Εισαγωγικά

Το άρθρο αυτό αφορά μια γνωστή, από αιώνες θα λέγαμε, προτεσταντική συκοφαντία, ότι οι Ορθόδοξοι δήθεν τιμούν την Θεοτόκο με τόσο υπερβολικό τρόπο που φτάνει στο ίδιο επίπεδο με τον Θεό. Μάλιστα, επικαλούνται τον άγιο Επιφάνιο Κύπρου (315-403) για να μας πείσουν.

Καταρχάς, θεωρούμε υποκριτική την επίκληση του Επιφανίου από ανθρώπους όπως οι Προτεστάντες, τους οποίους ο άγιος θεωρεί αιρετικούς, καθώς είτε υποτιμούν, είτε δεν αποδέχονται το αειπάρθενο της Παναγίας. Διότι, αυτούς, «που αρνούνται το αειπάρθενο της Μαρίας», «ο άγιος Επιφάνιος συγκαταλέγει μεταξύ των αιρετικών […] και τους ονομάζει αντιδικομαριανίτες»[1].

Άρα, ας αφήσουν τις υποκρισίες ότι τους ενδιαφέρει τάχα, η διδασκαλία του αγίου Επιφανίου…

Η όλη πολεμική τους, βεβαίως, εντάσσεται στην ίδια κατηγορία με την προτεσταντική άρνηση να ασπαζόμαστε τις Ιερές Εικόνες, το οποίο εμείς οι Ορθόδοξοι κάνουμε αποδίδοντας σεβασμό στο -πραγματικό και ιστορικό- πρόσωπο που εικονίζουν. Στην ΟΟΔΕ θα βρει κανείς πολλά άρθρα για το θέμα αυτό, οπότε εμείς δεν θα επεκταθούμε εδώ περισσότερο.

Τα επιχειρήματά των Προτεσταντών είναι δήθεν βιβλικά, και λένε ότι η Αγία Γραφή απαγορεύει την προσκύνηση κάθε άλλου, εκτός από τον Θεό. Αυτό φυσικά είναι αλήθεια, αλλά έχει μία και μόνη σημασία, ότι δεν επιτρέπεται να προσκυνούμε άλλον με την ίδια σκέψη, με την ίδια πίστη, με την ίδια θεολογική έννοια, όπως την Αγία Τριάδα.

Θα λέγαμε λοιπόν, πως τίποτα δεν μπορεί να οδηγήσει σε πιο τραγικά και αδιέξοδα συμπεράσματα από μία τυφλή και άνευ άλλων προϋποθέσεων, κατά γράμμα ερμηνεία της Αγίας Γραφής.

Έτσι λοιπόν, η «προσκύνηση», που στη γλώσσα μας σημαίνει και «κλίνω προς τα εμπρός τον κορμό και το κεφάλι» ή «χαιρετώ με υπόκλιση ως ένδειξη σεβασμού», αν ερμηνευόταν όπως οι Προτεστάντες επιθυμούν, θα δημιουργούσε ένα απέραντο χάος στην κοινωνική μας ζωή, καθώς όποιος -ειδικά παλαιότερα- σκύβει με σεβασμό, φιλώντας και το χέρι ίσως, στους γηραιούς γονείς της οικογένειας, αυτομάτως οι Προτεστάντες είναι σαν να τον χαρακτηρίζουν αιρετικό και ειδωλολάτρη!

Αν φανταστούμε πόσες εκδηλώσεις «προσκύνησης» είχαμε και έχουμε στη ζωή μας (πρωτόκολλα ευγενείας, χαιρετισμοί προς αξιωματούχους κ.λπ.), καταλαβαίνουμε ότι τα προτεσταντικά επιχειρήματα κρύβουν μια ανυπέρβλητη υποκρισία.

Το ζήτημα λοιπόν, δεν βρίσκεται στην επιφάνεια, δεν είμαστε Φαρισαίοι που ασχολούμαστε με τους τύπους και μόνο, το ζήτημα είναι στην ουσία των πραγμάτων. Και το θέμα είναι να δούμε αν ο άγιος μιλάει για συγκεκριμένο είδος προσκύνησης, (και όχι γενικά και αόριστα για κάθε είδους προσκύνηση), και για ποιο είδος προσκύνησης μιλάει ειδικά.

Ας το δούμε και με βιβλικά παραδείγματα αυτό.

Λέει κάπου στην Αγία Γραφή:

«Και πατέρα μη καλέσητε υμών επί της γης είς γαρ εστιν ο πατήρ υμών, ο εν τοις ουρανοίς» (Ματθ. 23,9-10).

Δηλαδή:

«Και κανένα να μην ονομάσετε πατέρα σας στη γη, γιατί ένας είναι ο Πατέρας σας, εκείνος, που είναι στους ουρανούς».

Ακολουθώντας λοιπόν το ίδιο σκεπτικό με τους αιρετικούς, έχουμε μια προφανή απορία:

Θέλαμε να ξέρουμε, οι Προτεστάντες πώς φωνάζουν τον… πατέρα τους;! Άμα θέλουν να τον ρωτήσουν κάτι, τι λένε; «Άντρα της μάνας μου να σε ρωτήσω κάτι»;!

Ή μήπως, όταν φωνάζει κάποιος τον πατέρα του, «πατέρα», τότε είναι αιρετικός και ειδωλολάτρης;

Τι λέει λοιπόν η Αγία Γραφή; Λέει το προφανές, ότι δεν επιτρέπεται να ονομάζουμε «Πατέρα» οποιονδήποτε άλλον, με την ίδια σκέψη, με την ίδια πίστη, με την ίδια θεολογική έννοια, όπως τον Θεό-Πατέρα-Δημιουργό.

Δεν είναι δυνατόν να θεωρούμε ότι η ερμηνεία της Αγίας Γραφής στηρίζεται στον παραλογισμό.

Και άλλο παράδειγμα, παρόμοιο. Ας δούμε τρία ενδιαφέροντα αγιογραφικά εδάφια:

«Εί τις έρχεται προς με και ου μισεί τον πατέρα εαυτού και την μητέρα […] ου δύναταί μου μαθητής είναι» (Λουκ. 14,26).

Και αλλού:

«Τι αγαθόν ποιήσω ίνα έχω ζωήν αιώνιον; ο δε είπεν αυτώ […] τίμα τον πατέρα και την μητέρα» (Ματθ. 19,16.19).

Και αλλού:

«Εάν υμείς μείνητε εν τω λόγω τω εμώ, αληθώς μαθηταί μου εστε και γνώσεσθε την αλήθειαν, και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς» (Ιω. 8,32).

Τελικά, ο Χριστός τι μας λέει; Για να γίνουμε μαθητές του και να γνωρίσουμε την αλήθεια Του, τι πρέπει να κάνουμε; Να μισούμε τους γονείς μας, ή να τους τιμούμε;

Μα ασφαλώς, ο Χριστός δεν απευθύνεται σε ανθρώπους που θέλουν με τη βία να διαστρέψουν τα αυτονόητα, αλλά λέει το εξής λογικό:

Φυσικά και θα τιμάς τους γονείς σου, αλλά αν οι γονείς σου είναι π.χ. άπιστοι, ειδωλολάτρες, ιδιαιτέρως αμαρτωλοί, αν σε παρασύρουν μακριά από τον Θεό, σε αιρέσεις, σε εγκληματικές πράξεις, κ.λπ., εσύ δεν θα ακούς αυτούς, αλλά θα ακούσεις τον Θεό. Σε άλλες περιπτώσεις αναφέρεται και στο τίμημα που μπορεί να έχει μια τέτοια απόφαση: αν π.χ. σε κάποιο βίαιο καθεστώς κληθείς να αρνηθείς την πίστη σου και υπάρχει η σκέψη «τι θα απογίνουν οι γονείς μου χωρίς εμένα;» το καθήκον της συνέπειας προς τα πιστεύω μας επιβάλλει την ομολογία πίστεως με κάθε τίμημα. Άλλωστε, σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας και σε όλες τις περιστάσεις, η Αλήθεια ποτέ δεν τιμήθηκε από τους υποκριτές, τους ψεύτες, τους διπρόσωπους ή τους δειλούς.

Σε ποιους απευθύνεται και τι διδάσκει ο άγιος Επιφάνιος

Όσα γράψαμε παραπάνω ταιριάζουν απόλυτα με τα όσα έγραψε ο Επιφάνιος, ο οποίος δεν μιλάει γενικά και αόριστα, αλλά απευθύνεται σε συγκεκριμένους αιρετικούς που είχαν διαστρέψει την Χριστιανική διδασκαλία και απέδιδαν στην Θεοτόκο λατρεία σαν να ήταν Θεός:

«Ούτε γαρ θεός η Μαρία»[2], τους λέει ο Επιφάνιος, «ου μην δε προσκυνουμένης της παρθένου, ουδέ ίνα θεόν ταύτην απεργάσηται, ουχ ίνα εις όνομα αυτής προσενέγκωμεν […] εν τιμή έστω Μαρία, ο δε πατήρ και υιος και άγιον πνεύμα προσκυνείσθω […] και ει καλλίστη η Μαρία και αγία και τετιμημένη, αλλ’ ουκ εις το προσκυνείσθαι»[3].

Το νόημα δηλαδή είναι, να μην θεωρούμε την Παναγία ως Θεό. Αυτή είναι η σημασία του «προσκυνείσθαι» στο έργο του Επιφάνιου. Δεν σημαίνει ότι θα γελοιοποιήσουμε τη ζωή μας, μην λαμβάνοντας υπόψη την εξέλιξη της γλώσσας μέσα στο πέρασμα των αιώνων. Εμείς λοιπόν οι Ορθόδοξοι, σε καμία περίπτωση δεν θεωρούμε την Παναγία ως Θεό, και έτσι, με αυτά που πράττουμε απλώς την τιμούμε όπως ακριβώς θέλει και ο άγιος Επιφάνιος που λέει το αυτονόητο:

«Πέρα του δέοντος ου χρη τιμάν τους αγίους, αλλά τιμάν τον αυτών δεσπότην»[4].

Να τιμάτε μας λέει την Παναγία και τους Αγίους, αλλά όχι όσο τον Κύριο και Θεό, διότι τότε έχουμε τιμή «πέρα του δέοντος».

Πραγματικά λοιπόν, απορούμε με την παραβίαση της κοινής λογικής από τα ερμηνευτικά άλματα των Προτεσταντών. Ο Επιφάνιος τελικά, όχι μόνο δεν κατακρίνει τις τιμές μας προς την Θεοτόκο, αλλά μας προτρέπει προς αυτές, διότι διαφορετικά είναι σαν να προσβάλλουμε τον Θεό!

«Ο τιμών κύριον τιμά και άγιον σκεύος, ο δε ατιμάζων άγιον σκεύος ατιμάζει και τον εαυτού δεσπότην. έστω Μαρία παρ’ εαυτή η αγία παρθένος, το άγιον σκεύος»[5].

Και αλλού μας λέει:

«Αλλ’ όμως έγνω την Μαρίαν ο Ιωσήφ, ου κατά γνώσίν τινα χρήσεως, ου κατά γνώσιν κοινωνίας, αλλ’ έγνω αυτήν, τιμών την εκ θεού τετιμημένην. ου γαρ ήδει αυτήν τοιαύτης δόξης ούσαν, έως ότε είδε κύριον εκ γυναικός γεγεννημένον»[6].

Έτσι λοιπόν, μας διδάσκει να τιμούμε την Παναγία -όπως και κάνουμε- αλλά όχι παραβιάζοντας την Θεολογία της Εκκλησίας περί Αγιάς Τριάδας:

«Καλλίστη η Μαρία και αγία και τετιμημένη, αλλ’ ουκ εις το προσκυνείσθαι»[7], και με το «προσκυνείσθαι» ο Επιφάνιος εννοεί τιμές που φτάνουν στο σημείο να συγχέουν τα όρια μεταξύ Θεοτόκου και Αγίας Τριάδας: «ο δε πατήρ και υιος και άγιον πνεύμα προσκυνείσθω»[8]. Μιλάει λοιπόν για την λατρευτική προσκύνηση, και όχι για οποιαδήποτε προσκύνηση. Δεν μιλάει για την τιμητική προσκύνηση των Ορθοδόξων, που είναι κατώτερη από της Αγίας Τριάδος.

Από εκεί και πέρα, νομίζουμε ότι ο αρχιμ. Χριστόφορος Τσιάκκας τοποθετεί στις ορθές διαστάσεις το θέμα που μας ενδιαφέρει, και είχαν δημιούργησαν οι «Κολλυριδιαναί», μια αίρεση γυναικών:

Ο Επιφάνιος, «καταφέρεται και εναντίον εκείνων που προσέφεραν ‘κολλυρίδα’, ένα είδος πίττας (κολλυριανοί) και ελάτρευαν την παρθένο Μαρία, ‘’αντί Θεού ταύτην παρεισάγειν εσπουδαζότες’’ (Επιφ., Κατά αντιδικομαριανιτών ιδ΄ κγ΄). Αυτοί οι αιρετικοί, λέγει ο άγιος Επιφάνιος, επιχειρούσαν ‘’στο όνομα της αγίας παρθένου υπέρ το μέτρον, πράγμα ανεπίτρεπτο και βλάσφημο’’ και ιερουργούσαν ‘’εις το όνομά της δια γυναικών, πράγμα που είναι εντελώς ασεβές και ανεπίτρεπτον… διαβολικόν ενέργημα και πνεύματος ακαθάρτου διδασκαλία’’ (Κατά αντιδ. κγ'). Οι απόψεις, λοιπόν, του αγίου Επιφανίου δεν είναι δυνατόν να στραφούν εναντίον της τιμής στην Παρθένο Μαρία και στους άγιους. Μάλιστα ο Πολύβιος, που ήταν βιογράφος του Επιφανίου, αναφέρει πως συνήθιζε να επισκέπτεται τη νύκτα τους τόπους που βρίσκονταν τα λείψανα των αγίων μαρτύρων ‘’και να παρακαλεί τον Θεόν περί ενός εκάστου των θλιβομένων’’ (Βίος Επιφ., νγ΄). Ο Επιφάνιος υπογραμμίζει πως ‘’πέραν του δέοντος ου χρη τιμάν τους αγίους, αλλά τιμάν τον αυτών Δεσπότην’’ (Κατά αντιδικομ. κδ΄). Ετάσσετο κατά της αντικατάστασης της λατρείας του Θεού με τη λατρεία της παρθένου Μαρίας και των αγίων- αυτό έκαναν οι σύγχρονοί του αιρετικοί! Το αναφέρουμε αυτό, γιατί πολλές Προτεσταντικές κινήσεις παραπέμπουν στον άγιο για να θεμελιώσουν τις κακοδοξίες τους. Ο άγιος σαφώς λέγει ότι πρέπει να τιμούμε την Παναγία και τους Αγίους, αλλά όχι πέραν του δέοντος, ώστε να αντικαθίσταται η λατρεία του Χριστού με την τιμή των Αγίων»[9].

Η θεολογία της τιμής προς τους αγίους και τη Θεοτόκο

Για το ζήτημα λοιπόν, που θέτουν και σήμερα ακόμη οι Προτεστάντες, ας δούμε μια επίσημη Ορθόδοξη απάντηση ηλικίας 300 χρόνων, από την οποία καταλαβαίνουμε επίσης, πόσο τετριμμένες και επαναλαμβανόμενες έχουν καταντήσει πλέον οι προτεσταντικές αυτές αιτιάσεις περί δήθεν «λατρείας» της Θεοτόκου ή των αγίων.

Πρόκειται για τις «Αποκρίσεις των Ορθοδόξων Πατριαρχών της Ανατολής προς τους Αγγλικανούς Ανωμότους» (1716/25). Σύμφωνα με τον καθ. Ιω. Καρμίρη, «αι αποκρίσεις αύται υπογράφονται υπό των τεσσάρων Ορθοδόξων Πατριαρχών Κων/πόλεως Ιερεμίου Γ΄, Αλεξανδρείας Σαμουήλ, Αντιοχείας Αθανασίου Γ΄ και Ιεροσολύμων Χρυσάνθου»[10]:

«Ουδέποτε την δόξαν του Θεού απενείμαμεν όλως ή αυτή ταύτη τη υπερενδόξω [δηλ. τη Θεοτόκο] ή άλλη τινί κτίσει, αλλ’ ένα και μόνον δια παντός γινώσκομεν και σεβόμεθα Θεόν, δημιουργόν και κτίστην των δρωμένων πάντων και αοράτων, και αυτώ μόνω λατρεύομεν, αινούμέν τε και δοξολογούμεν ως Θεόν παντοκράτορα. Οίδαμεν γαρ διαιρείν την προσκύνησιν, και την μεν λατρευτικήν Θεώ μόνω αποδιδόαμεν, την δε δουλικήν τοις αγίοις αποστόλοις, μάρτυσι και δικαίοις, και θεοφόροις αγίοις πατράσι, τιμώντες αυτούς ως δούλους πιστούς και φίλους αληθινούς του Θεού, καν τούτω τον ιεροψάλτην Δαυίδ εκμιμούμενοι λέγοντα, ‘’εμοί δε λίαν ετιμήθησαν οι φίλοι σου ο Θεός’’ […] τούτους και ημείς δουλικώς [δηλ. ως δούλους του Θεού], ου λατρευτικώς, τιμώμεν και προσκυνούμεν […] ως Θεοτόκον και μητέρα Θεού προσκυνούμεν [την Παναγία], αλλ’ ού λατρευτικώς, μη γένοιτο, άπαγε της βλασφημίας. Θεόν γαρ και μόνον λατρευτικώς προσκυνούμεν […] Τούτο λοιπόν μη ταραττέτω υμάς, ουδείς γαρ, ειμή πάντη φρενήρης είη και ασύνετος όλως, τη κτίσει παρά τον κτίσαντα προσκυνήσειεν ή λατρεύσειε, πλην ει μη τις είη ειδωλολάτρης, πολύθεος και άφρων παντάπασι»[11].

Είναι λοιπόν ξεκάθαρο ότι οι Ορθόδοξοι δεν λατρεύουν κτίσματα, αλλά τον Κτίσαντα.

Και ο επίλογος της συγκεκριμένης ενότητας της αποκρίσεως των Ορθοδόξων Πατριαρχών της Ανατολής, διευκρινίζει ότι δεν ζητάμε από την Θεοτόκο, αυτόνομα, να μας σώσει, αλλά ζητάμε να προσεύχεται για εμάς διότι έχει παρρησία προς τον Υιό της. Εμείς οι Ορθόδοξοι λοιπόν, όταν λέμε π.χ. «Παναγία μου βοήθησέ μας», αυτό δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια συντομευμένη προσευχή που ολοκληρωμένη θα ήταν ως εξής: «Παναγία μου, βοήθησέ μας προσευχόμενη προς τον Χριστό για εμάς, ώστε ο Κύριος να μας σώσει» (ή να μας βοηθήσει, να μας θεραπεύσει κ.λπ.):

«Όμως, ει τούτο αυτούς σκανδαλίζει, μη λεγέτωσαν, υπεραγία Θεοτόκε βοήθει ημίν, αλλά: εύσπλαγχνε και παντοδύναμε Κύριε, ταις της παναγίας παρθένου και θεοτόκου Μαρίας πρεσβείαις βοήθει και σώζε ημάς»[12].

Εκτός όσων είπαμε παραπάνω, το ισοδύναμο της προσευχής πριν και μετά τον σύνδεσμο «αλλά», δείχνει το μέγεθος της προτεσταντικής υποκρισίας, οι οποίοι επί αιώνες και μέχρι σήμερα, παριστάνουν ότι δεν μπορούν να κατανοήσουν ακόμα, ποια είναι η Θεολογία της Εκκλησίας σχετικά με τους αγίους.