουσα προσωπικότητα διότι είναι ο πρώτος λόγιος που με τόσο συστηματικό και επιμελημένο τρόπο εγκατέστησε ένα γόνιμο διάλογο μεταξύ της ελληνικής και της εβραϊκής σκέψης. Γι’ αυτό και μολονότι θα αγνοηθεί τόσο από τους ραββίνους όσο και από τους πλείστους των ελλήνων φιλοσόφων, εν τούτοις θα γίνει ευμενώς αποδεκτός από τους θεολόγους του πρώιμου χριστιανισμού τους οποίους θα επηρεάσει βαθύτατα, και με τους οποίους τον συνδέει το ίδιο όραμα, η προσπάθεια δηλ. να ζυμωθούν, αναχωνευθούν ή εναρμονισθούν οργανικά ελληνικές και εβραϊκές δομές σκέψης σε ένα καινούργιο αυτοτελές όλον. Υπό το πλαίσιο αυτό, είναι κατανοητό ότι τα έργα του επιβίωσαν χάρη στους χριστιανούς και ότι ήσκησε καθοριστική επίδραση στην διαμόρφωση της χριστιανικής σκέψεως, ήδη από την εποχή της Καινής Διαθήκης. Ευλόγως, τέλος, του αποδόθηκε ο τίτλος «Philo christianus» ή «πατήρ της εκκλησίας honoris causa».

 

Βιβλιογραφία

---

Boyancé, P. "Études philoniennes." REG 76 (1963)

Casemar, A. ed. The Cambridge Companion to Philo. Cambridge, 2009.

Dodd, C.H. The Interpretation of the Fourth Gospel. Cambridge, 1953.

Hadas-Lebel, M. Philo of Alexandria. A Thinker of Jewish Diaspora. Leiden, 2012.

Leisegang, H. "Philon."Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumwissenschaft. Stuttgart, 1941.

 

Όλα τα έργα τού Φίλωνα: http://khazarzar.skeptik.net/books/philo/