Οι τρεις κινήσεις στην θεία Ευχαριστία κατά τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή

Εορτή σήμερα τού αγίου Μαξίμου και εορτάζει η Εκκλησία τού Χριστού και φυσικά εορτάζει και η Μητρόπολη αυτή, διότι άγει τα ονομαστήριά του ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης και αγαπητός μας εν Χριστώ αδελφός κ. Μάξιμος, την μεγάλη αυτή μορφή και μεγάλη φυσιογνωμία τού ομωνύμου του αγίου.

Ο άγιος Μάξιμος είναι μεγάλος Πατέρας τής Εκκλησίας, όταν αναλογιστή κανείς τον βίο του και το έργο το οποίο παρήγαγε και όταν σκεφτή ότι ξεχώρισε στον αιώνα του. Έζησε τον 7ο αιώνα και εκείνος μαζί με τον άγιο Σωφρόνιο, Πατριάρχη Ιεροσολύμων, που ήταν συμμοναστές, ξεχώρισαν σε όλον τον 7ο αιώνα, τον πάρα πολύ σημαντικό για την Ορθόδοξη Εκκλησία και γενικότερα για την θεολογία και για την Δύση. Ήταν ένας μεγάλος και ευλογημένος άγιος Πατέρας μας.

Αν σκεφτή κανείς ότι η διδασκαλία τού αγίου Μαξίμου τού Ομολογητού επηρέασε και τους μετέπειτα Πατέρες τής Εκκλησίας, ότι ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, στηρίζεται στην διδασκαλία τού αγίου Μαξίμου τού Ομολογητού, ο οποίος ερμηνεύει με έναν τρόπο, θα έλεγα θεόπνευστο, την διδασκαλία τού αγίου Διονυσίου τού Αεροπαγίτου, και βεβαίως τού αγίου Ιεροθέου, τότε καταλαβαίνει την μεγάλη αξία τού μεγάλου αυτού Πατρός τής Εκκλησίας. Δυστυχώς, ο πολύς λαός δεν τον γνωρίζει, όμως η θεολογία του είναι πάρα πολύ σημαντική.

Ο Σεβασμιώτατος ποιμενάρχης σας μού είπε να απευθύνω μερικά λόγια και είναι πάρα πολύ δύσκολο να ξεχωρίση κανείς κάποια από την διδασκαλία τού αγίου Μαξίμου και να την παρουσιάση. Θα ήθελα, όμως, να δούμε μια μόνο πλευρά τής θεολογίας τού αγίου Μαξίμου τού Ομολογητού. Τον παρεκάλεσε κάποιος να γράψη ένα κείμενο για την «Μυσταγωγία», το τι ακριβώς είναι η θεία Ευχαριστία, και ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής παρουσίασε το Μυστήριο τής Εκκλησίας, τι είναι η Εκκλησία και τι είναι το Μυστήριο τής θείας Ευχαριστίας. Δηλαδή, ερμηνεύει και ιστορικά και τυπολογικά, αναγωγικά στην πραγματικότητα, όχι αλληγορικά, γιατί άλλο είναι η τυπολογία και άλλο είναι η αλληγορία, το Μυστήριο τής Εκκλησίας και το Μυστήριο τής θείας Ευχαριστίας.

Θα ήθελα λίγο σε αυτό το σημείο τής θείας Ευχαριστίας να επικεντρώσω την προσοχή και το ενδιαφέρον.

1. Οι τρεις κινήσεις στην θεία Ευχαριστία

Μια από τις βασικές διδασκαλίες τού αγίου Μαξίμου είναι ότι μέσα σε όλη την κτίση υπάρχει μια διαρκής κίνησις, μια κίνησις από τα άνω προς τα κάτω, δηλαδή ο Υιός και Λόγος τού Θεού έγινε άνθρωπος, για να σώση το ανθρώπινο γένος, αλλά και κίνηση από τα κάτω στα άνω, αφού ο άνθρωπος ανάγεται προς τον Θεό. Είναι μια διαρκής κίνηση η οποία συγχρόνως είναι και στάση, γιατί ζούμε εν Χριστώ και κινούμαστε διαρκώς. Είναι η περίφημη διδασκαλία του, για την «αεικίνητη στάση και την στάσιμη κίνηση». Παραμένει κανείς πάντοτε συνδεδεμένος με τον Χριστό και διαρκώς κινείται για την διαρκή ένωση μαζί του, την πνευματική του ανάπτυξη. Σαν να πούμε ότι μένει κάποιος σε έναν δορυφόρο και ο δορυφόρος κινείται συνεχώς. Αυτό γίνεται με τον Χριστιανό πού κινείται εν Χριστώ ακαταλήκτως εις τον αιώνα τών αιώνων. Ερμηνεύει την θεία Ευχαριστία μέσα σε αυτήν την προοπτική, παρουσιάζοντας τις τρεις κινήσεις που βλέπουμε στην θεία Λειτουργία.

Η πρώτη κίνηση γίνεται στο ιστορικό επίπεδο. Ο άγιος Μάξιμος ερμηνεύει την είσοδο τού Αρχιερέως στον Ναό για να λειτουργήση και μαζί με αυτόν εισέρχεται στον Ναό όλος ο λαός για να συμμετάσχη στην θεία Λειτουργία. Παλαιά με την Μικρά Είσοδο γινόταν η είσοδος τού Αρχιερέως από έξω προς το εσωτερικό τού Ναού. Αυτό το ερμηνεύει τυπολογικά που δεν είναι αλληγορική ερμηνεία, αλλά μια αναγωγική ερμηνεία.

Ο Αρχιερεύς ο οποίος είναι εις τύπον και τόπον τής παρουσίας τού Χριστού, εισέρχεται στον Ναό και δηλώνει την είσοδο τού Χριστού στον κόσμο για να ελευθερώση την φύση τού ανθρώπου από την φθορά, την αμαρτία, τον διάβολο και τον θάνατο. Μετά τον Αρχιερέα εισέρχεται όλος ο λαός, που δηλώνει την επιστροφή τών απίστων από την άγνοια και την πλάνη στην επίγνωση τού Θεού και την μετάθεση τών πιστών από την αγνωσία στην αρετή και την γνώση τού Θεού.

Αμέσως διαβάζονται τα αναγνώσματα, που δηλώνουν τα θεία θελήματα, διότι ο Χριστός με το κήρυγμά Του παρουσίασε το θέλημα τού Τριαδικού Θεού, τού Πατρός, τού Υιού και τού Αγίου Πνεύματος, το τι θέλει ο Θεός να κάνουμε στην ζωή μας. Μετά ακολουθούν τα τροπάρια που δείχνουν την ηδονή τών θείων αγαθών και ακολουθεί όλη η θεία Λειτουργία, διαβάζεται το «Πιστεύω», που είναι η μυστική ευχαριστία προς τον Θεό για την μεγάλη δωρεά και η ομολογία τής πίστεως, για να προχωρήσουν οι πιστοί, πρώτος ο Αρχιερεύς, έπειτα οι Ιερείς και οι Διάκονοι και ο λαός, στην μέθεξη τών Μυστηρίων, δηλαδή στην κοινωνία τού Σώματος και τού Αίματος τού Χριστού και έτσι ολοκληρώνεται ο άνθρωπος. Επομένως, ο άνθρωπος από την απιστία και την άγνοια εισέρχεται στην πίστη, και η πίστη δεν είναι κάτι το αφηρημένο, δεν είναι μια ομολογία θεωρητική και διανοητική, αλλά συνδέεται με την ζωή.

Η δεύτερη κίνηση στην θεία Ευχαριστία που παρουσιάζει ο άγιος Μάξιμος στην «Μυσταγωγία», είναι η εσχατολογική κίνηση, η αναγωγή στα έσχατα. Δηλαδή, στέκεται ο Αρχιερεύς στον θρόνο του, τότε ήταν το σύνθρονο, που δηλώνει την παρουσία τού Χριστού, την έλευση τού Χριστού για να κρίνη τους ανθρώπους. Αναγιγνώσκονται τα αναγνώσματα και το Ευαγγέλιο, το οποίο Ευαγγέλιο δηλώνει την προσπάθεια τού ανθρώπου να τηρήση τις εντολές τού Χριστού, την κήρυξη τού Ευαγγελίου σε όλον τον κόσμο, την συντέλεια τού κόσμου και την κρίση με βάση το Ευαγγέλιο.

Η κάθοδος τού Αρχιερέως από τον θρόνο του, το κλείσιμο τών θυρών και η είσοδος τών Μυστηρίων, με την Μεγάλη Είσοδο, δηλώνει την είσοδο στον νοητό κόσμο, την είσοδο στα έσχατα τής Βασιλείας τού Θεού. Ο ασπασμός προτυπώνει την ομόνοια και την ομογνωμοσύνη τών αρρήτων αγαθών. Η ομολογία τού Συμβόλου τής Πίστεως προδηλώνει την μυστική ευχαριστία στον μέλλοντα αιώνα, το «άγιος, άγιος, άγιος» δείχνει την ένωση και ισοτιμία με τους αγγέλους. Η επίκληση τού «Πάτερ ημών» δείχνει το μυστήριο τής κατά Χάριν υιοθεσίας. Η προτροπή για την μετάληψη τών αγιασμάτων δηλώνει τις τρεις τάξεις τών σωζομένων. Στο «μετά φόβου» ανήκουν οι δούλοι οι οποίοι τήρησαν το θέλημα τού Θεού, επειδή ήθελαν να αποφύγουν την κόλαση· στο «μετά πίστεως» ανήκουν οι μισθωτοί οι οποίοι αγωνίστηκαν για να κερδίσουν ως μισθό την Βασιλεία τού Θεού· και στο «μετ’ αγάπης», ανήκουν όσοι ετήρησαν το θέλημα τού Θεού γιατί Τον αγάπησαν. Αυτή είναι η κίνηση τού ανθρώπου στα έσχατα.

Η τρίτη κίνηση, στην θεία Λειτουργία κατά την ερμηνεία τού αγίου Μαξίμου που ουσιαστικά ερμηνεύει τις δύο άλλες κινήσεις, είναι η ησυχαστική και νηπτική κίνηση, που σημαίνει ότι ο νους, ο οποίος διαχέεται δια τής λογικής και τών αισθήσεων στο περιβάλλον, συγκεντρώνεται στον εαυτό του και εισέρχεται στην καρδιά. Δηλαδή, με την ησυχαστική παράδοση, την οποία εξέφρασε με καταπληκτικό τρόπο ο άγιος Μάξιμος, ο νους συγκεντρώνεται στην καρδιά, όπως ο άνθρωπος από το εξωτερικό περιβάλλον εισέρχεται στον Ναό και στην θεία Λειτουργία. Ο νους είναι διαφορετικός από την λογική, είναι η λεπτοτάτη προσοχή. Αυτή την άποψη για τον νου την βλέπουμε και στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία γιατί, όταν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης και οι προηγούμενοι προσωκρατικοί φιλόσοφοι ομιλούσαν για τον νου και το νοερό, δεν εννοούσαν την λογική, εννοούσαν την λεπτοτάτη προσοχή, κάτι άλλο από την λογική. Έτσι, κατά τον άγιο Μάξιμο, ο νους με την πτώση διαχέεται δια τών αισθήσεων, τής λογικής και τών παθών στο περιβάλλον, οπότε πρέπει να συγκεντρωθή μέσα στην καρδία. Και όπως βρισκόμαστε έξω από τον Ναό και εισερχόμαστε σε αυτόν για να μετάσχουμε στην θεία Λειτουργία, έτσι ο νους αποσπάται από το περιβάλλον και εισέρχεται στον ναό τής καρδίας, και μάλιστα αυτό θεωρείται ως Πάσχα, αφού Πάσχα είναι η διάβαση τού Λόγου στον ανθρώπινο νου, όταν εισέρχεται ο νους εν Χριστώ μέσα στην καρδία και αυτή είναι η ησυχαστική μέθοδος.

Επομένως, ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής συνδέει, όχι μόνο στο έργο του «Περί τής Μυσταγωγίας», αλλά και σε όλα τα κείμενά του, τις τρεις αυτές κινήσεις. Είναι η ιστορική κίνηση, έρχεται ο Χριστός στον κόσμο και σώζει τους ανθρώπους, και αυτό κάνει η Εκκλησία• είναι η κίνηση στα έσχατα, η πορεία προς την Βασιλεία τού Θεού, και η βίωση τών εσχάτων από την παρούσα ζωή• και είναι και η κίνηση η ησυχαστική, η νοερά, όταν επιστρέφει ο νους μέσα στην καρδία τού ανθρώπου, που σημαίνει ότι ο άνθρωπος δεν είναι αυτό το οποίο φαίνεται εξωτερικά, αλλά είναι αυτό που λέει ο Απόστολος Παύλος «ο έσω εν τη καρδία άνθρωπος» (Ρωμ. ζ΄,22. Β΄ Κορ.δ΄, 16, Εφεσ. γ΄, 16).

Πρέπει να υπάρχει ενότητα μεταξύ αυτών τών τριών κινήσεων, όπως την βλέπουμε στην θεία Ευχαριστία, κατά την ερμηνεία τού αγίου Μαξίμου. Δηλαδή, μετέχουμε τού μυστηρίου τής θείας οικονομίας, με την ενανθρώπηση τού Χριστού, βιώνουμε τα έσχατα τής Βασιλείας τού Θεού, αλλά ταυτοχρόνως με την νηπτική, ησυχαστική παράδοση βιώνουμε και το μυστήριο τής θείας Οικονομίας και το μυστήριο τών εσχάτων.

Και αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό διότι σήμερα οι άνθρωποι διασπούν την ενότητα μεταξύ τών τριών αυτών κινήσεων πού πρέπει να κάνη ο άνθρωπος. Άλλοι παραμένουν στο ιστορικό επίπεδο και βλέπουν μόνο την ιστορία, την βιολογία και την κοινωνιολογία. Άλλοι ομιλούν για τα έσχατα, την βίωση τών εσχάτων, απομονώνοντας τον ιστορικό βίο, αφού η Εκκλησία εργάζεται μέσα στον ιστορικό χρόνο, μέσα στην ιστορία, και αγνοώντας την ησυχαστική νοερά παράδοση, ως μεθόδου τής θεραπείας τού ανθρώπου. Και άλλοι παραμένουν μόνο στην ησυχαστική παράδοση, χωρίς την μέθεξη τών Μυστηρίων και κυρίως τής θείας Ευχαριστίας, τού Μυστηρίου τών Μυστηρίων, τής θείας κοινωνίας τού Σώματος και τού Αίματος τού Χριστού και χωρίς να έχουν αναφορά στα έσχατα. Αυτό σημαίνει ότι για να εκφράση κάποιος το ορθόδοξο εκκλησιαστικό ήθος πρέπει να συνδέη στενά αυτά τα τρία, την ιστορία με την εσχατολογία και με την ιερά νηπτική και ησυχαστική παράδοση.

2. Θεία Ευχαριστία και θεολογία

Και αν αναφέρθηκα με συντομία και με πρόχειρο και απλό τρόπο - επειδή μού είπε χθες το βράδυ ο Σεβασμιώτατος να ομιλήσω - στην ενότητα μεταξύ τών τριών αυτών κινήσεων στην θεία Ευχαριστία, κατά τον εορτάζοντα άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, το έκανα επειδή ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ιωαννίνων και αγαπητός μας αδελφός και ποιμενάρχης μας και ποιμενάρχης τής ιστορικής αυτής γενετείρας μου, κ. Μάξιμος, διακρίνεται για δύο βασικά γνωρίσματα.

Το πρώτο ότι αγαπά την θεία Λειτουργία και θέλει συνέχεια να λειτουργή. Τον βλέπουμε διαρκώς, όχι μόνο στην θεία Λειτουργία, αλλά και στις άλλες ιερές ακολουθίες, ότι ζη το Μυστήριο τής θείας Ευχαριστίας και θέλει όλοι οι Ιερείς του και όλοι οι παριστάμενοι στον Ναό να είναι εν σιωπή απολύτως, διότι τελείται αυτό το Μυστήριο τής θείας Οικονομίας και τών εσχάτων, γιατί δεν περιμένουμε να βιώσουμε τα έσχατα στην Βασιλεία τών Ουρανών, αν δεν μεθέξουμε από τώρα την αρχή αυτών τών εσχάτων, με τον ησυχαστικό και μυστικό τρόπο ζωής.

Το δεύτερο πού με εντυπωσιάζει είναι η αγάπη του στην θεολογία τής Εκκλησίας μας. Και όταν βρισκόμαστε είτε στην Ιερά Σύνοδο είτε αλλού, με προκαλεί για να μιλάμε θεολογικά. Άλλωστε, πώς θα μιλάμε; Φιλοσοφικά, ψυχολογικά, κοινωνιολογικά, ηθικά; Όταν πηγαίνω στα Σχολεία να μιλήσω, βλέπω τα παιδιά ότι θέλουν να ακούσουν θεολογικό λόγο, δεν θέλουν ούτε ηθικολογία ούτε κοινωνιολογία, θέλουν κάτι παραπάνω από αυτά. Και, όταν μιλάω για τα θέματα αυτά εντυπωσιάζονται, τους αρέσει αυτός ο θεολογικός λόγος, που είναι εμπειρικός. Αυτό αρέσει και στον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη σας και συνεχώς με προκαλεί είτε στο τηλέφωνο είτε στις συναντήσεις μας να μιλάμε θεολογικά.

Πρόσφατα, στην Ιεραρχία τής Εκκλησίας τής Ελλάδος σε ένα διάλειμμα μού είπε: «Έλα δω να πούμε τα θεολογικά μας»! Και άρχισε να με ρωτά και να συζητούμε για θεολογικά ζητήματα. Μέσα στο είναι του και στην ζωή του είναι η θεία Λειτουργία και η θεολογία. Να μού επιτρέψετε να κάνω και μια δημόσια εξομολόγηση. Σπάνια βρίσκω Ιεράρχη να μιλάμε θεολογικά, στο βαθμό που το κάνω με τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ιωαννίνων. Και ενώ η θεολογία πρέπει να είναι η ζωή τής Εκκλησίας μας και η ζωή τών Κληρικών μας, και περισσότερο τών Επισκόπων μας, δυστυχώς, δεν το παρατηρεί κανείς να γίνεται αυτό, αλλά ακόμη χειρότερο, βλέπει κανείς και την αντιθεολογία και την παραθεολογία.

Γι’ αυτό θέλω να ευχηθώ στον Σεβασμιώτατο και εκ μέρους τών άλλων παρόντων Αρχιερέων τα έτη του να είναι πολλά, εκκλησιαστικά, ευχαριστιακά, ησυχαστικά, θεολογικά, νηπτικά, εσχατολογικά, σύμφωνα με την διδασκαλία τού ομωνύμου του αγίου.