Υπάρχουν πράγματα που τα παιδιά τα κατανοούν ενστικτωδώς. Και τα πράγματα που τα παιδιά γνωρίζουν και κατανοούν πρέπει να αξιολογηθούν. Έχουν πολλά να μας διδάξουν.

Ένα από τα πιο φυσικά πράγματα που κάνουν τα παιδιά είναι να παίζουν. Όπως και αν ορίζουμε το «παίξιμο», είναι από τις πρώτες δραστηριότητες στις οποίες όλοι έχουμε συμμετάσχει. Έρχεται για να κυριαρχήσει στη ζωή των παιδιών και είναι το σήμα κατατεθέν της ύπαρξής τους. Παιχνίδι είναι αυτό που κάνουν τα παιδιά.

Είναι πολύ ενδιαφέρον, να διαβάζουμε συζητήσεις για τη θεωρία του παίζειν. Γιατί το κάνουν τα παιδιά; Οι θεωρητικοί της ανάπτυξης (πιο διάσημος ο Piaget) βλέπουν το παιχνίδι ως απαραίτητο για την ανάπτυξη και την ωρίμανση των παιδιών. Η δική μου παρατήρηση πάνω σε αυτές τις θεωρίες βλέπει την ορμή των παιδιών που επιδιώκουν να ανακαλύψουν κάποια χρησιμότητα για το παιχνίδι. Όλες οι εξηγήσεις τους επιδιώκουν να βρουν έναν σκοπό για το παιχνίδι, πέρα ​​από το ίδιο το παιχνίδι. Τα παιδιά παίζουν, για να κάνουν ή να γίνουν κάτι άλλο.        

Όλοι εμείς ως ενήλικες πιθανόν να θυμόμαστε το τέλος της παιδικής ηλικίας. Το παιχνίδι γινόταν όλο και λιγότερο εφικτό, καθώς το σχολείο και οι πιο «σοβαρές» δραστηριότητες γίνονταν πιο απαιτητικές. Οι περισσότεροι ενήλικες δεν έχουν χάσει την ικανότητά τους για παιχνίδι·  απλώς, έχουν ελάχιστο χρόνο πλέον για αυτό, και πολύ συχνά το θεωρούν πολυτέλεια - ακόμα και μια επιπόλαια σπατάλη χρόνου.

Εγώ θα ήθελα να προτείνω ακριβώς το αντίθετο. Το παιχνίδι είναι από τις πιο βασικές ανθρώπινες δραστηριότητες και είναι εξαιρετικά σημαντικό στην σχέση μας με τον Θεό.

Δημιουργηθήκαμε για παιχνίδι, γιατί ο Ίδιος ο Θεός αγαπά να παίζει.

Αυτή η τελευταία δήλωση θα απαιτήσει (προφανώς) κάποια υποστήριξη. Θα φτάσω σε αυτό αργότερα στο άρθρο. Αλλά πρώτα, ας επιστρέψουμε στα παιδιά.

Τι κάνουν τα παιδιά όταν παίζουν; Σαφώς «διασκεδάζουν», αλλά η διασκέδασή τους είναι και αρκετά σοβαρή.

Κάθε παιχνίδι συχνά έχει κανόνες – μάλιστα δεν υπάρχει κανένας ποδοσφαιρόφιλος που να μην υποστηρίζει σθεναρά την σωστή τήρηση των κανόνων του παιχνιδιού – περισσότερο ακόμα και από ένα παιδί που παίζει.

Τι κάνει όμως ένα παιδί;

Με απλά, ξεκάθαρα λόγια, ένα παιδί που παίζει είναι ένα παιδί που καταπιάνεται με τελετουργικές δραστηριότητες. Οι τελετουργίες έχουν κανόνες, νόημα, σκοπό, ακόμα και την επανάληψη. Αυτό δεν είναι κάτι παιδιάστικο – είναι απλά ανθρώπινο.

Άρχισα να το σκέφτομαι αυτό το θέμα για πρώτη φορά καθώς παρακολουθούσα παιδιά μέσα στον Ναό. Σε αντίθεση με την αγχωμένη αυτοσυνειδητότητα ​​των Ορθοδόξων με απορίες, τα μικρά παιδιά αντιμετωπίζουν την τελετουργική ζωή της Εκκλησίας σαν να είχαν γεννηθεί για αυτήν. Κατανοούν το φίλημα των εικόνων, τις μετάνοιες, το θυμιάτισμα… σχεδόν το σύνολο της Θείας Λειτουργίας, χωρίς να έχουν ούτε μια απορία (λες και την κατανοούν πολύ πριν αποκτήσουν την ικανότητα της ομιλίας).

Σε αντίθεση με τις περισσότερες δραστηριότητες ενηλίκων (ιδιαίτερα τις σύγχρονες δραστηριότητες ενηλίκων), το τελετουργικό τους δεν ωθείται τόσο από τον λόγο (την ομιλία), όσο από την δράση. Τα ίδια τα λόγια τα διαμορφώνουν σαν τελετουργικά (που δεν διαφέρει από τις ομοιοκαταληξίες ενός παιδικού ποιήματος). Και πολύ συχνά, οι πράξεις «μιλούν» από μόνες τους.

Πολλοί ιερείς έχουν παρατηρήσει στις ενορίες τους μικρά παιδιά που «παίζουν Εκκλησία». Έχω δει παιδιά (συμπεριλαμβανομένου ενός εγγονού) να πιάνουν ένα μικρό παιχνίδι με την άκρη ενός σπάγκου, να αρχίζουν να το κουνάνε πέρα-δώθε και να «λιβανίζουν». Έχω τελέσει Λειτουργίες όπου ένα μικρό παιδί έχει φέρει το δικό του «θυμιατήρι» στην Λειτουργία για να μπορεί να «λιβανίσει παρέα». Οι ανήσυχες μητέρες με έχουν ρωτήσει μερικές φορές: «Είναι ΟΚ αυτό;»  Όχι μόνο είναι ΟΚ, αλλά νοιώθω κολακευμένος, και η παρέα αυτή είναι ευπρόσδεκτη!

Στον καθεδρικό μας ναό στο Ντάλας (κάποτε μου το είχαν πει), υπήρχε ένα έφηβο αγόρι με διανοητικό πρόβλημα, το οποίο ανέβαινε στον Σολέα όταν θυμιάτιζε ο Επίσκοπος, και κουνούσε μαζί του το δικό του παιχνίδι-θυμιατήρι. Ορισμένοι από τους ενορίτες ξαφνιάζονταν, αλλά ο αείμνηστος Αρχιεπίσκοπος Δημήτριος τους διαβεβαίωνε πως όλα ήταν μια χαρά. Η ιστορία αυτή μού είχε δώσει την διαβεβαίωση να είμαι και εγώ ο ίδιος υπομονετικός με τα παιδιά.

Οι ενήλικες είναι αυτοί που δεν κατανοούν τι είναι Λειτουργία και τελετουργικό. Μερικοί ενήλικες, έχοντας χάσει την αληθινή τους «ανθρωποσύνη», χρησιμοποιούν ακόμη και φράσεις όπως «κούφιο τελετουργικό». Όπως πολλοί άλλοι εχθροί της Παράδοσης, ξεριζώνουν όλες τις όντως ανθρώπινες επιδιώξεις, εν ονόματι «ανώτερων» ορθολογιστικών δραστηριοτήτων, που εφευρέθηκαν μόλις τα λίγα τελευταία εκατοντάδες χρόνια.

Το παιχνίδι είναι μια πρωτόγονη μορφή ανθρώπινης μάθησης, μια δραστηριότητα στην οποία συμμετέχουμε μέσα στην διαμόρφωση του μοτίβου που απαιτείται στην ζωή μας. Σαν τους πρώτους δυσδιάκριτους φωνητικούς ήχους ενός μικρού παιδιού με τους οποίους μαθαίνει σιγά-σιγά να αναπαράγει τους ήχους των ενηλίκων γύρω του, το παιχνίδι καθιερώνει το ίδιο πράγμα για άλλες δραστηριότητες. Και αυτή η μορφή μάθησης προφανώς εκτείνεται προς πράγματα θεϊκά.

Όσοι ξεστομίζουν εκφράσεις όπως «κούφιο τελετουργικό» (κάτι που ακούω όλη μου τη ζωή) ξεχνούν ότι πρώτος ο Θεός έδωσε τελετουργικό στον λαό του Ισραήλ. Αυτή η αρχική ιστορία για την πίστη έρχεται σε αντίθεση με τις σύγχρονες εμπνεύσεις, επειδή εμείς υποθέτουμε πως τα πραγματικά και αληθινά βρίσκονται μέσα στον νου. Θεωρούμε πως η σκέψη και το συναίσθημα είναι αυτά που κατέχουν την ύψιστη θέση στα ιερά πράγματα. Μόνο που μέσα στις Γραφές αυτή η θέση δίνεται στο τελετουργικό.

Στα κατοπινά κεφάλαια της Εξόδου, πληροφορούμαστε για τις 40 ημέρες του Μωυσή πάνω στο βουνό - παρουσία του Κυρίου. Κατά την διάρκεια εκείνης της στιγμής, του δείχνεται το «μοτίβο» για όλο τον εξοπλισμό της Σκηνής του Μαρτυρίου. Του δίνεται επίσης το «μοτίβο» της λατρείας - το τελετουργικό του Ισραήλ. Η χριστιανική κατανόηση - από την Καινή Διαθήκη και μετά - πάντα έβλεπε αυτά τα «μοτίβα» ως προεικόνιση του Χριστού και του Πάσχα Του. Το Ευαγγέλιο ήταν κρυμμένο μέσα στα «μοτίβα» που δόθηκαν στον Μωυσή.

Θα το «τεντώσω» αυτό λιγάκι, και θα προτείνω πως ο Θεός δίδαξε στον Μωυσή πώς να «παίξει το Πάσχα». Διότι, όπως ένα παιδί που τα παιχνίδια είναι μια προεικόνιση της μετέπειτα ζωής του (κούκλες, «να παίξουμε» τους γονείς, κουμπάρους, με καλέσματα για τραπέζωμα κ.λπ.), έτσι και οι τελετουργίες του Ισραήλ προεικόνιζαν το μυστήριο της Βασιλείας, το οποίο αποκαλύφθηκε με τον θάνατο και την Ανάσταση του Χριστού.

Η προεικόνιση δεν είναι κάτι καινούργιο: η πρότασή μου είναι να την «βάλουμε» στην κατηγορία «παιχνίδι». Αυτό ίσως μας σοκάρει, αλλά αυτό συμβαίνει επειδή φανταζόμαστε το «παιχνίδι» να έχει κατά κάποιο τρόπο μικρή αξία… πως δεν είναι παρά μια μικρή και ασήμαντη δραστηριότητα – μία που μειώνει την σημασία του θέματος του παιχνιδιού. Αυτό όμως είναι μια βαθιά παραμόρφωση του παιχνιδιού. Σαν κύριος στόχος των παιδιών, το παιχνίδι είναι ανάμεσα στις πιο σημαντικές απ’ όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Μήπως υποτιμούμε και την σημασία της σταδιακής εκμάθησης ενός παιδιού να περπατά; Το παιχνίδι είναι εξ ίσου ουσιαστικό… και ίσως για κάποιον ανώτερο σκοπό από απλή μάθηση.

Η δραστηριότητα του παιχνιδιού κακώς θεωρείται η μοναδική σφαίρα των παιδιών. Τα ανθρώπινα όντα δεν σταματούν ποτέ να παίζουν. Και, παρ' ότι η σύγχρονη κουλτούρα θεωρεί το παιχνίδι κάτι επιπόλαιο - ακόμη και σπατάλη (=η παραγωγικότητα των πραγμάτων έχει την ύψιστη αξία) - παρόλα αυτά, αφιερώνουμε ένα σημαντικό χρηματικό ποσό για να παίζουμε.

Δεν είναι «ίσα κι’ όμοια» όλα τα παιχνίδια, φυσικά. Κάποια παιχνίδια της ανθρωποσύνης μας είναι σίγουρα επιπόλαια, ή ακόμα και καταστροφικά.  Μεγάλο μέρος του «παιχνιδιού» (μέσα στην λιμοκτονούσα-από-νόημα κουλτούρα μας) δεν είναι παρά ένα πολύ ισχνό υποκατάστατο των αυθεντικών τελετουργιών της Πίστεως. Δεν είναι παράλογο, που οι άνθρωποι δείχνουν ένα (σχεδόν θρησκευτικό) σεβασμό στον δημόσιο αθλητισμό σε πολλές περιοχές του κόσμου. Αυτά τα δημόσια παιχνίδια αποβλέπουν στην κάλυψη μιας βαθιά θρησκευτικής ανάγκης στην καρδιά του σύγχρονου πολιτισμού. Το ότι απέχουν τόσο πολύ από την αληθινή υπέρβαση, μην μπορώντας ούτε να υψωθούν στην αρχοντιά του παιχνιδιού που παίζεται, είναι απλώς μέρος της τραγωδίας του σύγχρονου κόσμου.

Όμως το «παιχνίδι» της Θείας Λειτουργίας είναι κάτι άλλο. Εκεί η παρουσία του Θεού είναι τόσο έντονη, που διστάζουμε να χρησιμοποιήσουμε την λέξη «παιχνίδι» για να περιγράψουμε το τελετουργικό «παίξιμο» της Θείας Λειτουργίας. Ακόμα όμως είμαστε παιδιά, που, ακόμα και αν έχουμε υπερβεί την αποκάλυψη που δόθηκε στο όρος Σινά, εντούτοις συνεχίζουμε να δείχνουμε προς κάτι πέρα ​​από τον εαυτό μας… κάτι που υπερβατικά γίνεται παρόν μέσα στην τελετουργική δράση της Ευχαριστιακής σύναξης.

Ο Άγιος Απόστολος Παύλος επισημαίνει:

"Ότε ήμην νήπιος, ως νήπιος ελάλουν, ως νήπιος εφρόνουν, ως νήπιος ελογιζόμην· ότε δε γέγονα ανήρ, κατήργηκα τα του νηπίου. Βλέπομεν γαρ άρτι δι’ εσόπτρου εν αινίγματι, τότε δε πρόσωπον προς πρόσωπον· άρτι γινώσκω εκ μέρους, τότε δε επιγνώσομαι καθώς και επεγνώσθην".  (Α’ Κορ 13:11-12).

Η επίγνωση στην οποία αναφέρεται, όταν επιτέλους παραμερισθούν τα παιδιάστικα πράγματα, δεν είναι φαινόμενο της παρούσας εποχής – ανήκει στην εποχή που θα έρθει, όταν «θα γνωρίζω, όπως  με γνώριζαν». Όμως στην εποχή αυτή, συνεχίζουμε σαν παιδιά, «παίζοντας» το Πάσχα, μέχρι να μας καταπιεί το ίδιο το Πάσχα, πάνω στην ολοκληρωμένη ανθρώπινη ωριμότητά μας.