Μπορούμε να πλησιάσουμε το Βυζάντιο ως ένα κράτος, μια ελληνική αυτοκρατορία που οικοδομήθηκε πάνω στα θεμέλια του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους με όλα τα παρεπόμενα. Υπήρχαν, όπως γνωρίζουμε, στις ίδιες ή σε διαφορετικές περιόδους, άλλες γειτονικές αυτοκρατορίες όπως η σέρβικη, η βουλγάρικη, η ρωσική.

    Υπάρχει, κατά τη γνώμη μου, μια άλλη ευρύτερη ερμηνεία του Βυζαντίου ως ένα οικουμενικό πνευματικό κέντρο, αυτή η προσέγγιση περιλαμβάνει και τη σερβική, τη βουλγάρικη και τη ρωσική αυτοκρατορία και άλλες περιοχές, λαούς και βασίλεια της βαλκανικής αλλά και πέρα απ’ αυτήν όχι στο επίπεδο της κρατικής ένταξης αλλά στο επίπεδο της πνευματικότητας. Το να κατανοήσουμε το τι πραγματικά ήταν το Βυζάντιο και γιατί αποτελεί ως σήμερα μια ζωντανή δύναμη στην Ευρώπη, τα Βαλκάνια και τον κόσμο, πρέπει να αναλογιστούμε τη Βυζαντινή Πνευματική Κοινοπολιτεία.

    Από το Βυζάντιο και τη χριστιανική του πνευματικότητα πηγάζουν αμέτρητες θρησκευτικές, πολιτιστικές, καλλιτεχνικές και δικαϊκές επιρροές στα κράτη και τις παραδόσεις της Σερβίας, της Ρωσίας, της Λευκορωσίας, της Ουκρανίας, ης Βουλγαρίας, της Γεωργίας, της Ρουμανίας. Τα Βαλκάνια βρίσκονται κάτω από την πνευματική επιρροή της ανατολικής ορθοδοξίας και του πολιτισμού της. Έτσι μπορούμε ν’ αρχίσουμε από το ελληνικό αλφάβητο το οποίο υιοθετήθηκε και προσαρμόστηκε σύμφωνα με τις ανάγκες των Σέρβων, των Ρώσων, των Βουλγάρων, των Γεωργιανών ή των Ρουμάνων.

    Μπορούμε να φανταστούμε για παράδειγμα τον κοινό τρόπο απεικόνισης στις αγιογραφίες στην Ελλάδα και αργότερα στη Σερβία ή τη Βουλγαρία. Μπορούμε να φανταστούμε την πρόσληψη του βυζαντινού δικαίου στη σέρβικη εκδοχή του Αγίου Σάββα του 1200 μ.Χ. ή ας φέρουμε στο νου μας, για παράδειγμα, την σερβική διασκευή του Ψευδο-Αρειοπαγείτου που έγινε τον 14ο αιώνα. Μπορούμε να φανταστούμε μπαίνοντας σε μια ελληνική εκκλησία, και να αναγνωρίσουμε την ελληνική αρχιτεκτονική που υιοθετήθηκε και διασκευάστηκε στη Ρωσία, τη Ρουμανία ή την Αρμενία. Μπορούμε να ακούσουμε ελληνικούς εκκλησιαστικούς ύμνους και τις διασκευές τους στις εκκλησίες και τις γλώσσες των άλλων βαλκανικών και μη βαλκανικών χωρών που αναφέρθηκαν παραπάνω. Μπορούμε να ακούσουμε εκκλησιαστική ποίηση και προσευχές στα ελληνικά και ύστερα σε άλλες γλώσσες και εκκλησίες της μεγάλης Βυζαντινής Πνευματικής Κοινοπολιτείας. Για παράδειγμα, μπορούμε να ακούσουμε ελληνικούς στίχους γραμμένους από τον Άγιο Ιωάννη Δαμασκηνό και να δούμε στη μονή χιλανδαρίου την εικόνα που παριστάνει τη Παρθένο με τρία χέρια, ν’ ακούσουμε τους θρησκευτικούς στίχους του Αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού γραμμένους από ένα από τα τρία χέρια που σας είπα. Κι ύστερα, ν’ ακούσουμε στο σέρβικο μοναστήρι της Στουντένικα μια σερβική εκδοχή του 11ου-12ου αιώνα με τους ίδιους στίχους. Μπορούμε να δούμε και ν’ ακούσουμε έναν έλληνα ιερέα στη Θεσσαλονίκη ν’ αναγιγνώσκει έναν από τους λόγους του Αγίου Ιωάννου του Χρυσόστομου, και ύστερα τον ίδιο λόγο σε μια παλαιά βουλγάρικη εκδοχή, σε ρωσικές και ουκρανικές εκδοχές σε κάποια από τις εκκλησίες του Κιέβου. Ή να παρακολουθήσουμε την λειτουργία σε διαφορετικά μοναστήρια και γλώσσες στον κόσμο.

    Σκεπτόμενοι μ’ αυτόν τον τρόπο, κατά τη γνώμη μου μπορούμε να προσφέρουμε μια πιο κατανοητή ιδέα για το τι είναι ο ανατολικοευρωπαϊκός πολιτισμός και τι θέση έχουν σ’ αυτόν τα Βαλκάνια, το Βυζάντιο και η πνευματικότητά του ως σήμερα. Σήμερα, που αντιμετωπίζουμε όλοι κινδύνους, είναι πολύ σημαντικό να το λέμε. Εγώ πιστεύω ότι είμαστε όλοι βυζαντινοί. Βυζαντινοί στον πολιτισμό μας, στην τέχνη μας, στις παραδόσεις μας, και στις καρδιές μας. Αρνούμενοι να δούμε το Βυζάντιο και τα Βαλκάνια σαν έναν βάρβαρο κόσμο, αυτό που συμβαίνει στην Ευρώπη της Δύσης ξανά σήμερα είναι βαρβαρότητα, όμως είναι στο χέρι μας να εξηγήσουμε ότι το Βυζάντιο και τα Βαλκάνια είναι η μισή κληρονομιά της Ευρώπης και ένας από τους δύο ουσιαστικά πολιτισμούς της. Κληρονόμος και διάδοχος της ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Είναι ο πολιτισμός της Αρχαίας Ελλάδας, της χριστιανικής Ελλάδας, πολιτισμός των εικόνων και των αγιογραφιών, πατρίδα του Ιουστινιανού, του Ιωάννου του Χρυσόστομου, των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, του Ιωάννου Δαμασκηνού και του Αγίου Σάββα της Σερβίας, του Ελ Γκρέκο πατρίδα, πνευματική ρίζα του Ντοστογιέφσκυ, του Τολστόι και Μεντελέγιεφ, του Ιονέσκο , του Μπρανκούσι, του Καβάφη και της Μελίνας Μερκούρη, του Καντίνσκυ, του Ελύτη και του Ταρκόφσκυ, της Μαρίας Κάλλας, του Ιβο Άντριτς και του Καζαντζάκη, του Καρπώφ, του Κασπάρωφ και του Λιουμπόεβιτς κ.λπ, κ.λπ.

    Η βυζαντινή πνευματικότητα είναι περισσότερο ενεργή και δυνατή απ’ όσο νομίζουμε συνήθως. Και εξακολουθεί να ζει στα Βαλκάνια του σήμερα και σε άλλες γειτονικές χώρες.