Ερώτηση: Μέχρι ποιο σημείο μπορεί να φτάσει η υπακοή ενός λαϊκού χριστιανού στον πνευματικό του;

Απάντηση: Να ακόμη μία σημαντική ερώτηση! Η υπακοή δεν είναι πειθαρχία. Στην Ορθοδοξία -την ορθή πίστη- η υπακοή είναι ένα μυστήριο. Ας με συγχωρήσουν οι αδελφοί θεολόγοι! Η Εκκλησία μας δεν περιορίζει τη χάρη στα επτά μυστήρια - πολλά είναι τα μυστήρια! Αν και τα επτά, ή καλύτερα οκτώ, θα πρέπει να τα ονομάζουμε κεφαλαιώδη μυστήρια. Θα μου πείτε, ποιο είναι το όγδοο; Αν ο γάμος είναι μυστήριο, ο μοναχισμός δεν είναι; Ας θεωρούμε, όμως, αυτά τα επτά ως τα κεφαλαιώδη μυστήρια - όμως όλα τα της Εκκλησίας είναι μυστήρια! Όταν μιλάμε για πνευματική ζωή, στην ουσία μιλάμε για μυστηριακή, για μυστική ζωή.

Η υπακοή είναι το μυστήριο, μέσα στο οποίο ο άνθρωπος ψάχνει να βρει ποιο είναι το θέλημα του Θεού για τον ίδιο, και πώς μπορεί να μείνει σταθερός στις βουλές και στην πρόνοια του Θεού. Και αυτό γίνεται μέσω του πνευματικού.

Ο π. Σωφρόνιος τόνιζε πως δεν σώζεται αλλιώς ο μοναχός και αλλιώς ο λαϊκός. Γιατί, αν ίσχυε αυτό, ο Χριστός θα είχε δώσει άλλες εντολές για μοναχούς και άλλες για λαϊκούς, διαφορετικό Ευαγγέλιο για άνδρες και διαφορετικό για γυναίκες, άλλο για Κινέζους και άλλο για Ρουμάνους, κτλ. Έδωσε όμως τις ίδιες εντολές για όλο τον κόσμο - έδωσε για όλους ένα και το αυτό Ευαγγέλιο, δηλαδή την καλή αγγελία της ανάστασης από τους νεκρούς. Επομένως και ο λαϊκός είναι το ίδιο άνθρωπος, σαν τον Αδάμ, σαν την Εύα, σαν και εμένα τον μοναχό - και μας είναι κοινή η ανάγκη της κατανόησης του θελήματος του Θεού.

Θα πρέπει να καταλάβετε ότι η υπακοή είναι η αναζήτηση του θελήματος του Θεού, μέσα στο οποίο πρέπει τελικά να μπούμε. Πρέπει να μας απασχολούν τα ερωτήματα: Τι έχει στον νου Του ο Θεός; Ποιος είμαι εγώ; Ή, όπως μου είπε ένας λαϊκός από το Βουκουρέστι: «Θα ήθελα να ήξερα ποιος είμαι και τι θέλει ο Θεός από μένα». Αυτό είναι το σημαντικότερο ερώτημα. Και για μένα, αυτό είναι η υπακοή! Ο Θεός, ο Πλάστης μου, πρέπει να μου πει ποιος είμαι και τι θέλει από μένα, δηλαδή ποιος είναι ο δικός μου ρόλος πάνω στη γη και, συγχρόνως, πώς θα βρω την αληθινή μου φύση και τη σωτηρία μου.

Στην ορθά νοούμενη υπακοή δεν έχουμε να κάνουμε με μια οριζόντια σχέση ανάμεσα σ’ εσένα και στον πνευματικό, αλλά μάλλον με μια κάθετη: την αναζήτηση του θελήματος του Θεού για σένα μέσω του πνευματικού σου. Αυτή είναι η υπακοή στην ορθή της έννοια. Στην πράξη το μυστήριο γίνεται ως εξής: Εσύ, ως πνευματικό τέκνο, όταν πηγαίνεις να μιλήσεις με τον πνευματικό σου, είτε για να εξομολογηθείς είτε να του ζητήσεις μια συμβουλή, πρώτα μίλα μυστικά μέσα στην καρδιά σου με τον Κύριο και ζήτα αυτό που θέλεις από τον Κύριο. Όσες φορές αισθάνεσαι αμαρτωλός, προσευχήσου στον Κύριο: «Κύριε, είμαι αμαρτωλός - συγχώρησέ με, θεράπευσέ με!» Και ζήτα Του συγχώρηση. Όταν πρόκειται να πας στον πνευματικό, ζήτα από τον Θεό, ώστε μέσω της ιερωσύνης του πνευματικού και μέσω του μυστηρίου της Εκκλησίας να σου συγχωρηθούν οι αμαρτίες. Και πιστεύω ότι ενεργώντας, όσο το δυνατό, με αυτόν τον τρόπο και «εν πνεύματι και αληθεία», θα φεύγεις μετά από κάθε εξομολόγηση πετώντας. Και αυτό το “πετώντας” δεν είναι μια ψυχική, μια ψυχολογική κατάσταση -δεν είσαι ψυχολογικά ελαφρύς. Πνευματικά, και όχι ψυχικά, μας συμβαίνει αυτή η ελαφρότητα, και μακάρι να μας τη χαρίσει ο Κύριος, και τώρα και στην αιωνιότητα.

Όταν θέλεις να πας στον πνευματικό σου για να του ζητήσεις μια συμβουλή, προσευχήσου πρώτα στον Θεό: «Κύριε, να πράξω έτσι ή αλλιώς; Μίλησέ μου μέσω του πνευματικού μου». Και όταν στην προσευχή σου νιώσεις ότι ήρθε η στιγμή, ότι ωρίμασε ο καιρός, τότε πήγαινε στον πνευματικό σου κρατώντας τον νου σου σε κατάσταση προσευχής. Εκεί πες με λίγα λόγια την ουσία του προβλήματός σου και δώσε προσοχή στον πρώτο λόγο που θα σου πει ο πνευματικός. Έτσι έκανε ο άγιος Σεραφείμ του Σαρώφ, και αυτή είναι ολόκληρη η φιλοκαλική παράδοση μέχρι και σήμερα: προσοχή στον πρώτο λόγο!

Ο παντοδύναμος Θεός είναι πράος. Είναι αυτή η «φωνή αύρας λεπτής» που άκουσε ο προφήτης Ηλίας και από την οποία εντυπωσιάστηκε περισσότερο απ’ ό,τι από την καταιγίδα και τη φωτιά. Είναι «φωνή αύρας λεπτής», αλλά πιο γρήγορης από όλους τους δαίμονες, αν εργαζόμαστε μέσα στην υπακοή του παντοδύναμου Θεού. Αυτή τη φωνή της λεπτής αύρας που σου λέει: «Κάνε έτσι!» υπάκουσέ την, δέξου αυτό το «έτσι» και σφράγισέ το με την ευλογία του πνευματικού σου λέγοντας: «Ευλόγησον, πάτερ!» Η ευλογία του πνευματικού θα σε ακολουθήσει και θα σου δώσει μεγάλη δύναμη στο να ολοκληρώσεις την υπακοή σου. Και από εδώ και πέρα είσαι κάτω από το θέλημα του Θεού! Μη ρωτήσεις τον πνευματικό σου τίποτε περισσότερο - δέξου τον λόγο. Αυτός είναι λόγος για σένα, είναι ο λόγος σου. Ο πνευματικός δεν μπορεί να σου τον εξηγήσει. Είναι ο εσωτερικός διάλογός σου με τον Θεό.

Όταν με αυτόν τον τρόπο έχεις απευθυνθεί στον Θεό και έχεις ακούσει τον πρώτο λόγο του πνευματικού, μην γκρινιάσεις και μην αντισταθείς, διότι κινδυνεύεις να διακόψεις τον διάλογό σου με τον Θεό. Ακόμη και αν πεις: «Πάτερ, εξηγήστε το μου καλύτερα», έχασες τη σύνδεση με τον Θεό. Έκλεισες το τηλέφωνο, και τώρα μιλάς με την πλαστική συσκευή (αν πρόκειται για τηλέφωνο) - τώρα μιλάς με τον πνευματικό ως άνθρωπο. Αυτό λοιπόν μην το κάνεις! Δέξου τον λόγο με πίστη, ζήτα την ευχή του πνευματικού σου, και θα καταλάβεις εσύ τον λόγο εφαρμόζοντάς τον.

Μια εικόνα της υπακοής παίρνουμε από το θαύμα των δέκα λεπρών. Οι δέκα λεπροί φώναξαν: «Ιησού, επιστάτα, ελέησον ημάς». Ο Χριστός όμως τους είπε έναν λόγο “άσχετο”: «Πορευθέντες επιδείξατε εαυτούς τοις ιερεύσιν». Ο λόγος του Κυρίου φαινομενικά δεν έχει κανένα νόημα. Διότι, πρώτα - πρώτα, τι θα μπορούσε να τους κάνει ο ιερέας; Και δεύτερον, ο νόμος του Μωυσή έλεγε ότι, αφού καθαριστείς ή νομίζεις ότι καθαρίστηκες, τότε να πας στον ιερέα για να σε ελέγξει, και αν σε βρει καθαρό, με την άδειά του μπορείς και πάλι να ενταχθείς στην κοινωνία. Μόνο που οι συγκεκριμένοι λεπροί εξακολουθούσαν να είναι λεπροί. Και όμως, τι έκαναν; Έκαναν  υπακοή, χωρίς να κρίνουν και χωρίς να σχολιάσουν, και ξεκίνησαν να πάνε στους ιερείς. Και πώς θεραπεύτηκαν; Η εντολή μέσα της περιείχε θεϊκή δύναμη, την οποία αφομοίωσαν με την υπακοή τους. Αυτή η υπακοή τους καθάρισε - αυτή τους ανέστησε από τους νεκρούς. Αυτήν πρέπει να μάθετε να εξασκείτε και εσείς τα πνευματικά τέκνα - και εμείς οι πνευματικοί πρέπει να μάθουμε να ζητάμε λόγο από τον Θεό και να μην απαντάμε από τον νου μας.

Ο άγιος Σεραφείμ του Σαρώφ έλεγε: «Όταν απαντούσα από τον νου μου, γίνονταν λάθη». Και ο άγιος Σιλουανός συμπληρώνει: «Τα λάθη μπορεί να είναι μικρά, αλλά μπορεί να είναι και μεγάλα». Πρέπει λοιπόν εμείς οι πνευματικοί να προσευχόμαστε, ώστε ο Θεός να δίνει λόγο στην καρδιά μας. Να διακρίνουμε αυτόν τον πρώτο λόγο. Πιστεύω όμως ότι αν εσύ, το πνευματικό τέκνο, πηγαίνεις στον πνευματικό σου με πίστη, η πίστη σου αυτή θα μπορέσει να τον κάνει προφήτη. Προφήτη για σένα -όχι όμως και για εκείνον που πηγαίνει με ανυπακοή. Αλλά αν εσύ πηγαίνεις στον πνευματικό σου με τέτοια καρδιά, μετά από προσευχή, με αυτή τη διάθεση, θα κάνεις τον πνευματικό σου προφήτη, κάθε φορά που θα προσέρχεσαι με υπακοή.

Πολλά θα μπορούσαν να ειπωθούν ακόμη, αλλά εύχομαι τα υπόλοιπα να τα πει ο Θεός στις καρδιές σας, αδελφοί μου εξομολόγοι και αγαπητοί εξομολογούμενοι.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΟΟΔΕ: Επειδή το κείμενο μπορεί να το παρεξηγήσουν ορισμένοι και να νομίζουν πως κάνουμε αδιάκριτα υπακοή στον πνευματικό τύπου "γκουρού" και επειδή ορισμένοι -κακώς- χρησιμοποιούν την υπακοή για να υποδουλώσουν ανθρώπους, παραθέτουμε την διδασκαλία του Αγίου Ιγνατίου και Αγίου Πορφυρίου που εξηγεί καλά τα όρια της υπακοής:    Η ΥΠΑΚΟΗ ΧΑΡΙΣΜΑ 1.   Αυτά που είπαμε για τους αναχωρητές και τους εγκλείστους,  ισχύουν και για εκείνους που ζουν με υπακοή σε γέροντα, όπως την βρίσκομε στον αρχαίο μοναχισμό. Τέτοιο πράγμα όμως δεν υπάρχει πια στον καιρό μας. 2.   Ο όσιος Κασσιανός ο Ρωμαίος λέγει,  ότι οι Αββάδες της Αιγύπτου, που αποτελούν την ακμή του μοναχισμού και τους πιο καταπληκτικούς καρπούς του, «μας διαβεβαιώνουν ότι είναι καλό, να έχει κανείς άλλους στην υπακοή του - και να ζει ο ίδιος, όσο σοφός κι αν είναι, με υπακοή! Και το τονίζουν: Ότι αυτό είναι το πιο μεγάλο δώρο και χάρισμα του Αγίου Πνεύματος» (Αγ. Κασσιανού, Κανών Κοινοβιακός, βιβλ.. Β'.κεφ. 3).   α. Απαραίτητη Προϋπόθεση 1. Απαραίτητη προϋπόθεση για μία τέτοια υποταγή είναι να βρεθεί οδηγός πνευματοφόρος, που θα μπορούσε κατά θέλημα τού Πνεύματος •     να νεκρώσει το αμαρτωλό θέλημα εκείνου που υποτάχθηκε σ’ αυτόν εν Κυρίω •     να τον βοηθήσει, με αυτό το αμαρτωλό θέλημα του, να νεκρώσει και όλα του τα πάθη! Η καταφθαρείσα φύση και θέληση τού ανθρώπου το έχει μέσα της να ρέπει σε όλα τα πάθη! Είναι λοιπόν φανερό, ότι την νέκρωση μιας τέτοιας θέλησης, (που την πραγματοποιεί με τρόπο τόσο μεγαλειώδη και τόσο νικηφόρα η θέληση τού Πνεύματος τού Θεού) δεν μπορεί να την πραγματοποιήσει η θέληση ενός πνευματικού οδηγού, που ο ίδιος είναι υποδουλωμένος σε πάθη. 2.    «Αν θέλεις να απαρνηθείς τον κόσμο και να μάθεις να ζεις την ευαγγελική πολιτεία», (έλεγε ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος στους μοναχούς τού καιρού του),   «μη παραδίδεις τον εαυτό σου σε άπειρο η σε γεμάτο πάθη δάσκαλο, γιατί τότε, αντί για την Ευαγγελική ζωή, θα μάθεις μία ζωή διαβολική. Γιατί των καλών δασκάλων η διδαχή είναι καλή, ενώ των κακών κακή. Από σπόρους κακούς φυτρώνουν φυτά, που κάνουν πάντα  κακούς  καρπούς.   Εκείνος,  που ενώ είναι τυφλός, αναλαμβάνει να οδηγήσει άλλους, είναι απατεώνας· και όσοι τον ακολουθήσουν θα πέσουν στον λάκκο απώλειας, σύμφωνα με τον λόγο τού Κυρίου, «τυφλός τυφλόν εάν οδηγή αμφότεροι εις βόθυνον πεσούνται» (Ματθ. 13, 14) (Φιλοκ. τομ. Γ', σελ. 242).  Σε άλλη περίπτωση ο μεγάλος αυτός ασκητής, συμβουλεύοντας τον μοναχό να μην κάνει τίποτε χωρίς ευλογία τού πνευματικού του πατέρα, προσθέτει: «μα να ενεργεί έτσι, μόνο αν ξέρει, ότι ο πνευματικός του πατέρας έχει μέθεξη Αγίου Πνεύματος, ότι δεν θα τού ειπεί ποτέ κάτι το αντίθετο από το θέλημα τού Θεού, αλλά κατά το χάρισμα του, και κατά το μέτρο της αρετής τού υποτακτικού, θα ειπεί πράγματα μόνο ευάρεσταστον Θεό και ωφέλιμα στις ψυχές, γιατί διαφορετικά θα καταντήσει να είναι δούλος ανθρώπων και όχι τού Θεού» (Λόγος 83). Με αυτό το νόημα ο Απόστολος δίνει την εντολή: Μη γίνεσθε δούλοι ανθρώπων (Α' Κορινθ. 7,23). Αυτός διατάζει, ακόμη και η δουλεία των δούλων στους κυρίους τους να γίνεται πνευματικά, όχι ανθρωπάρεσκα. Ως δούλοι Χριστού, που κάνουν το θέλημα τού Θεού σε ότι έχει σχέση με την προσφορά υπηρεσίας σε ανθρώπους (Εφ. 6, 6). Τώρα, (λέγει ο απόστολος) «ανθρώπους πείθω η Θεόν; η ζητώ ανθρώποις αρέσκειν; ειανθρώποις ήρεσκον, Θεού δούλος ουκ αν ήμην» (Γαλ. 1, 10). «Ουκ οίδατε ότι ώ παριστάνετε εαυτούς δούλους εις υπακοήν - στον Θεό, η σε ανθρώπους με φρόνημα σαρκικό - δούλοι είσθε εκείνου στον όποιο υπακούετε, ηδηλαδή στην αμαρτία και στο σαρκικό φρόνημα «εις θάνατον», η στην αλήθεια τού Θεού προς σωτηρίαν» (Ρωμ. 6, 16); Η υπακοή κάνει τον υποτακτικό όμοιο με εκείνον στον όποιο υπακούει. Η Αγία Γραφή λέγει: «Και εγκισσήσωσι τα πρόβατα εις τας ράβδους» (Γεν. 30, 39).   β. Παίζουν τον ρόλο 1.  Οι «γέροντες»,  εκείνοι που παίζουν τον ρόλο (χρησιμοποιούμε αυτή την δυσάρεστη λέξη, που ανήκει στη γλώσσα τού κόσμου, για να δείξωμε σαφέστερα ότι το έργο τέτοιων «γερόντων» στην ουσία του, δεν είναι καθόλου λιγότερο ψυχοφθόρο από μία αξιοθρήνητη κωμωδία), των αρχαίων αγίων Γερόντων, χωρίς να έχουν τα πνευματικά χαρίσματα εκείνων — να το ξέρουν, ότι τόσο η καλή τους διάθεση, όσο και οι καλές τούς σκέψεις και ιδέες για το ιερό έργο της μοναχικής υπακοής είναι λανθασμένες. Και ότι ακόμη και ο τρόπος, με τον οποίον σκέπτονται, και αντιλαμβάνονται τα πράγματα, είναι μία αυταπάτη, μία διαβολική πλάνη, που δεν μπορεί να μη γεννήσει ανάλογο καρπό και σ' εκείνον, που ευρίσκεται στην πνευματική τους καθοδήγηση. 2. Η λανθασμένη και ανεπαρκής κατάστασή τους δεν θα μείνει για πολύ απαρατήρητη στον υπό την καθοδήγησή τους άπειρο αρχάριο, αν έχει έστω και λίγο μυαλό και διαβάζει τα ιερά βιβλία με μοναδικό στόχο να βρει την σωτηρία του. Κάποτε αυτό θα φανεί. Και θα γίνει αφορμή μιας ανεπιθύμητης ψυχικής απόστασης, που θα κάνει πολύ δυσάρεστη την σχέση ανάμεσα στον γέροντα και τον μαθητή του, και θα φέρει ψυχολογική αναστάτωση και στους δύο. •      Είναι  φοβερό, να  παίρνει  κανείς  (αυτόγνωμα και αυθαίρετα!) καθήκοντα,  που ο άνθρωπος μπορεί να εκπληρώσει μόνον με την δύναμη και την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος. •      Είναι φοβερό,  να φαντάζεται κανείς ότι είναι δοχείο τού Αγίου Πνεύματος, ενώ ακόμη δεν έχουν διακοπή  οι σχέσεις του με τον σατανά·  και αυτό το «δοχείο» δεν έχει ακόμη παύσει να μολύνεται από ενέργειες τού σατανά. •  Είναι φοβερό και φρικτό πράγμα μία τέτοια υποκρισία, ένας τέτοιος θεατρινισμός! ολέθριο για τον ίδιο και για τον πλησίον, ένοχο στα μάτια του Θεού και βλάσφημο.  3. Μάταια θα μας υπενθυμίσουν: τον όσιο Ζαχαρία,  που κάνοντας υπακοή σε έναν άπειρο γέροντα, τον κατά σάρκα πατέρα του, τον Αββά Καρίωνα. έφθασε σε μοναχική τελειότητα- η τον όσιο Ακάκιο,  που σώθηκε ζώντας κοντά σε ένα σκληρό γέροντα, που τον ταλαιπωρούσε  απάνθρωπα με μαστιγώσεις και τον έστειλε πρόωρα στον τάφο!  (Κλίμαξ, Λόγος Δ',   111) Και ο ένας και ο άλλος ήσαν στην υπακοή ανεπαρκών γερόντων, αλλά ενεργούσαν σύμφωνα με τις συμβουλές των πνευματοφόρων πατέρων και με τα εποικοδομητικά παραδείγματα, που υπήρχαν άφθονα μπροστά τους! Γι' αυτό,  μόνο γι' αυτό,  μπόρεσαν να μείνουν στην υπακοή στους γεροντάδες τους. Οι περιπτώσεις αυτές δεν είναι η σωστή τάξη. Ο τρόπος της ενέργειας της θείας οικονομίας λέγει ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος, «είναι τελείως διαφορετικός από την τάξη της κοινότητος των ανθρώπων. Συ δε την κοινήν τάξιν φύλαξον» (Λόγος Α'). 4.  Θα πουν: Η πίστη τού υποτακτικού μπορεί να αναπληρώσει την ανεπάρκεια του γέροντα! Λάθος! Η πίστη στην αλήθεια σώζει. Η πίστη στο ψεύδος και στην διαβολική απάτη βλάπτει! Αυτό μας το λέει ο Απόστολος. Λέγει για αυτούς που θεληματικά χάνονται. «Την αγάπην της αληθείας ουκ εδέξαντο εις το σωθήναι αυτούς· και διά τούτο πέμψει αυτοίς ο Θεός (θα επιτρέψει ο Θεός να υποστούν) ενέργειαν πλάνης εις το πιστευσαι αυτούς τω ψεύδει, ίνα κριθώσι πάντες οι μη πιστεύσαντες τη αληθεία, αλλ' ευδοκήσαντες εν τη αδικία» (Β' Θεσσ. 2, 10-12). 5. Σε δύο τυφλούς είπε ο Κύριος, η Αυτο-αλήθεια: «Κατά την πίστιν υμών γενηθήτω υμίν» (Ματθ. 9, 29). Και θεράπευσε την τύφλωσή τους. Όμως το ψεύδος και η υποκρισία δεν έχουν δικαίωμα να επαναλαμβάνουν τα λόγια της Αυτο-αλήθειας, για να δικαιώσουν μία εγκληματική τους συμπεριφορά, που οδηγεί στην απώλεια. ΠΗΓΗ:  "ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟ" Αγ. Ιγνατίου Μπριατσιανίνωφ, Εκδ. Ι. Μ. Νικοπόλεως και Πρεβέζης. Tόμ. Α’, σελ. 139-156     ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΠΟΡΦΥΡΙΟ: «Πρόσεχε τι λες στους πνευματικούς που εξομολογείσαι. Γιατί δεν τα ξέρουν όλα. Πρέπει να είναι οι πνευματικοί πολύ σοφοί, διακριτικοί, και έμπειροι. Να έχουν πνεύμα Θεού, για να μπορούν να σου λύνουν τα διάφορα προβλήματά σου». Εδώ θα πρέπει να διευκρινισθεί, ότι δεν εννοούσε για τα απλά και καθημερινά αμαρτήματα που κάνουμε όλοι μας, αλλά για τις βαθύτερες έννοιες, όπως νοεράς προσευχής, προσβολών πονηρού κ.ά. [Τζ 143] [Γέροντος Πορφυρίου Ιερομονάχου, «ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΣΥΜΒΟΥΛΩΝ», Έκδοση Ιερού Γυναικείου Ησυχαστηρίου «Η Μεταμόρφωσις του Σωτήρος», 2002, σελ.  342].  «Όταν είσαι μακριά από την Αθήνα, λέει σε έναν αδελφό, και δεν μπορείς να έρχεσαι τόσο τακτικά εδώ, να ψάχνεις εκεί να βρίσκεις έναν πολύ καλό πνευματικό για να εξομολογείσαι τις αμαρτίες σου. Και ό,τι άλλο σε απασχολεί σχετικά με νοερή προσευχή ή λογισμούς να μην τους τα αναφέρεις, γιατί μερικοί δεν τα γνωρίζουν όλα και μπορεί να σε μπερδέψουν. Να έρχεσαι εδώ να μου λες τα άλλα», [Τζ 143] [Γέροντος Πορφυρίου Ιερομονάχου, «ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΣΥΜΒΟΥΛΩΝ», Έκδοση Ιερού Γυναικείου Ησυχαστηρίου «Η Μεταμόρφωσις του Σωτήρος», 2002, σελ.  341].