Μακαριώτατε,

Σεβαστοί πατέρες,

Προ καιρού δημοσιεύθηκε στο επίσημο εκκλησιαστικό περιοδικό «Εκκλησία» (2014, 561-568) ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο τού ομότ. καθηγητού Παναγιώτου Μπούμη σχετικά με το πρόβλημα τού Filioque.

Ακολούθως σε περιληπτική μορφή δημοσιεύθηκε το άρθρο αυτό στο επίσης εκκλησιαστικό περιοδικό «Εφημέριος» και σε άλλα περιοδικά και εφημερίδες καθώς και σε ιστοσελίδες (στα ελληνικά, γερμανικά, γαλλικά).

Νομίζουμε ότι με το άρθρο αυτό καταφαίνεται η αρχή-αιτία τής δημιουργίας τού προβλήματος αυτού, το οποίο είναι το πρώτο σοβαρό εμπόδιο στη στενότερη και ειλικρινέστερη κοινωνία και επικοινωνία μεταξύ Ανατολής και Δύσεως.

Και έχουμε τη γνώμη ότι είναι εύκολο να κατανοηθεί και να υπερπηδηθεί αυτό το εμπόδιο, αφού αρκεί μόνο η αναγνώριση εκ μέρους όλων ότι οι δύο προθέσεις ex (εκ) και a (από) διαδραματίζουν αποφασιστικό ρόλο στο θέμα τής άμεσης και έμμεσης εκπορεύσεως τού Αγίου Πνεύματος.

Μία απλή αντικατάσταση στη μετάφραση τής Βουλγάτας τού χωρίου Ιω. 15,26 (τής προθέσεως a με την πρόθεση ex) είναι ικανή να θέσει τα πράγματα στην ορθή θέση και θεώρησή τους.

Και ασφαλώς τούτο είναι εφικτό, ή μάλλον υποχρεωτικό, γιατί το υποδεικνύουν και επιβάλλουν οι κανόνες τής Γραμματικής και τού Συντακτικού μεταξύ τών αντιστοίχων προθέσεων εκ-παρά και ex, όπως και μεταξύ από και a (ab).

Νομίζουμε ότι οφείλουμε όλοι να τηρούμε τους κανόνες τών δύο αυτών βασικών γλωσσών. Εάν τους αγνοούμε και δεν τους ακολουθούμε, τότε περιπλέκονται τα πράγματα, χωρίς δυνατότητα ορθής λύσεως τού προβλήματος.

Σήμερα όμως θεωρούμε ότι υπάρχει αυτή η δυνατότητα όπως και η καλή διάθεση από όλες τις πλευρές. Γι' αυτό έχουμε τη γνώμη ότι τα ανωτέρω πρέπει να τα χρησιμοποιήσουν και οι σχετικές διαχριστιανικές επιτροπές.

Συνημμένως σάς υποβάλλουμε και το άρθρο όπως δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Εφημέριος».

Μετά σεβασμού

Παναγ. Μπούμης, Ομότ. Καθηγητής ΕΚΠΑ.

Δημητ. Γόνης, Ομότ. Καθηγητής ΕΚΠΑ.

Θωμάς Ιωαννίδης, Αν. Καθηγητής, Πρόεδρος Τμ. Θεολογίας ΕΚΠΑ.

Κωνστ. Σ. Βλάχος, Ομότ. Καθηγητής ΕΚΠΑ.

Χαραλ. Γ. Σωτηρόπουλος, Ομότ. Καθηγητής ΕΚΠΑ.

Νικολ. Ε. Τζιράκης, Ομότ. Καθηγητής ΕΚΠΑ.

Το «εμπόδιο» τού Filioque και η άρση αυτού

Μέχρι τώρα η διαφωνία και η διαμάχη στο θέμα τού Filioque (= και εκ τού Υιού) μεταξύ Ανατολής και Δύσεως βασιζόταν στην έννοια και στη χρησιμοποίηση τού ρήματος εκπορεύεσθαι.

Αυτή όμως η εξέταση θα λέγαμε ότι είναι ατελής και ελλιπής. Και τούτο γιατί το εκπορεύομαι παίρνει διάφορες έννοιες και ερμηνείες αναλόγως βέβαια και με τις προθέσεις, οι οποίες το συνοδεύουν.

Έτσι όταν το εκπορεύομαι το συνοδεύει η πρόθεση παρά ή εκ, τότε σημαίνει προέρχομαι, πηγάζω, έχω την αφετηρία, έχω την αρχή. Και συμβαίνει αυτό, γιατί η πρόθεση εκ σημαίνει την άμεση προέλευση, την άμεση καταγωγή, την πηγή, την αρχή ενός υποκειμένου ή αντικειμένου από άλλο. (Φυσικά μιλάμε για την εποχή που γράφτηκε η Καινή Διαθήκη και η ελληνική γλώσσα ήταν πλούσια με τις λεπτές διακρίσεις της).

Αντιθέτως όταν το εκπορεύεται συνοδεύεται με την πρόθεση από, τότε σημαίνει εξέρχεται, διέρχεται, αποστέλλεται. Και συμβαίνει αυτό, γιατί η πρόθεση από σημαίνει την έμμεση προέλευση ή καταγωγή ενός προσώπου ή πράγματος από άλλο. Θα λέγαμε ότι απλώς διέρχεται αυτό από το άλλο χωρίς να πηγάζει ή να έχει την αρχή του και την αφετηρία του σ' αυτό.

Έτσι φθάνει σε μάς, κάνει την εμφάνισή του όχι απ' ευθείας, αμέσως από την πηγή του, αλλά εμμέσως, δια μέσου άλλου, δια μέσου μεσολαβητή, μεσίτη, αφού δηλαδή διέλθει από άλλο πρόσωπο ή πράγμα.

Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στα Λατινικά τής εποχής τους (όχι στα σημερινά Ιταλικά). Έτσι το αντίστοιχο τού ελληνικού ρήματος εκπορεύεσθαι, δηλ. το procedere, όταν συνοδεύεται με τη λατινική πρόθεση ex σημαίνει το προέρχεται, το πηγάζει, έχει την αφετηρία του, σημαίνει δηλαδή την άμεση, απ' ευθείας καταγωγή και προέλευση.

Αντιθέτως όταν συνοδεύεται, όταν συντάσσεται με την πρόθεση a (ab), τότε σημαίνει το εξέρχεται, διέρχεται, αποστέλλεται. Και συμβαίνει αυτό, γιατί η μεν πρόθεση ex σημαίνει, όπως και στα ελληνικά η εκ, την άμεση, απ' ευθείας καταγωγή και προέλευση, ενώ αντιθέτως η πρόθεση a (ab) σημαίνει την έμμεση προέλευση ή καταγωγή, όπως στα ελληνικά η από.

Αυτά πρέπει να έχει υπ' όψη του ο κάθε χριστιανός, αν θέλει ειλικρινώς να κατανοήσει πώς δημιουργήθηκε το πρόβλημα τού Filioque, όπως θα δούμε κατωτέρω, και πώς μπορούμε να οδηγηθούμε στη λύση του με λίγη καλή θέληση.

Κατά πρώτον πρέπει να σημειωθεί ότι τα πράγματα στράβωσαν από την αρχή. Δηλαδή: Στις πρώτες μεταφράσεις τής Καινής Διαθήκης από το ελληνικό πρωτότυπο στη λατινική γλώσσα η πρόθεση παρά (= εκ) τού Ιω. 15,26 («το Πνεύμα τής αληθείας, ό παρά τού Πατρός εκπορεύεται») αντί να αποδοθεί με την αντίστοιχη πρόθεση ex, που σημαίνει την άμεση προέλευση, αποδόθηκε με την πρόθεση a (= από), που σημαίνει την έμμεση προέλευση.

Έτσι με αυτήν την εντύπωση έμεναν παρασυρόμενοι οι αναγνώστες τού λατινικού κειμένου τής Καινής Διαθήκης.

Με αυτήν την εντύπωση φαίνεται ότι έμειναν οι Λατίνοι ακόμη και όταν αργότερα η Β΄ Οικουμενική Σύνοδος (381 μ.Χ.) διατύπωσε το Σύμβολο τής Πίστεως και ορθώς έθεσε την πρόθεση εκ και ex (στο Ελληνικό «το εκ τού Πατρός εκπορευόμενον» και στο Λατινικό «qui ex Patre procedit»).

Και τότε φαίνεται δεν αντιλήφθηκαν τη διαφορά τής εννοίας και σημασίας τών σχετικών προθέσεων εκ και από ή ex και a έχοντας κατά νου την έμμεση ενέργεια τού a (= από) που υπήρχε στη μετάφραση τής Καινής Διαθήκης.

Έτσι χωρίς πολλή σκέψη πρόσθεσαν στο λατινικό Σύμβολο και το Filioque, αν και, το τονίζουμε, το λατινικό Σύμβολο είχε το ex. Και αυτό το έπραξαν και παρασύρθηκαν, γιατί η έμμεση αποστολή, προέλευση, καταγωγή πράγματι γίνεται (είναι) από τον Υιό.

Και αυτή η απροσεξία, παραδρομή και παρεκτροπή στη συνέχεια ήταν εύκολο να γίνει και από τους μη γνωρίζοντες καλά τα λατινικά νεότερους Ευρωπαίους εκτός τών άλλων και γιατί στις δικές τους θυγατρικές γλώσσες δεν υπάρχουν αυτές οι λεπτές διακρίσεις με τις σχετικές προθέσεις.

Βεβαίως δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι συνετέλεσαν σ' αυτή τη λανθασμένη προσθήκη και διάφοροι γεωπολιτικοί λόγοι εκ μέρους τών Φράγκων, όπως ισχυρίζονται πολλοί ιστορικοί.

Όμως τονίζουμε ότι το γλωσσολογικό θέμα είναι εκείνο που ενέπλεξε τα πράγματα ως ένα εσφαλμένο θεωρητικό υπόβαθρο. Και εν συνεχεία ενέπλεξε και τους Δυτικούς σ' αυτή τη δυσάρεστη για όλους τους χριστιανούς εξέλιξη, κατάληξη και κατάσταση.

Κατόπιν τούτων η λύση (η άρση τού εμποδίου) και η διέξοδος καθίσταται ευχερέστατη, αλλά και αναγκαιότατη. Αφήνουμε το λατινικό Σύμβολο τής Πίστεως όπως ήταν εξ αρχής αφαιρώντας απλώς το Filioque και αντικαθιστούμε την πρόθεση a με την πρόθεση ex στο λατινικό κείμενο τού Ευαγγελίου (Ιω. 15,26). 

Και στις αντίστοιχες μεταφράσεις στα άλλα γλωσσικά ιδιώματα επακολουθεί η ανάλογη διόρθωση, κατά λέξη ή κατά το νόημα, εφ' όσον γνωρίζουμε τις σχετικές έννοιες, καθώς και τα υπάρξαντα και υπάρχοντα αίτια και αιτιατά τής παρεκκλίσεως.

Πηγές

Περί τών διακρίσεων αυτών μπορεί ο ενδιαφερόμενος να ανατρέξει στα Συντακτικά τών Αχ. Τζαρτζάνου, σσ. 78,80,83, Κων. Κατεβαίνη, σσ. 55-56,66, J. Humbert - Γ. Κουρμούλη, σ. 302.