Ο Μελίτων Σάρδεων (;-185/190) αποτελεί μία από τις σημαντικότερες εκκλησιαστικές προσωπικότητες του Β΄ αιώνα. Πληροφορίες σχετικά με το βίο του έχουμε ελάχιστες και προέρχονται κυρίως από τον ιστορικό Ευσέβιο και τον Αναστάσιο Σιναΐτη καθώς και από ορισμένες έμμεσες πηγές.

Προερχόταν από τη Μικρά Ασία και δεν είναι γνωστό πού γεννήθηκε και πότε. Γνωστό όμως είναι ότι διετέλεσε επίσκοπος Σάρδεων της Λυδίας επί των χρόνων των αυτοκρατόρων Αντωνίνου Πίου (138-161) και Μάρκου Αυρηλίου (161-180).

Συμμετείχε ενεργά στην προσπάθεια επίλυσης της διαφοράς της εκκλησίας της Ρώμης και της Μικράς Ασίας, περί της ημερομηνίας εορτασμού του Πάσχα, υποστηρίζοντας τεσσαιροδεκατιτικές απόψεις, ενώ είναι ο πρώτος γνωστός εκκλησιαστικός άνδρας που γνωρίζουμε ότι μετέβη ως προσκυνητής στους Αγίους Τόπους.

Ήταν άνδρας ασκητικός, με ιδιαίτερο ζήλο στην άσκηση των πνευματικών καθηκόντων του, με ιδιαίτερη ικανότητα στη χρήση του λόγου, ενώ του αποδιδόταν προφητική ικανότητα (Τερτυλλιανός, Παρ' Ιερωνύμω, De viris illustribus 24). Μνημονεύεται από σχεδόν όλους τους μεταγενέστερους μεγάλους θεολόγους και εκκλησιαστικούς, όπως τον Τερτυλλιανό, τον Ωριγένη, τον Κλήμεντα Αλεξανδρείας και τον Αναστάσιο Σιναΐτη. Ο θάνατός του πιθανολογείται περί το 185, αλλά σίγουρα συνέβη προ του 190.

Η θεολογία του

Ο Μελίτων Σάρδεων υπήρξε μεγάλος συγγραφέας της εποχής του, όπως μαθαίνουμε από τη διασωθείσα γραμματεία. Σήμερα όμως διασώζεται μικρό μέρος της γραμματείας του, με αποτέλεσμα να μην έχουμε σαφή άποψη για την πληρότητα των θεολογικών του θέσεων, αλλά μόνο ιδέα αυτών. Θα λέγαμε ότι μοιάζει αρκετά στον Ειρηναίο, παρότι προγενέστερος, αλλά παρουσιάζεται να υπερέχει απ' αυτόν σε ευρύτητα εκκλησιαστικών ενδιαφερόντων. Ο ίδιος μάλιστα χαρακτηρίζεται από τον Αναστάσιο τον Σιναΐτη, "θείος και πάνσοφος εν διδασκάλοις και θεόσοφος".

Η θεολογία του Μελίτωνα ασχολείται ιδιαιτέρως με το ζήτημα της σωτηριολογίας. Σε αυτό το σημείο εμφανίζεται κατώτερος, αλλά ποιητικότερος από ό,τι ο Ειρηναίος. Χρησιμοποιεί ιδιαίτερα το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, χρησιμοποιώντας πληθώρα θεολογικών όρων που λαμβάνει από το ιερό κείμενο, ενώ κατ' αυτόν οι δύο διαθήκες αποτελούν το μοντέλο, τύπος και εκπλήρωση και ενώνονται άρρηκτα, με εγγυητή και βεβαιωτή της ενότητας αυτής τον Ιησού Χριστό.

Το μυστήριο του Πάσχα είναι το κατεξοχήν μυστήριο της σωτηρίας, αφού τα πάντα πλέον ανακαινίζονται. Σημαντική όμως είναι η συμβολή του Μελίτωνος σε ό,τι αφορά την τριαδολογία και τη χριστολογία του. Ο ίδιος πολεμώντας Δοκητές και το Γνωστικό κίνημα των Εβιωναίων, θεολόγησε έτσι ώστε να μη θεωρείται ο Χριστός ως απλός άνθρωπος, αλλά ούτε και ως φαινομενικός.

Ο ίδιος φαίνεται ότι ασπαζόταν την αΐδια γέννηση του Πατρός και του Υιού. ["Εκ του Νόμου και των προφητών συλλέγομεν όσα περί του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού κηρύσσονται, ίνα δείξομεν τη ημετέρα αγάπη, ότι ούτως εστίν τέλειος νους, ο Λόγος του Θεού ο προ Εωσφόρου γεννηθείς" (Παναγιώτη Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, Τόμος Β΄, σελίδα 664)]. Όμως σε άλλο σημείο της θεολογίας του φαίνεται να συγχέει τον Πατέρα με τον Υιό (Μελίτωνος Σάρδεων, εις το Πάσχα 9), με αποτέλεσμα να θεωρηθεί ύποπτος για τροπικό μοναρχιανισμό. Είτε αυτό προήλθε από απολογητική διάθεση, είτε τελικά ασπαζόταν αυτές τις απόψεις, εμφαίνει ο πρώτος που δείχνει Πατροπασχιτικές τάσεις. Αλλά οι εκφράσεις του, μπορούν να ερμηνευθούν και Ορθόδοξα χωρίς κανένα πρόβλημα. Όπως παρατηρεί ο καθηγητής Κ. Δρατσέλλας, "επιπόλαια ερμηνεία τού στίχου αυτού δύναται να οδηγήσει εις παρερμηνείαν τής χριστολογίας τού Μελίτωνος και να θωρηθεί ως εισάγων ούτος αιρετικήν τινα διδασκαλίαν" (Μελίτωνος, μν.έ., σελ.25). Όπως όμως παρατηρεί στη συνέχεια ο ίδιος καθηγητής, "δυνάμεθα... να ερμηνεύσωμεν τον στίχον ορθοδόξως, δεχόμενοι ότι ο αυτός Ιησούς Χριστός είναι ο Υιός τού Θεού Πατρός και δη ο Πρωτότοκος Αυτού" (σελ. 125). Έτσι αποφεύγεται ο Σαβελλιανισμός, αφού με την λέξη: "γεννά" νοείται η πνευματική γέννηση και ανάπλαση τών πιστών από τον Υιό. (Περιοδικό "Εφημέριος" Απρίλιος 2004 σελ. 18).

Σε ό,τι αφορά τη χριστολογία του οι θέσεις του είναι σαφείς:

"Θεός γαρ ων ομού τε και άνθρωπος τέλειος ο αυτός τας δύο αυτού ουσίας επιστώσατο ημίν, την μεν θεότητα αυτού δια των σημείων, εν τη τριετία τη μετά το βάπτισμα, την δε ανθρωπότητα αυτού εν τοις τριάκοντα χρόνοις τοις προ του βαπτίσματος, εν οις δια το ατελές το κατά σάρκα απέκρυβε τα σημεία της αυτού θεότητος, καίπερ Θεός αληθής προαιώνιος υπάρχων".

Τέλος θα πρέπει να επισημανθεί η ενοποιητική τάση στην ερμηνεία του έργου του θείας της οικονομίας και του σωτηρίου έργου του Θεού, ερμηνεύοντας ιστορία και σωτηρία σε ενιαία διάσταση, με κέντρο πάντα το πρόσωπο του Ιησού Χριστού.

Συγγραφέας και υμνωδός

Υπήρξε ο πολυμερέστατος και πολυγραφότερος συγγραφέας του β΄ αιώνος. Θα λέγαμε δε ότι η γραμματεία του ανήκει σε ευρύτερη κλίμακα από την απολογητική. Τα συγγράμματά του που διασώθηκαν πλην ενός, είναι συνήθως αποσπασματικά και ήσσονος σημασίας. Ο Ευσέβιος διασώζει κατάλογο των έργων του, μη όμως αναφέροντας μερικά επιπρόσθετα που παρουσιάζονται από τον Αναστάσιο Σιναΐτη.

Μία σειρά έργων του έχουν αντιγνωστικό χαρακτήρα, μερικά άλλα ομολογιακό, άλλα απολογητικό, ενώ γνωρίζουμε για κείμενά του τα οποία αποτελούσαν συλλογές παλαιοδιαθηκικών χωρίων, συντάσσοντας μάλιστα πρώτος "Κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης". Συνέγραψε επίσης κείμενα περί του ζητήματος εορτασμού του Πάσχα. Τέλος υπάρχει και σειρά ψευδεπίγραφων κειμένων που του αποδίδονται και προέρχονται από "Κώδικα της Νιτρίας" και σήμερα γνωρίζουμε ότι είναι του 7ου αιώνος.

Ο Μελίτων ως πολύπλευρη προσωπικότητα συνέβαλε σημαντικά στην εκκλησία και σε επίπεδο υμνωδίας. Το σωζόμενο κείμενό του "Περί Πάσχα" στο μεγαλύτερο μέρος του έχει ποιητικό ρυθμό και ύφος, με αποτέλεσμα σήμερα να είναι το μεγαλύτερο ποιητικό-ρυθμικό κείμενο της αρχαίας εκκλησίας, το οποίο έδωσε ώθηση στη δημιουργία των "κοντακίων". Το σημαντικότερο όμως εύρημα είναι η αντιπαραβολή του κειμένου αυτού, με την ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής, που δείχνει πως το κείμενο αυτό αποτέλεσε τη βάση της ακολουθίας.