Στη βάση αυτή της συγχύσεως των υποστατικών ιδιωμάτων διερωτάται κανείς: γιατί η σύγχυση να μην επεκταθεί και περαιτέρω, δηλαδή ο Υιός να μη γεννά τον Πατέρα και το Πνεύμα να μην εκπορεύει τον Υιόν κ.λπ.; Πού θα χαράξουμε τη διαχωριστική γραμμή και πού θα σταματήσουμε στην κατάλυση του δόγματος της Αγίας Τριάδος;

Το filioque έχει πρακτικότερες συνέπειες για την Εκκλησία;

Για την Ορθόδοξη Εκκλησία έχει. Στο θεολογικό επίπεδο, εκτός τού ότι καταστρέφει το της «μοναρχίας πολυύμνητον και θεοπρεπές κράτος»^[2], επιφέρον σύγχυση των υποστατικών ιδιωμάτων των προσώπων, υποτιμά σαφώς και το θεοπρεπές αξίωμα τού παναγίου Πνεύματος. Πράγματι, αν το Πνεύμα το Άγιο δεν εξαρτάται από την ίδια πηγή (τον Πατέρα) όπως και ο Υιός, κατά διαφορετικό φυσικά τρόπο, αλλ’ εξαρτάται και από δεύτερο παράγοντα (τον Υιό), τότε είναι υποδεέστερο τού Υιού, και δεν έχει το αυτοτελές και ομόλογο προς τον Υιό, που θα είχε αν προερχόταν αμέσως από τον Πατέρα.

Για την Oρθόδοξη όμως Εκκλησία η μείωση τού Πνεύματος στο θεολογικό πεδίο, έχει αντίκτυπο και στο σωτηριολογικό. Αν το Πνεύμα δεν είναι ομότιμο και ισότιμο προς τον Υιό (και φυσικά προς τον Πατέρα), είναι δηλαδή δευτέρας τάξεως στην Αγία Τριάδα, τότε κινδυνεύει το έργο του στο πεδίο της σωτηρίας, σαν αρχής τελειωτικής τού λυτρωτικού έργου τού Χριστού, της Εκκλησίας και τού αγιασμού των ανθρώπων. Αυτό για την Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία ζει και κινείται στη χάρη του Αγίου Πνεύματος, έχει φοβερές επιπτώσεις στην υπόστασή της. Οι αγώνες της κατά τού «και εκ του υιού» δεν ήσαν ούτε είναι «περί όνου σκιάς», όπως ίσως θα νόμιζαν μερικοί, αλλ’ αγώνες υπαρξιακοί, για τη διατήρηση της υποστάσεως και της ουσίας της και την επιτυχία των σωτήριων σκοπών και τού λυτρωτικού δυναμισμού της. Η Ορθοδοξία δεν μπορεί ν’ αποστεί τού θεωτικού έργου του Αγίου Πνεύματος, στο οποίο ζει, διακρατείται και ελπίζει. Δεν είναι δε χωρίς λόγο, όταν στους ορθόδοξους ναούς το πλήρωμα της Εκκλησίας κάνει το σταυρό του, όταν απαγγέλλεται το Σύμβολο της Πίστεως και στο σημείο «το εκ τού Πατρός εκπορευόμενον». Το ζήτημα αυτό είναι βαθιά χαραγμένο στην πίστη και τη συνείδηση τού ορθόδοξου λαού!

Τι σημαίνει ο τύπος εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος «εκ Πατρός δι’ Υιού»;

Κατά τους ιερούς Πατέρες της Εκκλησίας το Πνεύμα το Άγιο «εκπορεύεται εκ Πατρός δι’ Υιού». Αυτός είναι ο συνήθης τύπος διά του οποίου εκφράζεται η πίστη της Εκκλησίας. Στο ζήτημα αυτό παρεμβαίνουσα η θεολογία διατυπώνει πολλούς και λεπτούς συλλογισμούς, οι οποίοι είναι δύσκολο να κατανοηθούν από τους πολλούς πιστούς, για τους οποίους γενικά η θεολογία είναι δύσκολη και δυσνόητη. Εμείς εδώ, αποφεύγοντας τις πολύπλοκες θεολογικές σκέψεις, θα δώσουμε μια βασική απάντηση, η οποία δεν εξέρχεται της διδασκαλίας τού Δ΄Ευαγγελίου (Ιωάν. 15,26).

Η πρόθεση εκ γλωσσικά σημαίνει την αιτία εκ της οποίας γίνεται κάτι, ενώ η διά σημαίνει την αιτία διά της οποίας γίνεται κάτι. Στη θεολογική Τριάδα η εκ αναφέρεται στον Πατέρα εκ τού οποίου το Πνεύμα εκπορεύεται αϊδίως, λαμβάνοντας παρ’ αυτού τη θεότητα («το εκ τού Πατρός εκπορευόμενον», «ό παρά τού Πατρός εκπορεύεται»). Η δε πρόθεση διά αναφέρεται στον Υιό στο όνομα τού οποίου πέμπεται το Πνεύμα στον κόσμο, χωρίς αυτό φυσικά να σημαίνει ότι ο Υιός είναι απλό υπηρετικό όργανο τού Πατρός. Είναι φανερό ότι η διά στη σχέση της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος αναφέρεται στην οικονομική Τριάδα, δηλαδή στις εξωτερικές ενέργειες τού Τριαδικού Θεού. Ότι αφετέρου η διά εκφράζει την ταυτότητα φύσεως μεταξύ Υιού και Πνεύματος είναι ομοίως φανερό. Σ’ αυτό στηρίζεται και το άλλο, ότι το Πνεύμα αναπαύεται στον Υιό («και εν Υιώ αναπαυόμενον») και λέγεται «ίδιον τού Υιού» ^[3].

Το filioque είναι τριαδολογική κακοδοξία;

Αναντιρρήτως ναι και μάλιστα μεγάλη, γιατί φθείρει την περί Αγίας Τριάδος διδασκαλία. Κατά την ορθόδοξη πίστη το Άγιον Πνεύμα εκπορεύεται εκ μόνου τού Πατρός, που είναι η πηγή της θεότητας των δύο άλλων προσώπων τού τριαδικού Θεού, και πέμπεται στον κόσμο διά τού Υιού προς τελείωση του έργου της απολυτρώσεως. Η διδασκαλία αυτή στηρίζεται στο κλασικό χωρίο της Γραφής Ιωάν. 15,26· «Όταν δε έλθη ο Παράκλητος, ον εγώ πέμψω υμίν παρά του Πατρός, το Πνεύμα της Αληθείας, ό παρά τού Πατρός εκπορεύεται...», όπου ο μεν ενεστώς «εκπορεύεται» σημαίνει την αϊδια πρόοδο τού Πνεύματος παρά του Πατρός, ο δε μέλλων «πέμψω» την έγχρονη αποστολή τού Πνεύματος από τον Υιό. Αυτός είναι γενικά ο ορθόδοξος τύπος εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος.

Η Ρωμαϊκή όμως Εκκλησία έχει άλλη αντίληψη. Διδάσκει ότι το Πνεύμα το Άγιο δεν εκπορεύεται εκ μόνου τού Πατρός αλλά και εκ τού Υιού (filioque). Τη διδασκαλία της αυτή στηρίζει σε χωρία της Γραφής (Ιωάν. 16,13.5 κ.ά.) τα οποία ερμηνεύει με το δικό της τρόπο. Το filioque, η ιδέα τού οποίου προέρχεται από τη θεολογία τού Αυγουστίνου, η Λατινική Εκκλησία το προσέθεσε στο ιερό Σύμβολο της Πίστεως στην Ισπανία σε σύνοδο τού Τολέδου το 589, προφανώς για να στηρίξει την πίστη στη θεότητα τού Λόγου, που πολεμούσε τότε λυσσωδώς ο Δυτικογοτθικός Αρειανισμός. Από την Ισπανία μεταφέρθηκε το filioque και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όχι βέβαια χωρίς αντίδραση.

Το filioque, που δεν έχει πραγματικό έρεισμα στη Γραφή και τη διδασκαλία των αγίων Πατέρων, η Ορθόδοξη Εκκλησία το είδε σαν δεινή τριαδολογική αίρεση και το πολέμησε ισχυρά.

1) Γιατί καταργεί το αξίωμα τού Πατρός ως πηγαίας θεότητας.

2) Καταλύει «το της μοναρχίας πολυύμνητον κράτος», εισάγοντας δύο αρχές στη θεότητα, τον Πατέρα και τον Υιό.

3) Επιφέρει σύγχυση των υποστατικών ιδιωμάτων των προσώπων, τα οποία (ιδιώματα) είναι αυστηρώς προσωπικά, αμετακίνητα και αμετάδοτα, ώστε να διερωτάται κανείς· γιατί ο Πατήρ να μη γεννάται από τον Υιό και ο Υιός να εκπορεύεται από το Πνεύμα; κ.ο.κ.

4) Υποβαθμίζει το Πνεύμα έναντι τού Υιού, υποβαθμίζοντας το θεοπρεπές του αξίωμα και θέτοντας σε κίνδυνο το αγιαστικό έργο του.

Το filioque πού έγινε αιτία διασχίσεως των δύο Εκκλησιών επί Φωτίου (867) και Μιχαήλ Κηρουλαρίου (1054) δεν είναι «θεολογούμενον», μία δηλαδή αμφιλεγόμενη δογματική δοξασία, της οποίας η αθέτηση δεν έχει και τόσο μεγάλη σημασία. Τουναντίον, για τη Ρωμαϊκή Εκκλησία είναι κορυφαίο δόγμα πίστεως, τού οποίου η άρνηση στερεί τον άνθρωπο της σωτηρίας· για δε την Ορθόδοξη Εκκλησία είναι αθέτηση κορυφαίας στιγμής της περί Αγίας Τριάδος διδασκαλίας, της οποίας η αποδοχή καταδικάζει αιώνια τον άνθρωπο. Στο θεολογικό διάλογο που διεξάγουμε με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία το filioque αποτελεί πρόβλημα ακανθώδες.

Πρέπει δε να είμαστε πολύ προσεκτικοί και να μην παίζουμε «εν ου παικτοίς».

Η άρνηση των θείων ενεργειών στο Θεό παραβλάπτει το δόγμα περί της Αγίας Τριάδος;

Ναι, το παραβλάπτει. Φθείρει την έννοια τού αληθινού Θεού. Όπως σημειώσαμε στο προηγούμενο, στον Τριαδικό Θεό υπάρχουν· η ουσία, οι υποστάσεις και οι θείες ενέργειες. Αν λείψει ένα από τα τρία αυτά, φθείρεται η έννοια τού αληθινού Θεού. Αίρεση δεν είναι μόνο η άρνηση ή η παρεκδοχή της θείας ουσίας ή των τριαδικών υποστάσεων, αλλά και η άρνηση ή παρεκδοχή των άκτιστων θείων ενεργειών.

Τις θείες ενέργειες αρνείται από το Θεό η Ρωμαϊκή Εκκλησία. Τις απορρίπτει γιατί κατ’ αυτήν η ύπαρξη των θείων ενεργειών συνθέτει τη φύση τού Θεού, της οποίας καταλύει την άπειρη απλότητα. Βεβαίως υπάρχουν δυνάμεις στο Θεό, όμως αυτές δεν είναι άκτιστες, όπως άκτιστη δεν είναι και η θεία χάρη και το φως τού Χριστού. Όλα αυτά κατά τη λατινική θεολογία είναι μεγέθη κτιστά, τα οποία δημιουργεί ο υπερβατικός Θεός για να σώσει τον άνθρωπο. Γύρω από το ζήτημα των άκτιστων θείων ενεργειών διεξήχθησαν σκληροί αγώνες μεταξύ της ορθόδοξης Ανατολής και της λατινικής Δύσεως. Ο μοναχός Βαρλαάμ, εκπρόσωπος τού λατινικού πνεύματος, καταπολέμησε σφοδρώς την ορθόδοξη διδασκαλία· αυτόν δε αντιμετώπισε σθεναρά ο μεγάλος πρόμαχος της Ορθοδοξίας Γρηγόριος ο Παλαμάς, επίσκοπος Θεσσαλονίκης. Σύνοδοι της Εκκλησίας δικαίωσαν τους αγώνες και τη διδασκαλία του Αγίου, και καταδίκασαν τον λατινόφρονα Βαρλαάμ ^[4].

Το ζήτημα των θείων ενεργειών είναι κεφαλαιώδους σημασίας για την Ορθόδοξη Καθολική Εκκλησία, όχι μονάχα για την ολοκληρία της περί Αγίας Τριάδος διδασκαλίας της, αλλά και για όλη την υπόστασή της και το λυτρωτικό έργο της. Η άκτιστη θεία ενέργεια (η χάρη) αποτελεί τον ζωτικό και αγιαστικό της Ορθοδοξίας δεσμό. Με τη βαθιά ένωση μαζί της θεοποιείται ο άνθρωπος. Θα μπορούσε να επιτευχθεί η θέωση, αν η θεία ενέργεια (η χάρη) δεν ήταν μέγεθος άκτιστο αλλά κτιστό; Αλήθεια, πώς θα μπορούσαν να συνοικήσουν Ορθοδοξία και Ρωμαιοπαπισμός με τόσο έντονες σωτηριολογικές και εσχατολογικές αποκλίσεις και διαφορές; Οι μεν Ορθόδοξοι να οραματίζονται και να σπεύδουν προς τη θέωση, οι δε Ρωμαιοκαθολικοί να είναι ανίδεοι τού σημαντικού αυτού πράγματος;