Η ίδια η Εκκλησία ως Σώμα Χριστού και κοινωνία Θεώσεως είναι μυστήριο και η ζωή του ανθρώπου μέσα σε αυτήν είναι μέθεξη του μυστηρίου της Θεώσεως. Έτσι, ό,τι γίνεται μέσα στην Εκκλησία είναι μυστήριο, ακόμη και αυτή η ίδια η προσευχή, αφού η νοερά προσευχή είναι ένδειξη ότι ο άνθρωπος έχει φθάσει στον φωτισμό του νου, βιώνει την φωτιστική ενέργεια του Θεού.

Γενικά, όπως είδαμε προηγουμένως, ο πιστός Χριστιανός δια της καθάρσεως, του φωτισμού και της Θεώσεως, μετέχει της καθαρτικής, φωτιστικής και θεοποιού ενεργείας του Θεού, και αυτό είναι μέθεξη του μυστηρίου της Εκκλησίας.

«Η θέωση είναι το κατ’ εξοχήν μυστήριο της Εκκλησίας. Αυτό είναι το μυστήριο. Και ο φωτισμός είναι η έκφανση του μυστηρίου της Θεώσεως. Διότι θέωση είναι αυτή αύτη η Πεντηκοστή, όπως η θέωση έχει φανεί κατά την τελική της φάση. Οπότε, όταν λέμε θέωση, εννοούμε την Πεντηκοστή, η οποία Πεντηκοστή είναι το κατ’ εξοχήν μυστήριο της Εκκλησίας». 

«Όταν φθάσει ο άνθρωπος στο στάδιο του "γνώναι τα μυστήρια της Βασιλείας του Θεού", αυτό σημαίνει ότι βρίσκεται στο στάδιο του φωτισμού και της Θεώσεως».

Έτσι, το κατ' εξοχήν μυστήριο είναι η παρουσία του Θεού και η μέθεξη αυτής της ενδόξου παρουσίας. Η βίωση αυτού του μυστηρίου της Εκκλησίας γίνεται ύστερα από καθοδήγηση έμπειρου Πνευματικού Πατρός.

«Όποιος θέλει να μάθει το μυστήριο της Εκκλησίας από πατερικής απόψεως, πρέπει να βρει έναν καλό Πνευματικό Πατέρα, να έχει το κομβοσχοίνι και να περάσει τα διάφορα στάδια της τελειώσεως, από την κάθαρση στον φωτισμό. Και όταν φθάσει στην θέωση, θα έχει μία γνώση περί Εκκλησίας, η οποία είναι η μόνη δυνατή, την οποία μπορεί να έχει ένας άνθρωπος σε αυτόν τον κόσμο. Εξ επόψεως ανθρωπίνων δυνατοτήτων είναι η πλήρης γνώση του τι είναι η Εκκλησία».

Η πορεία των ανθρώπων από την κάθαρση, στον φωτισμό και την θέωση, ύστερα από την ενανθρώπιση του Χριστού και την μεταβολή της Εκκλησίας σε Σώμα Χριστού, γίνεται με τα Μυστήρια της Εκκλησίας, δια των οποίων ο άνθρωπος μετέχει τής ακτίστου Χάριτος του Θεού.

Στην περίοδο της Καινής Διαθήκης, η κάθαρση, ο φωτισμός και η θέωση συνδέονται με το Βάπτισμα, το Χρίσμα και την Θεία Ευχαριστία. Έτσι, υπάρχει ενότητα μεταξύ των Μυστηρίων της Εκκλησίας και της πνευματικής ζωής, της μεθέξεως τής ακτίστου Χάριτος του Θεού.

«Η παράδοση της Εκκλησίας αποτελείται από Μυστήρια. Αυτά τα Μυστήρια είναι το κέντρο της ζωής της Εκκλησίας. Θεία Ευχαριστία, Βάπτισμα, μετάνοια κλπ. Αυτά είναι ο πυρήνας της παραδόσεως και είναι μία έκφραση της εσωτερικής ζωής της Εκκλησίας και όλα τα Μυστήρια της Εκκλησίας βασίζονται στην όλη προσπάθεια των Ορθοδόξων Χριστιανών να ανέβουν τα σκαλοπάτια της τελειότητος. Και αυτά συνοψίζονται από τους Πατέρες σε αυτά που λέγαμε τόσες φορές: κάθαρση, φωτισμό και θέωση. Αυτός είναι ο πυρήνας της Ορθοδόξου παραδόσεως. 

Και όλες οι μυστηριακές ακολουθίες της Εκκλησίας, όλες οι προσευχές της Εκκλησίας, όλη η προσπάθεια της νηστείας και τα πάντα, έχουν αυτόν τον μοναδικό σκοπό: να συμβαδίζουν όλοι οι Χριστιανοί μαζί στον φωτισμό, και μέσω του φωτισμού προς την θέωση».

Στην παράδοση της Εκκλησίας το Μυστήριο του Βαπτίσματος συνδέεται στενά με το Μυστήριο του Χρίσματος και δι' αυτών ο άνθρωπος απελευθερώνεται από την καταδυναστεία του διαβόλου και λαμβάνει την υιοθεσία του Πνεύματος.

«Η πορεία δια της οποίας ελευθερώνεται ο άνθρωπος από τόνδιάβολο είναι πολύ δύσκολη και απαιτεί μακρά περίοδο προσευχής, νηστείας και εκπαιδεύσεως στις διδασκαλίες των Προφητών και του Χριστού. Η καρδιά πρέπει να απομακρυνθεί από το κακό και να στραφεί προς τον Χριστό. Ο άνθρωπος πρέπει να απομακρυνθεί από το ενδιαφέρον για τον εαυτό του και να πληρωθεί από την επιθυμία να πεθάνει μαζί με τον Χριστό στο Βάπτισμα.

Του Βαπτίσματος πρέπει να προηγηθεί πνευματική πρόοδος σε μια προπαρασκευή, κατά στάδια, για την σταύρωση και τον θάνατο στα ύδατα του Βαπτίσματος και για την υιοθεσία με την σφραγίδα του Πνεύματος».

Πριν το Βάπτισμα ο άνθρωπος βρισκόταν μέσα στην ζωή της πτώσεως, κάτω από την κυριαρχία του διαβόλου, ζούσε μέσα στον θάνατο και την φθορά. Με το Βάπτισμα και το Χρίσμα ο άνθρωπος αποκτά την κοινωνία με τον Θεό. Όμως, το Βάπτισμα και το Χρίσμα πρέπει να συνδεθούν με την κοινωνία του Σώματος και του Αίματος του Χριστού, το οποίο λαμβάνεται κατά το Μυστήριο της θείας Λειτουργίας, Έτσι συνδέονται στενά τα τρία αυτά Μυστήρια, δηλαδή του Βαπτίσματος, του Χρίσματος και της θείας ευχαριστίας,

«Η προηγούμενη κοινωνία με τον θάνατο και την φθορά πρέπει να μεταμορφωθεί σε κοινωνία με την ζωή του Θεού. Ο άνθρωπος με τον θάνατο στο Βάπτισμα ανίσταται σε νέα ζωή, δια της ζωοποιού σφραγίδος της δωρεάς του Αγίου Πνεύματος, η οποία κατοχυρώνει την υιοθεσία του ανθρώπου από τον Θεό. Η ενοίκιση του Θεού μέσα στον άνθρωπο δια του Αγίου Πνεύματος, καθιστά τον άνθρωπο ικανό να συμμετάσχη στην σύσσωμη ζωή της ευχαριστίας».

Η συμμετοχή του ανθρώπου στα Μυστήρια της Εκκλησίας δεν είναι τυπική ούτε μαγική, δηλαδή δεν λαμβάνει την Χάρη του Θεού ανεξάρτητα και από την προσπάθειά του. Βέβαια, ο Θεός είναι ενεργών, αλλά ο άνθρωπος είναι συνεργών. Και μετά τα Μυστήρια απαιτείται αγώνας εναντίον των δυνάμεων του σκότους.

«Η αποκατάσταση της κοινωνίας του ανθρώπου με τον Θεό και τον πλησίον δια του θανάτου στο Βάπτισμα και δια της δωρεάς του Αγίου Πνεύματος δεν αποτελεί μια μαγική εγγύηση εναντίον του ενδεχομένου να γίνει και πάλι δούλος του διαβόλου και να αποκοπεί από το Σώμα του Χριστού. Στο Βάπτισμα διακηρύσσεται αμείλικτος πόλεμος εναντίον του διαβόλου και των δυνάμεων της διαιρέσεως και της φθοράς. Αυτός ο πόλεμος συνεχίζεται στην σύσσωμη ζωή της Εκκλησίας. Η παραίτηση από τον αγώνα αυτό συνεπάγεται καταδίκη».

Η ενότητα των τριών σταδίων της πνευματικής ζωής (κάθαρση-φωτισμός-θέωση) με τα τρία βασικά Μυστήρια της Εκκλησίας (Βάπτισμα-Χρίσμα-Θεία Ευχαριστία) είναι αδιάσπαστη. Όπως, επίσης, και η όλη μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας συνδέεται αναπόσπαστα με την ησυχαστική ζωή της Ορθοδόξου παραδόσεως.

«Μέσα στα πλαίσια της Πεντηκοστής ζει η Εκκλησία. Και ο φωτισμός, που είναι ο σκοπός του Βαπτίσματος και υποτίθεται ότι ταυτίζεται με το Χρίσμα, διότι το Χρίσμα είναι ο φωτισμός, ο φωτισμός είναι η καρδιά των Μυστηρίων και η Πεντηκοστή είναι η καρδιά της καρδιάς. Αυτά τα δύο πάνε μαζί. Διότι εκείνος που πάει στον φωτισμό, όταν και αν θέλει ο Θεός, φθάνει στην θέωση. Αλλά, η θέωση δεν είναι διαρκής κατάσταση, οπότε επανέρχεται πάλι στον φωτισμό. Η θέωση δεν είναι μόνιμη κατάσταση σε αυτή την ζωή. Άρα, ο φωτισμός υποτίθεται ότι είναι μόνιμη κατάσταση. Και εκείνος που δεν βρίσκεται στον φωτισμό, σημαίνει κατά τους Πατέρες της Εκκλησίας ότι εξέπεσε. Και με το Μυστήριο της μετάνοιας επανέρχεται στον φωτισμό.

Οπότε, έχουμε το πρώτο Βάπτισμα. Έχουμε το Χρίσμα και μετά έχουμε το δεύτερο Βάπτισμα. Το δεύτερο Βάπτισμα μπορεί να είναι η μετάνοια του μοναχού για να πάει στον φωτισμό, που δεν βρήκε με το Βάπτισμα ή το μυστήριο της μετάνοιας, που μερικές φορές συνοδεύεται και από το Χρίσμα, όταν πρόκειται περί ανθρώπων που έχουν αρνηθεί τον Χριστό.

Μέσα σε αυτά τα πλαίσια βλέπει κανείς πόσο η λεγομένη ησυχαστική παράδοση είναι συγκεντρωμένη στα Μυστήρια της Εκκλησίας. Δεν υπάρχει στην Ορθόδοξη Εκκλησία μυστικισμός, που να μην είναι μέσα στα Μυστήρια της Εκκλησίας. Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα.

Και εμείς, στην Ορθόδοξη θεολογία, δεν μιλάμε για μυστικισμό. Μιλάμε για μυστική θεολογία και για μυσταγωγία. Υπάρχει μυσταγωγία. Η μυσταγωγία περνάει από στάδια: κάθαρση, φωτισμός, θέωση. Λέμε μυσταγωγία του Αγίου Πνεύματος, είναι η μύηση που οδηγεί τον άνθρωπο προς την θέωση. Διότι ο σκοπός όλης αυτής της θεωρίας είναι η θέωση».